________________
૨૮
આર્યાવર્તમાં દાર્શનિક ચિન્તન જૂના વખતથી કેવું ચાલતું આવ્યું છે અને તે કેવું વિપુલ છે, એ અંગે આધુનિક પાશ્ચાત્ય અને ભારતીય વિદ્વાનોએ મહત્ત્વનાં સંશોધન કર્યા છે. એ જેવાથી અને તેમાં આવતાં મૂળ ગ્રન્થસ્થાને જોવાથી કેઈને પણ એ જણાઈ આવશે કે ઉક્ત બન્ને પ્રવાહમાં દાર્શનિક મુખ્ય પ્રશ્નને કેવા એકસરખા ચર્ચાતા રહ્યા છે. ઉત્તરાલીન દશન-સાહિત્યનાં ખાસ લક્ષણે
સામાન્ય રીતે બુદ્ધમહાવીર પછી દાર્શનિક સૂત્રકાલ શરૂ થાય છે. આ સૂત્રકાલથી દાર્શનિક પ્રશ્ન એ જે નવતા ધારણ કરી તેના પ્રેરકબળે ટૂંકમાં આ પ્રમાણે છે–
૧. દરેક પ્રશ્નનું લક્ષણ પુરસર વ્યવસ્થિત નિરૂપણ
૨. પરીક્ષા પદ્ધતિ જેમાં પરત–સંમત મન્તવ્યનું ઉત્તરોત્તર વિશેષ વિલેષણપૂર્વક નિરાકરણ અને સ્વ-ત–સંમત મન્તવ્યની સતર્ક સ્થાપનાને પ્રયત્ન .
૩. સંભવિત પર-તન્નોનાં મન્તને વધારે ને વધારે વિસ્તૃત તેમ જ ઊંડે અભ્યાસ અને એ દ્વારા યથાસ્થાન સ્વ-તત્રનાં મક્તવ્યને વિશદ તેમ જ પરિમાર્જિત કરવાની વૃત્તિ.
૪, ગદ્ય, પદ્ય અને મિશ્ર રૂપમાં ઉત્તરોત્તર વિશેષ અને વિશેષ વિકસતી સંસ્કૃત ભાષાની શૈલી અને એની સૂક્ષમતાના આશ્રયથી પોતપોતાની દાર્શનિક પરિભાષાઓનું નિર્માણ અને તેનું અસંદિગ્ધ અર્થ કથન.
પ. ઉત્તરોત્તર તર્ક અને અનુમાનપદ્ધતિના થતા વિકાસને લીધે ખીલેલી વાદકળા દ્વારા ભિન્ન ભિન્ન પક્ષે વચ્ચે પ્રત્યક્ષ ચાલેલી ચર્ચાઓ અને તેવી કલ્પિત ચર્ચાઓ દ્વારા પ્રશ્નનું વિશદીકરણ.
૬. સૂત્ર, વૃત્તિ, ભાગ, વાતિક, ટીકા, અનુટીકા આદિ વ્યાખ્યાગ્ર ઉપરાંત પ્રત્યેક દર્શનનાં સમગ્ર મન્તવ્યોને આવરી લેતા નાનામેટા સ્વતંત્ર નિબળે તેમ જ વિશેષ પ્રશ્નને લઈ રચાતાં નાનાંમોટાં પ્રકરણો.
૭. અગિયારમી શતાબ્દી પછી ખીલેલી નવ્યન્યાયની પરિભાષા અને શૈલીના વિકાસ દ્વારા દાર્શનિક પ્રશ્નો પરત્વે કાંઈક વધેલું ઊંડાણ.
આ અને આના જેવા બીજા બળોને લીધે દાર્શનિક ઉત્તરપ્રવાહની ચર્ચાઓનું સ્વરૂપ એટલું બધું નોખું તરી આવે છે કે જાણે એના અનુશીલન વખતે એ જ પ્રાચીન પ્રશ્નોની બાબતમાં કેઈ નવા વિચાર-વતુંલમાં પ્રવેશ કરતા હોઈએ તેવો
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
