________________
તેમને પૂર્વવર્તી ક્રમિક માનસિક વ્યાપાર દર્શન તરીકે વ્યવહારાય છે, અને તેથી જ ઘણી વાર દર્શનના પર્યાય તરીકે તત્ત્વચિન્તન, તત્ત્વવિચારણા, તત્ત્વજિજ્ઞાસા જેવા શબ્દો લેકવ્યવહારમાં જ નહિ, પણ શાસ્ત્રો સુધ્ધાંમાં વપરાતા દેખાય છે.
આટલી લાંબી ચર્ચાને ઉદ્દેશ એ છે કે આપણે દર્શન અને તત્વચિંતન આદિ શબ્દના અર્થની છાયાનું અત્તર બરાબર સમજી લઈએ. ઘણી વાર આ સમજણ ન હોવાને કારણે આપણે માત્ર શ્રવણ, મનન યા નિદિધ્યાસનને દર્શન સમજી લઈ તેને આધારે જ અતિમ સત્યને દાવો કરીને યા તે સન્તુષ્ટ થઈ જઈએ છીએ યા બીજા સાથે મતભેદ થતાં દુરાગ્રહ સેવતા થઈ જઈએ છીએ.
તત્ત્વદર્શન એ ખરી રીતે ગિજ્ઞાન છે. જે તમ્મરા પ્રજ્ઞા યા કેવળજ્ઞાનદર્શનના નામે જુદી જુદી પરંપરાઓમાં જાણીતું છે. પણ એ સાથે જ બધી પરંપરાઓમાં એવા દર્શન વિના પણ એવા દર્શન પ્રત્યે સેવાતી દઢ શ્રદ્ધાનેય દશન તરીકે જણાવવામાં આવ્યું છે, પરંતુ આ અતીન્દ્રિય વસ્તુઓના સાક્ષાત્ દર્શન વિનાની તે પ્રત્યેની શ્રદ્ધા એ તે ગૌણ, વ્યવહારુ યા પક્ષદર્શન કહેવાય.
એક બાબત એ પણ સમજી લેવી ઘટે છે કે અધ્યાત્મવિદ્યા નિરૂપતાં જે જે દર્શનશાસ્ત્રો છે, તેમાં પણ મોટા ભાગનું નિરૂપણ શ્રવણ, ચિન્તન અને મનન કેટિનું,
ક્યારેક નિદિધ્યાસન કેટિનું પણ હોય છે. આ કમે દર્શન શબ્દ મૂળ ચાક્ષુષ અનુભવ માટે, પછી અતિદેશથી અતિસ્પષ્ટ એવા ચક્ષુનિરપેક્ષ મને ગત અનુભવ માટે સિદ્ધ થ. એ પછી આ અતિસ્પષ્ટ મને ગત અનુભવની શ્રદ્ધા માટે અને એ જ ક્રમે તેનાં સાધક તર્ક, ઊહાપોહ આદિ અને તેને નિરૂપતા ગ્રંથો માટે પ્રચારમાં આવ્યું.
- તેથી જ તેવાં શાસ્ત્રો અધ્યાત્મલક્ષી હોવા છતાં પરસ્પર પ્રબળ મતભેદવાળાં અને એકમેકની ઉગ્ર સમાલોચના કરતાં પણ દેખાય છે. અતિમ દર્શનની બાબતમાં મતભેદ ન હોય ત્યાંય શાસ્ત્રમાં દેખાતા મતભેદ, વિવાદ અને સમાલોચનનો ખુલાસે આ જ છે. १. ऋतम्भरा तत्र प्रज्ञा । श्रुतानुमानप्रज्ञाभ्यामन्यविषया विशेषार्थत्वात् ।
યોજાસૂત્ર. ૧,૪૮-૪૧. मोहक्षयात् ज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच्च केवलम् ।
તાવાર્થ. ૧૦.૧ कुसलचित्तसम्पयुत्तं विपस्सना आणं पा ।
વિશુદ્ધિ. ૧૪.૨. तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम् ।
તાવાર્થ ૧.૨. ૩. દર્શને શબ્દના વિવિધ અર્થોની ચર્ચા માટે જુઓ, મારે હિન્દી લેખસંગ્રહ “ર્શન
મોર વિન્તર', પૃ. ૬૭-૬૮.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
