________________
ધ બોધ-ગ્રંથમાળા
: 32 :
: પુષ્પ
.
"
જે વિશદ અને વ્યવહારુ તર્ક છે તે સુતક છે અને કુત્સિત તથા અવ્યવહારુ તક છે, તે કુતર્ક છે. દાખલા તરીકે કાઇ ગામની સાંકડી શેરીમાં એક ગાંડા હાથો આન્યા. તે વખતે તેના પર બેઠેલા માવતે બૂમ મારીને લેકને કહ્યું કે ‘ ભાઈઓ ! અહીંથી ભાગી છૂટા, નહિ તે આ ગાંડા હાથી તમને મારી નાખશે.’ તે વખતે એક માણસે ભાગી છૂટવાને બદલે માવતને પૂછ્યું કે અરે! આ હાથી લેાકેાને શી રીતે મારી શકશે? શું એ હાથી લેાકાને અડકીને મારે છે કે અડક્યા વિના ? જે તે અડકીને મારતા હાય, તેા પ્રથમ તું જ મરવા જોઇએ, કારણ કે તુ' હાથીને અડકેલા છે. અને જો એ હાથી લાકાને અડકયા વિના જ મારતા હોય તે અહીંથી ભાગી જવાનુ નિરર્થક છે, કારણ કે એ રીતે તા તે ગમે ત્યાં પણ માી શકે છે માટે તારું કહેવું મિથ્યા છે.' અને તે માણસે ભાગવાનો પ્રયત્ન કર્યાં નહિ, જેથી હાથીની સુંઢમાં સપડાઈને મરણને શરણ થયા. તાત્પર્ય કે-અહીં જે તર્ક કરવામાં આવ્યે તે એક પ્રકારના કુતર્ક છે. તેથી જે તત્ત્વા શાસ્ત્રો અને તર્કથી સિદ્ધ થયેલાં કહેવાય છે, તેની પણ પરીક્ષા કરવી ઘટે છે. આ ખાખતમાં સુવર્ણ પરીક્ષાનુ દૃષ્ટાંત લક્ષ્યમાં રાખવા ચેાગ્ય છે. જેમ કોઈ માણસને સુવણૅ ખરીદવું હાય તા પ્રથમ તેને કસોટી પર ચડાવીને તેના કસ કાઢે- જુએ છે; પછી વિશેષ ખાતરી કરવા તેને છીણીથી કાપી જુએ છે, એરણુ પર મૂકીને ટીપી જુએ છે, તથા તાપમાં તપાવીને કે તેજાબમાં એાળીને તેમાં કાંઈ દુગા કે ભેળ તા નથી ? ” તેની ખાતરી કરી જુએ છે, અને ત્યારબાદ જ તે એ સુવણુને ગ્રહણ કરે છે. તે રીતે
