________________
૧૬
વિગતે ચર્ચાયેલી છે.૧ આ વિગતાનું અધ્યયન કરતાં પણ એમ સમજાય છે કે કાર્યકારણ-ભાવની વિચારણા ઈહલેાક, લેાકાન્તર અને અલૌકિક એવી ત્રણ ભૂમિકાઓને વ્યાપે છે. તેથી કરીને એમ કહી શકાય કે તત્ત્વચિન્તનમાં ચર્ચાતા વિષયા પણ આવી ત્રણ ભૂમિકાઓને સ્પર્શે છે.
નજીકના કે દૂરના દેશ–કાળમાં બનતી ઇન્દ્રિયગમ્ય ભૌતિક ઘટનાઓનું અનિવાય પૌર્વાપય જોઈ આપણે જે કાર્ય-કારણભાવ કરીએ છીએ તે લૌકિક કેટિના છે. એટલે કે એ કાર્ય-કારણભાવ સમજવા માટે મુખ્યપણે ઇન્દ્રિય-શક્તિના આધાર લઈ મન પ્રયત્ન કરે છે. વ્યવહારમાં જોઈ એ છીએ કે કપડુ એ બનાવટ છે અને એનેા બનાવનાર તથા એ બનાવટનાં અમુક સાધનો પણ છે. આવું નિરીક્ષણ મનુષ્યમાં વિશ્વરચનાના કારણની જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન કરે છે અને તેને લીધે તે વિશ્વમાં બનતી નવનવી ઘટનાઓના કારણ તરીકે કેાઈ ને કાઈ દૈવી સત્ત્વ તેમજ એવાં સૂક્ષ્મ ઉપાદાનાને કલ્પે છે. આ થયા ઈહલૌકિક કાર્ય-કારણભાવ.
પણ મનુષ્ય એ જ કાર્ય-કારણભાવના સ’સ્કારોથી પ્રેરાઈ વધારે ઊંડું ચિન્તન શરૂ કરે છે અને તેને અનેક પ્રશ્નો થાય છે. તેને એમ લાગે છે કે આ જીવનમાં જે સામાજિક ધર્માચાર યા નૈતિક આચાર અનુસરવામાં આવે છે તે શું સાવ નિરક જવાના ? એનું પરિણામ માત્ર વર્તમાન જીવનમાં જ સંભવે કે ત્યાર બાદ પણ ? એ જ રીતે પ્રાણીજગતમાં જે સુખ-દુઃખનુ તારતમ્ય દેખાય છે કે જે સંસ્કારભેદ દેખાય છે, તે શું માત્ર હિલૌકિક કાર્ય- કારણભાવને જ અધીન છે કે તેનું બીજું પણ કાઈ નિયામક કારણ છે?—આ અને આના જેવા પ્રશ્નોમાંથી પુનર્જન્મ યા લેાકાન્તરવાદ વિષે વિચાર થવા લાગ્યા. આ વાદ પ્રમાણે જેમ હિલેાકમાં બનતી પૂર્વાપર ઘટનાઓ કાર્ય-કારણભાવના નિયમને અધીન છે, તેમ પ્રાણીજગતનુ વૈષમ્ય એ પણ પૂર્વજીવનના સંસ્કારને અધીન હેાઈ લેાકાન્તરસ્પશી કાર્ય-કારણભાવની કેાર્ટિમાં પડે છે. કાર્ય-કારણભાવનું વર્તુલ આથી આગળ પણ વિકસિત થયું છે, જેને અલૌકિક શબ્દથી
૧. असद्वा इदमग्र आसीत् । - तैत्तिरीयोपनिषद् २.७.
आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीन्नान्यत् - ऐतरेयोपनिषद्. १.१.
भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ॥ मुण्डकोपनिषद् - २.२.८. सदेव सोम्ये मग्र आसीत् । - छान्दोग्योपनिषद् ६-२-१.
પ્રયાગપરિણત, મિશ્રસ્રપરિણત અને વિસ્રસાપતિ પુદ્ગલ—
સ્થાનાંગ સૂત્ર ૧૮૬, સ્થાનાંવ-સમાચાંગ ગુજરાતી અનુવાદ, ગુજરાત વિદ્યાપીઠ, પૃ. ૫૭૨.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
