________________
ઉપદેશને આધારે સૌત્રાન્તિક પરંપરા જુદું સ્થાપે છે. વળી વિજ્ઞાનવાદી અને શૂન્યવાદી ઉક્ત બને પરંપરાઓથી તદ્દન જુદુ મન્તવ્ય ધરાવે છે અને પરસ્પર પણું મંતવ્યભેદ સેવે છે.
સર્વાસ્તિવાદી અને સૌત્રાતિક બને શાખાઓ પરિણામી કે કૂટસ્થ એવા કઈ નિત્ય ધમને ન સ્વીકારતાં ધર્મબહુત્વ સ્વીકારે છે; પણ સર્વાસ્તિવાદીસંમત ધર્મ એ સૈકાલિક હેઈ એક રીતે ધમસ્વરૂપ બની જાય છે. જે અનાગત અવસ્થામાં હતું તે જ વર્તમાન બને છે અને પાછું તે જ વર્તમાનતા ત્યજી અતીતતા ધારણ કરે છે. આમ સર્વ ધર્મોનું અસ્તિત્વ માનવા જતાં પ્રત્યેક ધર્મ કાલિક હોઈ ધમ જે બને છે અને તેનું કાળભેદે લક્ષણ અને અવસ્થાનું સ્વરૂપ એ તેના ધર્મો બને છે.
આ માન્યતા બીજા બૌદ્ધોને બુદ્ધના ઉપદેશથી વિરુદ્ધ લાગી. એટલે તેમણે પ્રત્યેક ધર્મનું અસ્તિત્વ માત્ર વર્તમાન કાળમાં સીમિત કર્યું. તેમણે કહ્યું કે જે અસ્તિત્વ ધરાવે છે તે જ વર્તમાન છે. ભૂત અને ભવિષ્યનું અસ્તિત્વ હોઈ જ કેમ શકે? અસ્તિત્વને અર્થ એ છે કે કાંઈક પણ અર્થ કિયા કરવી. એવી કિયા તે વર્તમાન જ કરી શકે; આ રીતે ધમના ઉચ્છેદમાંથી ધર્મની સ્થાપના અને ધર્મના વૈકાલિકવમાંથી તેની માત્ર વર્તમાનતા બૌદ્ધ પરંપરામાં સ્થપાઈ.
જ્યારે સર્વાસ્તિવાદીઓએ ધર્મોનું સૈકાલિકત્વ સ્થાપ્યું, ત્યારે તેમના ઉપર સાંખ્ય યા બીજા પરિણામવાદીઓની અસર હોય એમ લાગે છે. પણ માત્ર વર્તમાન ધર્મને સ્વીકારનાર સૌત્રાતિક કાર્યકારણભાવની માળા કેમ ગોઠવે છે, એ પણ એક ધ્યાન દેવા જેવા મહત્વને મુદ્દો છે. તે કહે છે કે પૂર્વ ક્ષણમાં જે રૂપ, રસ, ગબ્ધ, સ્પર્શ આદિને અવિભાજ્ય સમુદાય હોય તે ઉત્પન્ન થતાવેંત જ નાશ પામે છે; એના ઉત્પાદ અને નાશ વચ્ચે કોઈ સ્થિતિ-ક્ષણ નથી હોતું. એટલે પૂર્વ ક્ષણ કોઈ પણ નાશક કારણ સિવાય જ સ્વતઃ વિનશ્વર છે. અને એનો વિનાશ થાય એટલે બીજા નવા ક્ષણને ઉત્પાદ; આનું નામ આનન્દર્યને નિયમ. આ બે ક્ષણે વચ્ચે કાળકૃત કોઈ અન્તર નથી. તે બને અવિચ્છિન્ન કહી શકાય એ જ રીતે ચાલતી ક્ષણેની ધારા તે ક્ષણસંતતિ. જે રૂપ, રસ, આદિ ધર્મો ઈન્દ્રિયગમ્ય થાય છે તે તત્કાલીન દશ્યસંતતિ છે. પણ એવી અદશ્ય સંતતિઓય હોય છે. ૧. આ માટે જુઓ, ધર્મત્રોત આદિ ચાર આચાર્યોના પક્ષે –તત્ત્વસંગ્રહપંજિકા પૃ. ૫૦૪;
તુલના કરે, યોગસૂત્ર વિભૂતિપાદ સૂત્ર ૧૩-૧૪ ભાષ્ય સાથે; જુઓ, “History of Philosophy-Eastern and Western” Vol. 1. Buddhist Philosophy (IX)-B. Historical Introduction to the Indian Schools of Buddhism by Vidhushekhara Bhattācārya, p. 173.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
