Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
服
આદર્શ દેવ
[ સુદેવનું સ્વરૂપ ]
......
卐
ITAXIN*
પુષ્પ : ૪ :
9.803
Common
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
DKUMRUDIMMEK QONALD MANATO AITAME Konamainam EK
ધર્મધ ગ્રંથમાળા-પુષ્પ ચડ્યું.
આદર્શ દેવ [ સુદેવનું સ્વરૂપ ]
: લેખક : શ્રી ધીરજલાલ ટેકરસી શાહ
2K QUAM
QENKA CRUIK WIDOILER 0 Muito GULOID STK MOD (UWDE K
SLARI OLMALIDERIK BULUDWINDELIK QIRAID OVARIO ALDO ATXADEKS (URUN ENTSPREDSEDNIK ATAUDIE
: પ્રકાશક :
O
શ્રી મુક્તિ કમલ જૈન મેહનગ્રન્થમાળા. કાર્યાધિકારી-લાલચંદ નંદલાલ શાહ
ઠે. રાવપુરા, ઘીકાંટા, વડફલીઆ-વડોદરા. KORAN OTOMONPEKA almeno ANINDE KONUMA CLAUDE
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક ક.
મુક્તિ-મલ જૈન માહન ગ્રંથમાળા રાવપુરા–વડાદરા.
આત્તિ પહેલી.
પહેલી વાર
દસ આના
વિ. સં. ૨૦૦૭ અક્ષયતૃતીયા,
• મુદ્રક ઃ શા. ગુલાખચંદ લલ્લુભાઈ શ્રી મહાય પ્રી. પ્રેસ-ભાવનગર.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમ.
સત્યાસત્યના નિય
.
* સત્યં શિવ સુન્દરમ્'
.
સદાચારના પાયે સત્ય છે.
૪
સત્ય પ્રેમ સમજાતુ નથી?
૫ દુષ્ટતા ઉપર લુબ્ધકનું દૃષ્ટાંત.
મૂઢતા ઉપર ભૂતમતિનું દૃષ્ટાંત.
७ કદામહ ઉપર અંધ રાજકુમારનું દૃષ્ટાંત.
પક્ષપાત ઉપર સુભટનું દૃષ્ટાંત.
તત્ત્વની પરીક્ષા.
'
૯
૧૦ એધિરત્ન.
૧૧ સમ્યક્ત્વનું મહેન્દ્વ.
૧૨ સમ્યક્ત્વને અય દેવ, ગુરુ અને ધર્મના સત્ય' નિય.
૧૩ દૈવના પર્યાય શબ્દો.
૧૪ દેવ અથવા ઇશ્વર સર્વ પ્રવૃતિઓના સંચાલક હાઇ શકે નહિ. ઇશ્વર માટે કે શેતાન ?
૧૫
૧૬ જગતનું સંચાલન શાથી થાય છે?
૧૭ જગત અનાદિ–અનંત છે.
૧૮
ઇશ્વર જગતના સંહારક હાઇ શકે નહિ.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ આપણાં સુખ-દુઃખના આધાર આપણાં કર્મા ઉપર છે. ૨૦ પાપોની માફી આપવાનું કામ ઇશ્વરનું નથી.
૨૧ ચિત્ર-વિચિત્ર પ્રાથના.
૨૨ કૂવાના દેડકાનું દૃષ્ટિત.
૨૩ ઢેડના પંચતું દૃષ્ટાંત.
૨૪ પૃશ્વર સંબધી પશુઓમાં થયેલા વાદવિવાદ.
૨૫ ઈશ્વર તેા આદશ' જ હાવા જોઇએ.
૨૬ અવતારની કલ્પના અસ ંગત છે.
૨૭ પુરાણાએ રજૂ કરેલી બ્રહ્માજીની વાત. ૨૮ આદશદેવ.
૨૯ આદર્શ દેવનાં નામેા.
૩૦ આદર્શ દેવની સ્થાપના.
૩૧
આદર્શ દેવનુ દ્રવ્ય અને ભાવસ્વરૂપ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
આદર્શ દેવ
૧. સત્યાસત્યના નિર્ણય.
હીરા-મોતી ખરીધ્રુવાં હેાય તે તેની ઝીણવટભરી પરીક્ષા કરવામાં આવે છે. સેાનું ખરીદવું હોય તે તેને કાળજીપૂર્વક કસોટી પર ચડાવવામાં આવે છે. વા ખરીદવાં હાય તા તેનાં રૂપ, રંગ, પેાત અને પના પર વિચારણા કરવામાં આવે છે. અરે ! ટકાની તેાલડી લેવી હાય તેા તેને પણ ટંકારા મારીને તપાસવામાં આવે છે; તેા જેના ઉપર જીવનની સર્વ સફલતાના આધાર છે, તેવાં ધાર્મિક મંતવ્યેાની પરીક્ષા, કસોટી, વિચારણા કે તપાસ કરવી ઘટે કે નહિ ?
ફૂલની
સુજ્ઞ પુરુષોના સ્પષ્ટ અભિપ્રાય છે કે-ભમા જેમ અંદર રહેલા મને ચૂસી લે છે, તેમ બુદ્ધિમાન મનુષ્ય એ ભિન્નભિન્ન વિચારણા અને ભિન્નભિન્ન મતયેામાંથી તત્ત્વને તારવી લેવુ જોઇએ.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
તત્વને તારવવા માટે સત્ય અને અસત્યને નિર્ણય કરવાની જરૂર રહે છે, તેથી જ કેઈ કવિએ કહ્યું છે કે –
સાચજૂઠ નિર્ણય કરે, નીતિનિપુણ જે હેય; રાજહંસ વિણ કે કરે, ક્ષીર-નીરને દેય? ભેગાં થઈ ગયેલાં દૂધ અને પાણીને જુદા પાડવાનું કામ તે રાજહંસ હોય તે જ કરી શકે છે, પણ બગલા, બતકડાં, કાગડા કે કુકડા જેવા અન્ય પક્ષીઓ કરી શકતા નથી. તે જ રીતે ભેગાં થઈ ગયેલાં સાચાં અને ખેટાં તને જુદા પાડવાનું કામ જેઓ નીતિનિપુણ, વ્યવહારદક્ષ કે વ્યવહારકુશલ હોય છે, તેઓ જ કરી શકે છે. પણ નીતિમંદ, વ્યવહારશૂન્ય કે વિવેકહીન કરી શકતા નથી. તાત્પર્ય કે સત્યાસત્યને નિર્ણય કરે એ જ સાચી બુદ્ધિમત્તા છે.
૨. “સત્યં શિવ સુંદરમ્' ધર્મ અને તેનાં ભિન્નભિન્ન અંગ પર આપણે જે મંતવ્ય ધરાવીએ છીએ, તે કેટલાં અંશે સાચાં છે? કેટલા અંશે સંગત છે? અથવા કેટલા ઉચિત, એગ્ય કે વ્યાજબી છે? તેની સંપૂર્ણ તપાસ થવી ઘટે છે. જ્યાં સુધી આ પ્રકારની તપાસ કરીને ગ્ય નિર્ણય પર અવાય નહિ ત્યાં સુધી જીવનને લગતું ઝઘંટુ રન થવાને સંભવ નથી. પરિણામે જ્ઞાન પાંગળું રહેવાનું, ક્રિયાઓ નિસત્વ બનવાની અને સકલ દુઃખને અંત કરવાની આશા અધરી જ રહેવાની, તેથી વ્યાજબી એ છે કે પ્રથમ ધર્મવિષયક મંતને પૂરેપૂરાં તપાસવા અને તેમાં જે મંતવ્ય, યુક્તિયુક્ત, પ્રમાણપુરસર,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથું !
: 3:
આદર્શ દેવ
c.
પૂરતાં વ્યાજખી કે યથાતથ્ય જણાય તેના સપ્રેમ સ્વીકાર કરવા અને તેથી વિરુદ્ધ જણાય તેના બેધડક ત્યાગ કરવે. પરંતુ આવું પગલું અંતરમાં સત્યની જિજ્ઞાસા જાગ્યા વિના, સત્યની રુચિ પ્રકટ્યા વિના કે સત્ય માટે દૃઢ આગ્રહ પેદા થયા વિના ભરાતું નથી. તેથી જ સુજ્ઞ મહર્ષિઓએ જાહેર કર્યું છે કે सत्यं शिवं सुन्दरम् । હું મનુષ્યે ! સત્ય તમને દેખીતું ગમે તેવું કડવું કે અપ્રિય લાગતું હોય છતાં તે મંગલમય અને કલ્યાણમય એટલે શિવ છે તથા પરિણામે અમૃતલની જેમ હિતકર હાવાથી મુત્ત્વ પણ છે.
"
૩. સદાચારના પાયા સત્ય છે.
6 .
નિગ્રંથ મહર્ષિઓએ સત્યનુ' મહત્ત્વ ખતાવતાં સ્પષ્ટ જણાવ્યું છે કે ‘દુરિલા ! સજ્જમેવ સમિાળદુ ’‘હે પુરુષ ! તું સત્યને જ સારી રીતે સમજી લે, કારણ કે ‘ સત્ત્વલ આળાપ उवट्टिए मेहावी भारं तरइ । સત્યની આજ્ઞામાં સ્થિર થયેલા બુદ્ધિમાન પુરુષ સસારને તરી જાય છે. ’ વળી આચારાંગ સૂત્રમાં તેમણે પ્રકટ ઘાષણા કરી છે કે ‘ સત્યેાપાસના એ સુનિપણું છે અને મુનિપણું એ સત્યેાપાસના છે. ' તાત્પર્ય કે સદાચારની આખી ઈમારતને મૂળ પાયેા સત્ય છે.
૪. સત્ય કેમ સમજાતું નથી ?
સત્ય નહિ સમજાવાનાં મુખ્ય કારણા ચાર છે. (૧) દુષ્ટતા અથવા દયાના અભાવ (ર) મૂઢતા અથવા વિવેકના અભાવ (૩) કદાગ્રહ અથવા સરલતાના અભાવ અને (૪) પક્ષપાત અથવા ન્યાયના અભાવ, ખીજી રીતે કહીએ તેા દુષ્ટતા, મૂઢતા,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્માંધ-ગ્રંથમાળા
: ૪:
: પુષ્પ
કદાગ્રહ અને પક્ષપાત-એ સત્યશોધન કે સત્યાસત્યના નિર્ણયમાં મહાન અંતરાયા છે કે જેને વટાવ્યા સિવાય કાઇ પણ મુમુક્ષુ સત્યના સાક્ષાત્કાર કરી શકતા નથી. આ વાતની વિશેષ પ્રતીતિ નીચેનાં દૃષ્ટાંતા પર વિચાર કરવાથી થઇ શકશે:
૫. દુષ્ટતા ઉપર લુબ્ધકનું દૃષ્ટાંત.
નરપતિ રાજાને લુબ્ધક નામના એક સેવક હતા. તે ઘણા જ સ્વાર્થી, અભિમાની અને અદેખા હતા, તેથી કાઈ પણુ માણસનું સારું તેનાથી જોઈ શકાતું નહિ. જો તેને એમ ખખર પડે કે અમુક માણુસને વેપાર-રાજગારમાં બે પૈસાની બરકત થઈ છે, અથવા અમુક માણુસે ઘણું ધન ખરચીને મેડી–માળવામાં મનેાહર મકાનો બનાવ્યાં છે અથવા અમુક માણસ પાંચ જણમાં સારી રીતે પૂછાતા થયા છે, તેા તરત જ તેની નજરમાં તે આવી જતા અને જ્યારે તે કોઈ ને કેાઇ ઉપાયે તેને વાંકગુનામાં લાવીને દંડાવતા, ત્યારે જ તેના સ ંતપ્ત હૃદયને શાંતિ થતી.
.
લુબ્ધકની આ ટેવ સુધારવાને માટે સગાંવહાલાં તથા ભાઈબ ધ–દોસ્તાએ ઘણી મહેનત કરી અને સાધુસ તને મેલાવી તેમની પાસે પણ સુંદર ઉપદેશ અપાળ્યે, પરંતુ મચ્છના દેહની દુર્ગંધી ટળે, શ્વાનની પૂછડી સીધી થાય કે કાજળ પેાતાના કૃષ્ણ રંગ છોડી દે, તેા જ દુષ્ટ પાતાની દુષ્ટતા છેાડે; એટલે તેમનું કાંઇ પણ વળ્યું નહિ.
લુબ્ધક જીભને મીઠા હતા કે જેવા મીઠા લગભગ બધા દુષ્ટો હોય છે. તેથી જ કેાઈ કવિએ કહ્યું છે કે—
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૫ :
આદર્શ દેવ અહે હૈયું ! દુર્જનતણું, દીસે રાતું બાર;
ઉપરથી રળિયામણું, ભીતર કઠિન કઠોર. મીઠાબેલા માનવી સહુને ગમે છે. ખાસ કરીને શ્રીમંત તથા રાજાઓને તે વધારે ગમે છે. તેથી લુબ્ધકને દરજજે દિનપ્રતિદિન વધતું ગયું અને એક દિવસ એ આવ્યો કે
જ્યારે આખા રાજ્યમાં તેનું જ ચડી વાગ્યું. આ સંગોમાં તેની મહેરબાની મેળવવા માટે કે તેના ખેફમાંથી બચવા માટે અનેક ધનવાન, અનેક આબરૂદારો તથા અનેક ગરજૂઓ તેને સાહેબજી સલામ !' કરવા લાગ્યા અને એક યા બીજા બહાને ભેટ-સોગાદના રૂપમાં લાંચ-રૂશ્વત આપવા લાગ્યા.
લુબ્ધકને ધર્મ કે કર્મમાં શ્રદ્ધા ન હતી, સદાચાર અને સુનીતિમાં વિશ્વાસ ન હતો, તેમજ પરભવને કઈ પણ પ્રકારને ડર ન હતું, તેથી આ પ્રકારની આવકને તેણે સત્કાર કર્યો અને દોલતને ગંજ એકઠે કર્યો. - હવે તેની હદમાં તેના જ ગામમાં તુંગભદ્ર નામને એક કણબી રહેતું હતું કે જે ઘણે માલદાર અને ઘણે જોરાવર હતું. તે સાધુ-સંતેને દાન આપતે, ભગત-ભિખારીઓને પિતાને ત્યાં જમાડતા અને ગરીબ-ગરબાને અન્ન-વસ્ત્ર તથા
ઔષધની મદદ કરતે. આ કારણે સહુ તેને ભગતના માનભર્યા નામથી ઓળખતા હતા અને તેનું ઘણું સન્માન કરતા હતા. આ જોઈને લુબ્ધકનું હૃદય ભારે વ્યથા અનુભવવા લાગ્યું: માળો પટેલ ! જે બળદનાં પૂંછડાં આંબળનારે ગણાય તે પાંચ-પચીશ ભગત-ભિખારીઓને રોટલાના ટૂકડા ફેંકીને માટે
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ મધ-ગ્રંથમાળા
: :
ઃ પુષ્પ
દાનેશ્વરી થઈ બેઠા છે અને મને તે સલામ ભરવા પણ આવતે નથી ! હુંચે તેને કરી દેખાડું' કે અભિમાનથી આંખા આયે આવે છે, તેનું પરિણામ શું આવે છે!' અને લુબ્ધકે પેાતાની પુરાણી આદત મુજબ તેને વાંક-ગુનામાં લાવવા માટે એક તાગડા રચ્યા, પણ ચતુર તુંગભદ્ર તેમાં સાચે નહિ. આથી વધારે ચીડાઈને લુબ્ધકે ખીજે તાગડો રચ્યા પરંતુ તે પણુ નિષ્ફળ ગયા. સત્બુદ્ધિના ધણી તુંગભદ્ર તેમાં સપડાયે। નહિ એટલે લુબ્ધકે ત્રીજો તાગડા રચ્યા છતાં તે કાવ્યે નહિ, પુણ્યશાળી તુ ંગભદ્ર તેમાંથી આખાદ ખચી ગયા.
પેાતાના દાવ ઉપરા–ઉપરી નિષ્ફળ ગયેલા જોઇને લુબ્ધકને ખૂબ લાગી આવ્યું અને તુંગભદ્રને તારાજ કરવા માટે તે કોઈ નવી જ યુક્તિ ખાળવા લાગ્યા. પરંતુ તે ભૂલી ગયા કે ‘ માપવાન ગજ મનુષ્યના હાથમાં છે, તેા કાતરના કાબૂ કુદરતના હાથમાં છે’ એટલે પુણ્યશાળીને પાયમાલ કરવા માટે ગમે તેવા કુટિલ કારસ્થાને કરવામાં આવે તે બધા જ બેકાર અને નિષ્ફળ છે.
તુંગભદ્ર કાઈ પણ પ્રકારના વાંક-ગુનામાં આવે તે પહેલાં લુબ્ધક બિમાર પડી ગયા અને તેની એ બિમારી દિન-પ્રતિદિન વધતી જ ચાલી. એ બિમારીમાંથી બચવા માટે તેણે સારા સારા વૈદ્ય-હકીમના આશ્રય લીધેા પણ તૂટીની ખૂટી હજી સુધી કાઇ પણ વૈદ્ય-હકીમને મળેલી નથી, એટલે લુબ્ધકને આ જગતમાંથી વિદાય લેવાના વખત આન્યા.
મૃત્યુના સમય સામાન્ય રીતે અતિ ગંભીર ગણાય છે, કારણ કે એ વખતે મનુષ્યની સમક્ષ તેના સમસ્ત જીવનને
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથું ઃ
આદર્શ દેવ ચિતાર ખડે થાય છે અને આ જગતમાં જન્મીને તે પિતાની સાથે શું લઈ જાય છે, તેને વિચાર તેને આવવા લાગે છે. તેમાં જેઓનું જમાપાસું દાન, દયા, પરોપકાર અને પુણ્ય કાવડે જોરાવર હોય છે, તેમાં અફસોસ કે અરકારે થતું નથી પણ કઠે એક જાતની ટાઢક જણાય છે; જ્યારે અન્યાય, અનીતિ અને અધર્મનું આચરણ કરવાવડે જેણે ઉધાર બાજુને જ વધારી હોય છે, તેના હૃદયમાં અફસેસ અને અરેકારની આંધી જામે છે. “અરેરે ! લક્ષ્મી અને લલનાની લાલચમાં અમે ભૂલ્યા ભમ્યા, સત્તા અને સાહેબીના શોખે અમને પાગલ બનાવ્યા, અભિમાન અને અક્કડાઈએ અમારો પિ છે ન છે. પરિણામે અમે ખાલી હાથે જઈ રહ્યા છીએ. અમને અમૂલ્ય માનવદેહ મળે, પણ તેને ઉપયોગ ભોગ-વિલાસમાં કર્યો. અપૂર્વ બુદ્ધિ-શક્તિ મળી પણ તેને ઉપગ કુડ-કપટ, દગા-ફટકા અને વિશ્વાસઘાત કરવામાં કર્યો. એ વખતે અમને જરા પણ વિચાર ન આવ્યો કે અમે શું કરી રહ્યા છીએ અને કયાં જઈ રહ્યા છીએ? હવે શું થાય? જે એ વખતે અમે અમારી બુદ્ધિને સેમે ભાગ પણ જીવનની વિચારણું કરવામાં વાપર્યો હોત, તે કંઈ પણ ભાથું સાથે બાંધી શકત.” જો કે આ પ્રકારના અફસ અને અરેકાર રાંધ્યા પછીના ડહાપણુ જેવા હોય છે, તે પણ તેમાં નિંદા અને પશ્ચાત્તાપને અંશ હોવાથી પાપને ભાર અમુક પ્રમાણમાં હલકે થાય છે અને તેમને કાંઈક આશાયેશ મળે છે, પરંતુ કેટલાક મનુષ્ય દુષ્ટતામાં એટલે ઊંડાં દટાઈ ગયા હોય છે કે તેમને આખર વેળાએ પણ સન્મતિ સૂઝતી નથી કે પોતાના કુકર્મોને પશ્ચા
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા
તાપ થતું નથી, પરંતુ પિતાના પુરાણુ પાપને પૂરા કરવાની જ ઝંખના રહે છે અને તેથી એક પ્રકારની ઊંડી અકળામણ અનુભવતા આ જગતને છેલ્લી સલામ ભરે છે.
લુબ્ધકનું પણ તેમજ થયું. તે એક પ્રકારની ઊંડી અકળામણ અનુભવવા લાગે. તે જોઈને તેને પુત્રોએ કહ્યું
હે પિતાજી! આપ આટલા બધા કેમ અકળાઓ છો? જે આપની કઈ ઈચ્છા અધૂરી રહી હોય તે અમને સુખેથી જણ. તે અમે પૂરી પાડશું. આપ કહે તે વીશ પચીશ કે પચાશ ગાયે શણગારીને તેનું બ્રાહ્મણને દાન કરીએ, જેથી આપને વૈતરણી નદી પાર કરવામાં સુગમતા પડે. અથવા જણ તે સુંદર શય્યાનું બ્રાહ્મણને દાન આપીએ, જેથી આપને સ્વર્ગમાં સુખભરી નિદ્રા આવે, અથવા આપની ઈચ્છા હોય તે આપને રૂપીઆથી તેનીએ અને તે રૂપીયા બ્રાહ્મણે ને વહેંચી દઈએ, જેથી પુણ્યનું ભાથું બંધાય અને આપને આત્મા શાંતિમાં રહે.”
તે સાંભળીને લુબ્બકે કહ્યું: “મારે ધર્મ કે દાન-પુણ્યની કેઈ જરૂર નથી પરંતુ એક જ વસ્તુની જરૂર છે અને તે એ કે મારી જિંદગીમાં મેં જેને જેને નજરમાં લીધા હતા, તે સઘળાને કેઈ ને કોઈ પ્રકારે દંડ કરાવ્યો છે, પણ એક તુંગભદ્ર પટેલ તેમાંથી છટકી જવા પામે છે, માટે તેને દંડ થાય તે કેઈ ઉપાય કરે.” - પુત્રોએ કહ્યું “પિતાજી! એવી વાત ન કરે. અત્યારે તે સમનું નામ લ્યો અને દાન પુણ્યની વાત કરે કે તમારા
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું
છે કે :
આદ દેવ જીવનની ગતિ થાય.” પરંતુ એ શબ્દોએ લુમ્બકના અતિ કઠોર હૃદય પર જરા પણ અસર કરી નહિ. ઊલટું તે કહેવા લાગ્યા કે “જો તમે મારા સાચા પુત્ર હો, તે મારી છેલ્લી ઈચ્છા પૂરી કરે.”
પિતાની આ જાતની હઠથી કાયર થઈને પુત્રએ તે વાત કબૂલ કરી, ત્યારે લુબ્ધકે કહ્યું કે “આ કાર્ય પાર પાડવાને જે ઉપાય હું તમને બતાવું તેમ જ કરજે પણ અન્ય રીતે વર્તશે નહિ. જુઓ, હું મરી જાઉં એટલે મારી પાછળ કઈ પણ રડશે નહિ. જે રડે તો તમને મારા સેગન છે. પછી મારા મડદાને ગુપચુપ તુંગભદ્રના ખેતરમાં લઈ જજે અને તેણે જ મને મારી નાખે છે એવી બૂમરાણ મચાવજે, એટલે રાજના સૈનિકે તેને પકડી જશે અને તેના પર કામ ચલાવીને તેને શિક્ષા કરશે.’
પુત્રએ તે મુજબ કરવાની કબુલાત આપી એટલે લુબ્ધકના જીવે ક્ષણભંગુર દેહને ત્યાગ કર્યો. પછી પુત્રએ શું કર્યું અને તેનું પરિણામ શું આવ્યું તે કહેવાની જરૂર નથી, કારણ કે એક દુષ્ટાત્માની દુષ્ટતા કેટલી હોય છે, તે બતાવવાને જ અહીં મુખ્ય ઉદ્દેશ છે.
સુજ્ઞ પાઠકે સમજી ગયા હશે કે રાત્રિદિવસ દુષ્ટતામાં જ રાચનારને પોતાના મંતવ્યો તપાસવા માટેની બુદ્ધિ જ ઉત્પન્ન થતી નથી અને કેઈ કારણવશાત્ તેમ થાય તો પણ તેમાં સત્ય શું છે? તે સમજવા જેટલી સરલતા કે નિષ્પક્ષપાતતા તેનામાં હોતી નથી, તેથી દુષ્ટતાને ત્યાગ કરવો એ સત્ય શોધનની પહેલી આવશ્યકતા છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-થથમાળા : ૧૦ :
૬. મૂઢતા ઉપર ભૂતમતિનું દષ્ટાંત. કંઠાપુર ગામમાં ભૂતમતિ નામને એક બ્રાહ્મણ હતે. તે કાશીએ જઈને વિદ્યાભ્યાસ કરી આવ્યું હતું, પણ ધનહીન હવાથી મટી ઉંમર સુધી લગ્ન કરવાને શક્તિમાન થયું ન હતું. સંસારના વ્યવહારમાં લગ્નજીવન એક આદર્શ જીવન ગણાય છે અને સુશીલ તથા સુરૂપ પત્ની મેળવનારો ભાગ્યશાળી ગણાય છે. કહ્યું છે કે –
પુયે પામે પદ્મિની, ત્યમ ગુણવતી નાર;
શીલવતી ને સુંદરી, રૂમઝુમ કરતી બાર તેથી ભૂતમતિ પિતાને ભાગ્યહીન માનતે એક નાની સરખી પાઠશાળા ચલાવીને પિતાનું જીવન જેમ તેમ પૂરું કરતું હતું. આખરે એક દિવસ તેણે પિતાના હૃદયની આ વ્યથા કેટલાક સહૃદય યજમાનને કહી, એટલે તે ભલા યજમાનેએ કેટલુંક ધન ખર્ચીને તેને યજ્ઞદત્તા નામની એક સુંદર બ્રાહ્મણ-કન્યા સાથે પરણાવ્યો તથા તેને ગૃહ-વ્યવહાર સુખપૂર્વક ચાલે તે માટે શેડું ધન દક્ષિણામાં પણ આપ્યું. અનુક્રમે તે ભૂતમતિને યજ્ઞદત્તા પર અત્યંત અનુરાગ ઉત્પન્ન થયે. કહ્યું છે કે –
બંધન જેવું પ્રેમનું, બીજું નહિ જગમાંય;
ભમર કેરે કાષ્ઠને, છેદી ન પદ્ય શકાય. ભૂતમતિ પાસે કેટલાક વિદ્યાથીઓ બહારગામથી પણ * જે ભ્રમર લાકડાને કેરી ખાવાની તાકાત ધરાવે છે તે પદ્ય એટલે કમળનાં પાંદડાને ભેદી શકતો નથી એવું કમળના પ્રેમનું તેને બંધન હોય છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથુ
: ૧૧
આદર્શ દેવ વિદ્યાભ્યાસ કરવાને આવતા હતા. તેમાં એક દિવસ દેવદત્ત નામના કોઇ વિદ્યાર્થી તેની પાસે વિદ્યાભ્યાસ કરવાને આવ્યા, તેણે હાથ જોડીને ભૂતમતિને વિન ંતિ કરી કે ‘ આપની ખ્યાતિ સાંભળીને દૂરથી આવું છું. મારી પાસે ખાસ સાધન કાંઇ પણ નથી, તેથી કૃપા કરીને આશ્રય તથા વિદ્યાદાન આપે. તે માટે હું આપને જીવનભર આભાર માનીશ. ’ દેવદત્તનાં આ પ્રકારનાં વિનય અને વિવેકથી ભરેલાં વચન સાંભળીને ભૂતમતિએ તેને પોતાના ઘરમાં ખાવા-પીવાની સગવડ કરી આપી તથા સુઈ રહેવા માટે ઘરની બહારના આટલા કાઢી આપ્યા.
દેવદત્ત બુદ્ધિ અને સ્મરણશક્તિમાં તેજ હતા, તેથી થોડા જ વખતમાં સુંદર પ્રગતિ કરી શક્યા અને ભૂતમતિના ચારે હાથ તેના પર રહેવા લાગ્યા. એમ કરતાં એક દિવસે તે કુટુંબના માણસ જેવા જ બની ગયા.
ભૂતમતિ ગમે તેવા પણ ઘરડા હતા અને યજ્ઞદત્તા ગમે તેવી પણ નવયૌવના હતી, એટલે તેનુ મન કોઈ પણ રીતે ભૂતમતિથી પૂરું ભરાતું ન હતું. આથી ધીમે ધીમે તેણે દેવદત્તની સાથેને પરિચય વધાર્યાં અને તેની સાથે ટાળ–ટીખળ કરવા લાગી. દેવદત્તને હજી દુનિયાના વા વાયા ન હતા એટલે આ પ્રકારની ટાળ−ટીખળને તે નિષિ રમૂજનું સાધન સમજતા હતા.
એવામાં એક દિવસ ભૂતમતિને મથુરાનગરીથી યજ્ઞમાં જવા માટેનું તેડું આવ્યું. આ યજ્ઞ ઘણુંા મેાટા થવાના હતે અને તેમાં ભાગ લેવાથી પ્રતિષ્ઠા સાથે પૈસાની પ્રાપ્તિ પણ થાય તેમ હતી; તેથી ભૂતમતિએ એ આમંત્રણના સ્વીકાર કર્યા
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ બેધ-થ થમાળા
: ૧૨ :
- પુષ્પ
"
અને મથુરા જવાની તૈયારી કરી. જતી વખતે તેણે યજ્ઞદત્તાને એકાંતમાં ખેલાવીને કહ્યુ કે હૈ પ્રિયે ! તારાથી જુદા પડતાં મારે જીવ જરા પણ ચાલતા નથી. પણ શું કરું? આપણી પાસેનું તમામ ધન લગભગ ખૂટી જવા આવ્યું છે, અને
નિત્ય નરણું તે ભવભૂખ્યુ, ઠામ ન મૂકે કે; મેાડ વહેલું માગતું, યાપી વિલખુ પેટ,
એટલે હૃદયને હું કાળમીંઢ જેવું કઠણ બનાવીને મથુરા જાઉં છું, કારણ કે ત્યાં જવાથી ઘણું ધન દક્ષિણામાં મળશે; માટે તું સાચવીને રહેજે અને આપણી લાજ–આબરૂ વધે તેમ કરજે. મને ત્યાં ચાર મહિના થશે. ’
એ સાંભળીને યજ્ઞદત્તાએ આંખમાંથી આંસુ પાડતાં કહ્યું કે હું સ્વામીનાથ ! તમારા એક દિવસના વિયેાગ પણ મારાથી સહન થઈ શકે તેમ નથી. ચંદ્ર વિના જે હાલત ચારીની થાય છે, સૂર્ય વિના જે હાલત કમળની થાય છે અને જળ વિના જે હાલત મામ્બ્લીની થાય છે, તેવી જ હાલત તમારા વિચેાગે મારી થઇ પડશે, માટે મારા પર કૃપા કરી અને મથુરા જવાનુ` મુલતવી રાખા.’
યજ્ઞત્તાની આ પ્રકારની વિન`તિ સાંભળીને ભૂતમતિએ કહ્યું કે ‘હું પ્રિયે ! જે સ્થિતિ તારી થશે, તે જ સ્થિતિ મારી પણ થશે, પરંતુ મથુરાનું આમંત્રણ મારાથી પાછું ઠેલાય તેમ નથી, કારણ કે યજ્ઞ કરાવનાર યજમાન જોડે આપણા પાંચ પેઢીના સંબંધ છે, માટે તું વિદાય આપ કે જેથી હું બધું કાર્ય નિર્વિઘ્ને સમાપ્ત કરીને પાછા તરત જ અહીં આવી પહોંચુ.’
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
શું ? : ૧૩ .
આદર્શ દેવ યજ્ઞદત્તાએ કહ્યું: “આપની આજ્ઞા મારે શિરોધાર્ય છે, પરંતુ ત્યાં ગયા પછી મને ભૂલી જતા નહિ. પાછા જલદી આવજે અને સાચવીને જજે. ભેળાનાથ શંભુ તમારી રક્ષા કરશે.’
યજ્ઞદત્તાની રજા લીધા પછી ભૂતમતિએ દેવદત્તને બોલા અને કહ્યું કે “ઘરમાં યજ્ઞદત્તા એકલી છે, માટે તેની સારસંભાળ રાખજે અને તેને જે કાંઈ જોઈએ તે લાવી આપજે. આ ઘરને બધો ભાર તને તેંપીને જાઉં છું.” દેવદત્ત માથું નમાવીને એ સૂચનાને સ્વીકાર કર્યો.
ભૂતમતિ તેડવા આવેલા માણસો સાથે મથુરા ગયે અને ત્યાં જતાં જ યજ્ઞના કામમાં ઓતપ્રોત બની ગયા. અહીં યજ્ઞદત્તા એકલી પડી એટલે તેણે દેવદત્તને કહ્યું કે “ તું નિઃશંક થઈને મારી સાથે ક્રીડા કર, કારણ કે યુવાનીનું ફળ ભેગવિલાસ છે.”
દેવદત્ત આ અનુચિત માગણને ઇનકાર કર્યો, તેથી યજ્ઞદત્તાએ કહ્યું કે “અરે દેવદત્ત! જ્યારે હું સામી આવીને તારી આગળ પ્રેમની માગણી કરું છું, ત્યારે તેને ઈનકાર શા માટે કરે છે? અથવા સાચું જ કહ્યું છે કે –
ભાગ્યહીનને ના મળે, ભલી વસ્તુને ભેગ;
ખાતાં પાકી દ્રાક્ષને, હેત કાગમુખ રેગ. દેવદત્તે કહ્યું: “પંડિતને તમારા પર અથાગ પ્રેમ છે. એનાથી તમારું હૃદય નથી ભરાતું કે તમે મારા પ્રેમની માગણી કરી રહ્યા છો?”
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધચંથમાળા : ૧૪: યજ્ઞદત્તાએ કહ્યું – હા, એમ જ છે.”
શું કીજે અરહકડે, જે વહે બારે માસ
વરસે ઘડી જો મેહૂલે, પૂરે મનની આસ. આમ અનેક પ્રકારનાં મર્મભેદી વચનવડે યજ્ઞદત્તાએ દેવદત્તને વશ કર્યો અને તેની સાથે યથેષ્ટ વિષયસુખ ભેગવવા લાગી. દેવદત્તને પ્રારંભમાં આ જાતને વ્યવહાર જરાયે ન ગમે, પણ ધીમે ધીમે તે પણ રીઢ થઈ ગયે અને પછી તે બંને પાપીઓ પિતાની પાપલીલામાં પૂરા પ્રવીણ બન્યા. એમ કરતાં ચાર માસ પૂરા થવા આવ્યા એટલે દેવદત્તે કહ્યું કે “ હવે તમારા સ્વામી આવી પહોંચશે અને મને જરૂર કાઢી મૂકશે.”
તે સાંભળીને યજ્ઞદત્તાએ કહ્યું કે “એવી ચિંતા કરશો નહિ. મારે જીવ જતાં સુધી હું તમને છોડનાર નથી. હવે હું એ પ્રપંચ રચીશ કે જેથી આપણે બંને કાયમને માટે સાથે જ રહી શકીશું.” પછી એક રાત્રિએ યજ્ઞદત્તા સ્મશાનમાં ગઈ અને ત્યાંથી એક મડદું સ્ત્રીનું તથા એક મડદું પુરુષનું એમ બે મડદાં લઈ આવી તેને અનુક્રમે પિતાના ઢલીયા પર તથા ઘરની બહારના ઓટલા ઉપર ગોઠવ્યાં. ત્યારબાદ ઘરમાંથી જે કાંઈ લેવા જેવું હતું તે બધું લઈ લીધું અને ઘરને આગ ચાંપી. એ આગ જોતજોતામાં ખૂબ વધી ગઈ તેથી સેંકડો માણસે ત્યાં ભેગા થઈ ગયા ને હાહાકાર કરતા આગ ઓલવવા લાગ્યા. એમ કરતા જ્યારે તેઓ આગ ઓલવી રહ્યા ને વસ્તુસ્થિતિની તપાસ કરવા લાગ્યા, ત્યારે જણાયું કે યજ્ઞદત્તા
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાથું ! - ૧૫ :
આદર્શ દેવ પિતાના ઢાલિયા પર અને દેવદત્ત ઘરની બહારના ઓટલા પર બળી મૂઓ છે. આથી તેઓ દિલગીર થઈને કહેવા લાગ્યા કે “હે રામ ! તે આ શું કર્યું? યજ્ઞદત્તા જેવી એક પવિત્ર સ્ત્રીના પ્રાણ આ રીતે હરી લેતાં તારે જીવ ભલે ચાલે ! હવે બિચારા પંડિતજી ! શું કરશે? અને દેવદત્તને પણ ધન્ય છે કે જેણે ગુરુભક્તિમાં લીન થઈને આ રીતે પોતાના પ્રાણની આહુતિ આપી. ખરેખર ! આ હળાહળ કળિયુગમાં આવાં કર્તવ્યપરાયણ સ્ત્રી પુરુષ તે કેઈક જ પાકે !” પછી તેમણે એક એપીઆદ્વારા આ સમાચાર ભૂતમતિને પહોંચાડ્યા.
ભૂતમતિએ આ સમાચાર સાંભળ્યા ત્યારે તેના શેક–સંતાપને પાર રહ્યો નહિ. તે બનતી ઉતાવળે કંઠાપુર આવ્યું અને જોયું તે પિતાનું ઘર તદન બળી ગયેલું છે અને તેમાંથી કાંઈ પણ બચવા પામ્યું નથી. આ દશ્ય જોતાં જ તેને મૂરછ આવી ગઈ. પછી કેટલીક વારે જ્યારે તે દેશમાં આવ્યું ત્યારે માથું અને છાતી કૂટતો મેટેથી રડવા લાગ્યેઃ હે દૈવ ! તેં આ શું કર્યું? તું મારા પર આટલે બધે નિષ્ફર કેમ થયું ? મારા આંધળાની એક લાકડી હતી તે પણ તે કેમ હરી લીધી! હવે હું શું કરીશ? કયાં જઈશ ? કેની સાથે પ્રેમભરી વાત કરીને દિવસે પસાર કરીશ? અરે યજ્ઞદત્તા ! મને એકલે મૂકીને તું કયાં ચાલી ગઈ? તું મારાથી રીસાઈ ગઈ છે? મને જવાબ કેમ આપતી નથી? અરે, એક વાર તે મારી સાથે બેલ! શું હવે તારું ચંદ્ર-મુખડું આ જીવનમાં હું ફરીને કદી પણ જોવા નહિ પામું ? અરે રે દુષ્ટ વિધાતા ! તેં મારું સર્વસ્વ હરી લીધું !! અને વહાલા દેવદત્ત ! તું પણ કેમ ચાલ્યા
કોઈ પણ પછી
તે માટે
છે
કેમ કરી વાત
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
ઃ ૧૬ :
: પુષ્પ
ગયા ? તું મારા સુખ-દુઃખના વિસામે હતેા, વાત કરવાનુ ઠેકાણું હતા, હવે હું મારા હૈયાની વરાળ કોની આગળ ખાલી કરીશ ? તારા જેવા બ્રહ્મચારી અને કર્ત્તવ્યપરાયણુના જીવ હરી લેતાં એ કાળમુખા અગ્નિ પાતે જ કાં ન ખળી મૂઆ !'
આ રીતે જ્યારે તે ભયંકર રુદન કરવા લાગ્યા ત્યારે યજ્ઞદત્તા અને દેવદત્તના આડા વ્યવહારની ગંધ પામી ચૂકેલા એક સ્નેહી બ્રાહ્મણે કહ્યું કે · અરે પડિતજી! તમારા જેવા ભણેલાગણેલા અને જ્ઞાની પુરુષાને આવી રીતે કરુણુ રુદન કરવુ" ઉચિત નથી કારણ કે ‘૫'ડિત પુરુષા કાઇપણ વાતના શાક કરતા નથી. ’ વળી સ્ત્રીજાતિ ઘણા ભાગે કપટબુદ્ધિવાળી, લેાભી અને નિર્દય હાય છે તેના પર આટલા બધા મેહ રાખવા ઉચિત નથી, માટે હવે તા રામનામની માળા જપા અને આત્માનું કલ્યાણ કરે.
ܕ
આ શબ્દો સર્વાંશે સાચા હતા—ખાસ કરીને ભૂતમતિના સંબંધમાં-છતાં તેને જરાયે ન ગમ્યાં, કારણ કે માહથી વિકલ થયેલી બુદ્ધિને સત્ય સમજાતું નથી, પરંતુ વાત એટલેથી જ અટકી નહિ. આ શબ્દોએ ભૂતમતિના તમ હૃદયને વધારે તપાવ્યું અને તેના મુખમાંથી નીચેના શબ્દો સરી પડ્યાઃ ૮ મારા જેવા સમર્થ પંડિતને શિખામણ આપનારી તુ કોણ ? અને મારી સ્ત્રી કેવી હતી ને કેવી નહિ, એની તને ખબર પણ શું ? એ સ્ત્રી સરલતાની એક સુરમ્ય મૂર્તિ હતી, સતાષની એક પવિત્ર પ્રતિમા હતી અને દયાની તે જાણે સાક્ષાત્ દેવી જ હતી. એનાં કામળ હૃદયમાંથી પરમ પ્રેમનાં પુનિત ઝરણાંઓ નિરંતર વહેતાં હતાં. એના જેવી સુશીલ, સુરૂપા અને સાધ્વી શ્રી આ ભૂમંડળમાં જડવી મુશ્કેલ છે. આવી સ્ત્રી
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના વાસી શું આપણા
મેહુ
: ૧૭ :
આદશ દેવ પર મેહ કોને ન થાય? શું આપણા વિષ્ણુભગવાન સોળ હજાર સ્ત્રીઓના સ્વામી છતાં રાધા નામની ગોવાળણું ઉપર મોહ પામ્યા ન હતા ? શું આપણું શંકર ભગવાન યુગની સાધના કરવા છતાં યુવાન ભીલડીના હાવભાવ અને નૃત્યથી મેહ પામ્યા ન હતા? અને આપણું બ્રહ્માજી કે જેણે આ સૃષ્ટિનું સર્જન કરેલું મનાય છે, તે પણ શું રૂપથી માહિતી થયા વિના રહ્યા હતા? તો યજ્ઞદત્તા પર મોહ કેમ ન પામું? ખરેખર! મારા હદયને એ “રામ” હતી, તેથી તેની જ માળા હું ફેરવી રહ્યો છું.”
ભૂતમતિના આવા શબ્દો સાંભળીને પેલાએ કહ્યું: “અતિમેહથી સમર્થ પંડિતાની બુદ્ધિ પણ કુંઠિત બની જાય છે. અન્યથા નિતાન્ત હિતની વાત વિપરીતરૂપે કેમ પરિણમે? હું તે તમારા ભલા માટે કહું છું કે એ સ્ત્રી ગમે તેવી હતી. પણ તમે હવે તેને દેખવાના નથી; માટે એના પર મેહ ઉતારીને ભગવાનનું ભજન કરો કે જેથી બાકીની જિંદગી બરબાદ થાય નહિ.”
હિતસ્વીઓ જુદા જુદા પ્રકારને દિલાસો આપીને વિખ. રાઈ ગયા. ભૂતમતિ એકલે પડે. પછી તેણે બે મેટાં તુંબડાં મેળવ્યાં અને તેમાંનાં એક તુંબડામાં માની લીધેલી યજ્ઞદત્તાનાં તથા બીજા તુંબડામાં માની લીધેલાં દેવદત્તનાં હાડકાં નાખ્યા. અને તેને ગંગાજીમાં પધરાવવા માટે એક પ્રાત:કાળે કંઠાપુરથી ચાલી નીકળે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ બાધ-ગ્રંથમાળા
: ૧૮ :
: પુષ્પ.
હવે બન્યું એવું કે ભાગી છૂટેલા યજ્ઞદત્તા અને દેવદત્ત જે ગામમાં રહેતાં હતાં, તે જ ગામ રસ્તામાં આવ્યું અને તેમાં પ્રવેશ કરતાં તે જ અને જળુ સામા મળ્યાં. આ બનાવથી યજ્ઞદત્તા અને દેવદત્તા વિમાસણમાં પડી ગયા અને મામલે થળે નહિ તે હેતુથી તેના ચરણે પડીને કહેવા લાગ્યા કે: ‘પ'તિરાજ ! અમારા ગુના માફ કરેા. અમે બહુ મોટી ભૂલ કરી છે અને તે માટે અમને ઘણા જ પસ્તાવા થાય છે. અમે તમારી પાસે આવવાના જ વિચાર કરતાં હતાં, તેવામાં તમે પેાતે મળી ગયા, તે ઘણું સારું થયું. '
'
તે સાંભળીને ભૂતમતિએ કહ્યું: અરે ! તમે કાણુ છે અને ફ્રાની સાથે વાતા કરી છે ?”
આ જાતના પ્રશ્નથી વિસ્મય પામેલા દેવદત્તે કહ્યું: ' કેમ ? આપે અમને આળખ્યા નહિ ? આ તમારી પત્ની યજ્ઞદત્તા છે અને હું તમારા માનીતા વિદ્યાર્થી દેવદત્ત છું. '
એ સાંભળીને ભૂતમતિ તરતજ એલી ઊઠયા કે અરે લુચ્ચાએ ! તમે મને બનાવવા આવ્યા છે કે શું? યજ્ઞદત્તા અને દેવદત્ત તે અગ્નિમાં મળીને ક્યારના ચે ભસ્મ થઇ ગયા અને તેમનાં હાડકાં પણ આ તુંબડામાં પડેલાં છે કે જેને લઈને હું ગંગાજી તરફ જઈ રહ્યો છું; માટે તમે અને કોઈ માયાવી લાગેા છે અથવા તે તેમનાં પ્રેત જ છે અને મને છળવાને માટે અહીં આવેલાં જણાઓ છે, પણ યાદ રાખજો કે હું... એક સાચા ભૂદેવ છુ અને ધારું તેા તમને ગાયત્રી મંત્રના પ્રભાવથી ખાળીને ભસ્મ કરી નાખું. પણ તમારા પર
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથુ
: ૧૯ :
આદર્શ દેવ દયા લાવીને જતાં કરું છું, માટે તાબડતા. મારી પાસેથી ચાલ્યા જાવ.’ અને યજ્ઞદત્તા તથા દેવદ્યત્ત તેની નજર આગળથી અદૃશ્ય થયાં. કહેવાની જરૂર ભાગ્યે જ છે કે ભૂતમતિનું આ વલણ તેમને ‘ભાવતું હતું અને વૈદ્યે કહ્યું ' તેના જેવું થયું.
ભૂતમતિએ પણ ભૂતની ખલામાંથી છૂટ્યાને સાષ અનુભયે અને પેલાં હાડકાં વિધિપૂર્વક ગંગાજીમાં પધરાવતાં ′ ઇશ્વરને પ્રાથના કરી કે હું દીનદયાળ ! હે જગન્નિયંતા ! તું યજ્ઞદત્તા અને દેવદત્ત જ્યાં પણ હાય ત્યાં તેમને સુખી કરજે, કારણ કે તેઓ તારી કૃપાનાં પરમ પાત્ર હતાં. ’
સારાંશ કે–માહથી મૂઢ થયેલા મનુષ્યે પેાતાની વિચારશક્તિ એટલા અંશે ગુમાવી દે છે કે સત્ય તેમની સામે સાક્ષાત્ આવીને ઊભું રહે તા પણ તેએ એના સ્વીકાર કરવાને તૈયાર થતા નથી.
૭. કદાગ્રહ ઉપર અધ રાજકુમારનું દૃષ્ટાંત.
6
એક રાજાના પુત્ર જન્માંધ હતા પણ સ્વભાવે ઘણા ઉદાર હતા, તેથી પેાતાની પાસે જે કાંઇ ઘરેણાં-ગાંઠા હોય તે યાચકાને દાનમાં આપી દેતો. રાજકુમારને આ વ્યવહાર રાજ્યના હિતની સતત ચિંતા કરનાર મંત્રીને પસઢ પડ્યો નહિ, તેથી તેણે એક વાર એકાંત જોઇને રાજાને કહ્યું કે: મહારાજ ! લક્ષ્મીના ત્રણ ઉપયેગ-દાન, ભેગ અને નાશમાં શ્રેષ્ઠ છે અને તે સ્વ-પર ઉપકારી છે, તેમ છતાં રહીને થાય તે ઈષ્ટ છે; કારણ કે अति सर्वत्र કોઈ પણ વાત વધારે પડતી કરવી નિહ એવું નીતિકારાનુ
દાન સહુથી મર્યાદામાં वर्जयेत् -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ ગ્રંથમાળા
: ૨૦ :
* પુષ્પ
વચન છે. જો તેમ નહિ થાય અને કુમારશ્રી આજની ઢબે દાન દેવાનું ચાલુ રાખશે તેા આપણા ભંડાર ટૂંક સમયમાં ખાલી થઇ જશે. ’
માટે
એ સાંભળી રાજાએ કહ્યું કે ‘મંત્રીશ્વર ! તમારું કહેવું સાચું છે, પણુ કુમારનું મન નારાજ થાય તે ઇષ્ટ નથી, કાઈ એવા ઉપાય શેાધી કાઢા કે જેથી કુમારનું મન પણ રાજી રહે અને ભંડાર પણ સચવાઈ રહે. તમારા જેવા બુદ્ધિનિધાન માટે એ કાંઇ મુશ્કેલ નથી.'
મંત્રીએ તે સૂચનાને સ્વીકાર કર્યાં. પછી તે મુજબને ઉપાય વિચારીને તેણે કુમારને એકાંતમાં ખેલાવ્યે અને કહ્યું કે ‘ કુમારશ્રી ! તમને આભૂષણાના ઘણા શેખ છે, તેથી તમારા પૂર્વજોએ બનાવેલાં મહામૂલ્ય આભૂષા ભંડારમાંથી બહાર કઢાવ્યાં છે. તે તમારે ખીજા કાઇને આપી ન દેવાં એ શરત કબૂલ હોય તેા પહેરવા આપું. જ્યારે તમે આ આભૂષણા ધારણ કરો ત્યારે તમારી કાંતિ અનેરા પ્રકાશથી ઝળહળી ઊઠશે અને જાણે કોઇ દેવકુમાર જ ન હ। તેવા જણાશેા. પણ આ જગતમાં સ્વાર્થી માણુસાની ખાટ નથી. તેએ તમારા આ દિવ્ય આભૂષણે પડાવી લેવા માટે કઇ કઇ યુક્તિ કરશે અને કોઇ તા એમ પણ કહેશે કે આભૂષા લાહનાં છે, તે તમને શોભતા નથી, માટે ઉતારી નાખા પણ તમારે એ સ્વાર્થી લેાકેાના વચન ઉપર ધ્યાન આપવું નહિ.’
કુમારે કહ્યું: ‘તમારી શરતનું હું ખરાખર પાલન કરીશ અને જો કોઈ પણ માણસ મને એમ કહેશે કે
6
આ આભૂષણા
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
"આદશ ધ્રુવ
ચોથુ :
: ૨૧ :
લાહનાં છે,' તે એની પૂરી ખબર લઇશ માટે તે આભૂષા મને પહેરવા આપે,'
આ પ્રમાણે કુમારનું મન પહેલેથી વ્યુત્ક્રાહિત કરીને મંત્રીએ તેને ખરેખરાં લાડુનાં આભૂષા જ પહેરાવ્યાં. હવે કુમાર તે આભૂષણ્ણા પહેરીને પ્રસન્નચિત્તે રાજમહેલના દરવાજા આગળ બેઠા. એવામાં ત્યાં કેટલાક યાચકા આવી પહેાંચ્યા અને તેમણે કુમારનાં આભૂષણા જોઇને કહ્યું કે · કુમારશ્રી! આ નવી જાતનાં આભૂષણેા કયાંથી પહેર્યાં? લેહનાં આભૂષણા પહેરવાનું રાજકુમારને ાલે નહિ. ' આ શબ્દો સાંભળતાં જ કુમારે પેાતાની પાસે રહેલી લાકડી ઉપાડી અને ધડાધડ એ ચાર જણાને ચાડી દીધી; એટલે યાચકે ત્યાંથી જીવ લઈને નાઠા. પછી થાડીવારે કેટલાક રાજસેવકેા ત્યાં આવ્યા. તેમણે પણુ કુમારના આભૂષણે જોઇને કહ્યું કે ‘કુમારશ્રી! આજે આવાં આભૂષણેા કેમ ધારણ કર્યાં છે ? રાજકુમારે લેહનાં આભૂષણા ધારણ કરવાં ઉચિત નથી.’તે સાંભળીને કુમારે તેમને પણુ લાકડીથી ઝૂક્યા, એટલે તે અત્યંત નારાજ થઈને ત્યાંથી ચાલતા થયા. ત્યાર પછી કેટલાક સંબંધીએ અને હિતેચ્છુઓ ત્યાંથી પસાર થયા. તેમણે પણ કુમારનાં આ આભૂષણે જોઈને કહ્યું કે · કુમારશ્રી ! આપે આ કઈ જાતનાં આભૂષણે ધારણ કર્યાં છે? શું ભંડારમાં હીરા, માતી અને સુવણું નાં આભૂષણા ઓછાં પડ્યાં કે આપે આ લાહનાં આભૂષણેા ધારણ કર્યાં ? ’ એ સાંભળીને કુમારે તેમની સામે પણ લાકડી ઉગામી અને ક્રોધથી ધ્રૂજતા સ્વરે કહ્યુ કે ‘ ખબરદાર ! તમારે મારાં આભૂષા સંબંધી કાંઈ વાત કરવી નહિ. ’ ખીજા પણ જેણે
"
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
૨૨:
- પુષ્પ
9
જેણે કુમારને એમ કહ્યું કે · આ આભૂષણા લેાહનાં છે, ' તે દરેકનું તેણે અપમાન કર્યું અને તેની સાથે ઝઘડા કર્યાં.
..
આ પરથી શાણા પાકા સમજી ગયા હશે કે કદાગ્રહની કુહાડી વાગતાં સત્યના છેોડ કેવી રીતે મૂળમાંથી કપાઈ જાય છે.
૮. પક્ષપાત ઉપર સુભટનું દૃષ્ટાંત.
સુભટ નામના એક રાજ્યાધિકારીને સુરંગી નામે સ્ત્રી હતી, જે બહુ ભલી અને ભાળી હતી, એ સ્ત્રીથી તેને એક પુત્ર થયા, જેનું નામ સેાનપાલ પાડ્યું. હવે પુત્રને પ્રસવ થયા પછી સુરંગીની તબિયત લથડી અને તેનાં શરીરનુ સાંના ઘણા અંશે ઓછું થઈ ગયુ, તેથી સુભટનુ મન તેના પરથી ઉતરી ગયું. કહ્યુ છે કેઃ—
લાગે વાર ન ભાંગતા, આછા નરની પ્રીત; અંબર-ડંબર સાંજના, યૂ' વેળુની ભીંત. જેમ સધ્યાને આડંબર અને રેતીની ભીંત થાડી જ વારમાં તૂટી પડે છે, તેમ હલકા મનુષ્યેાના સ્નેહ થાડા જ વખતમાં એઠા થઇ જાય છે.
સુરંગી પરના સ્નેહ ઓછો થઈ જતાં સુભટે ઘણું ધન ખરચીને કુરંગી નામની ખીજી સ્રી સાથે લગ્ન કર્યાં. આ સ્ત્રી દેખાવમાં ફૂટડી હતી અને હાવભાવ તથા ચેનચાળામાં નિપુણ્ હતી, તેથી થાડા જ વખતમાં તેણે સુભટનુ દિલ જિતી લીધું અને સુભટ તેની જ આંખે જોવા લાગ્યા. કાઇ કવિએ ઠીક જ કહ્યું છે કે:
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાયુ.
: 23 :
આ
નારી સદન-તલાવડી, છૂટા સમ સંસાર; કાઢણહારા કે નહીં, કહાં કરું. પાકાર ?
કુરંગી હૃદયની કૂડી હતી. ઈર્ષ્યા, દ્વેષ, અભિમાન, અસત્ય, ચાડીચૂગલી વગેરે અનેક દુર્ગુણ્ણાએ તેના અંતરમાં વાસ કર્યાં હતા. વળી શિયળવ્રત કે જે સ્રીએના મુખ્ય અને સાચા શણુગાર ગણાય છે, તેમાં પણુ તે શિથિલ હતી, તેથી નવા નવા પુરુષાને જોઈ તેમની સાથે ક્રીડા કરવાને ઇચ્છતી હતી પરંતુ સુરંગીની સતત હાજરીને લીધે તેની એ ઇચ્છા પાર પડતી ન હતી. પરિણામે તેના હૃદયમાં સુરંગી માટે ભયાનક દ્વેષ ઉત્પન્ન થયા અને તે એને ગમે ત્યારે ગમે તે રીતે ઉતારી પાડવા લાગી, પણ સુરંગી સમજી અને શાણી હતી, તેથી કુર’ગીએ કરેલાં સઘળાં અપમાનાને પૂર્વ કમના ઉડ્ડય જાણીને શાંતિપૂર્વક ગળી જવા લાગી. કહ્યું છે કે:
સતજન મનમાં ના ધરે, દુન જનના ખેલ; પત્થર ખાય છતાં દિયે, આંબે ફળ અનમેલ.
લડવાનું ગમે તેવું કારણ આપવા છતાં સુરંગી જ્યારે શાંત રહી ત્યારે કુરગીએ ધણીના કાન ભંભેરવા શરુ કર્યાં. · તમારી જૂનીનાં લક્ષણા જરાય સારા નથી. જો એની બધી વાત કહેવા બેસું તેા તમને એમજ લાગશે કે આ તે શાકચના ખારથી જ આલે છે, પણ મારા હૃદયમાં તેવું કાંઈ નથી. તા એને સગી બહેન જેવી જ ગણું છું, પરંતુ તમારી લાજ— આબરૂને ખટ્ટો લગાડે, તે મારાથી જોવાતું નથી. એ રાજ નવા નવા માણુસાને ઘરમાં ઘાલે છે અને તેમની સાથે અનેક
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધથમાળા : જી : પ્રકારની વાત કર્યા કરે છે, માટે તમારે જે વિચાર કરે હોય તે કરજે.”
આ પ્રકારની સતત ઉશ્કેરણીથી સુભટે એક ઘર, ડું રાચરચીલું, પાંચ ગાય અને પાંચસો રૂપીઆ રોકડા આપીને સુરંગીને તેના પુત્ર સેનપાલ સાથે જુદી કાઢી.
કુરંગી એકલી પડતાં પિતાનું મનમાન્યું કરવા લાગી અને સુભટ તેને તાબેદાર સેવક હોય તે જ બની ગયે. કહ્યું છે કે –
જે શરા જે પંડિતા, જે શાણુ ગંભીર; નારી સર્વ નચાવીઆ, ત્યમ જે બાવન વીર. હવે એક દિવસ તે ગામને રાજા વિજ્ય યાત્રાએ નીકળે તે વખતે સુભટને તેની સાથે જવાનું થયું, એટલે તેણે કુરંગીની વિદાય માગી.
કુરંગીએ કહ્યું કે “હે સ્વામિનાથ ! તમારા વિયેગને એક એક દિવસ મને સે સે વરસ જેવડો લાંબે લાગશે, તેથી કૃપા કરીને મને પણ સાથે જ લેતા જાઓ.”
સુભટે કહ્યું: “હે પ્રિયે ! લડાઈમાં તારું કામ નથી. વળી રાજાજીને એ હુકમ છે કે કઈ પણ સ્ત્રીને યુદ્ધમાં સાથે લેવી નહિ. તેથી તે અહીં જ રહે અને ખાઈ–પીને મજ કર. હું થોડા દિવસમાં જ પાછો આવીશ.” - સુભટના આ જવાબથી કુરંગીએ આંખમાં આંસુ લાવીને કહ્યું: “તમારી જે કાંઈ આજ્ઞા હશે, તે હું માથે ચડાવીશ પણું
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથું ઃ : ૨૫ :
આદર્શ દેવ મારાથી અહીં એકલું રહેવાશે નહિ. હું કોની સાથે વાતે કરીશ? કેનું મેટું જોઈને રાજી થઈશ? વળી આપણું પાડોશીઓ ખૂબ નટખટ છે, તે તમે ક્યાં જાણતા નથી? માટે તમે બને તેટલા વહેલા આવજે.”
સુભટ રાજાની સાથે ગયે અને કુરંગી એકલી પડી. આ વખતે તેના મનમાં પરપુરુષને ભેગવવાની ઈચ્છા જાગૃત થઈ, તેથી એ ગામમાં ચંગા નામને એક યુવાન અને રૂપાળે સની હતો, તેને ઘરેણાં ધોવડાવવાના બહાના તળે પિતાના ઘેર બેલા અને એકાંતમાં લઈ જઈને જણાવ્યું કે “હે યુવાન ! તું રૂપ અને કલાનો ભંડાર છે, તેમ હું પણ નવયૌવના અને રંગીલી છું, માટે તું કબૂલ થા તો આપણે આ સંસારને
હા લઈએ. જે તું મારી આ માગણી કબૂલ નહિ કરે તો હું આપઘાત કરીશ અને તેનું પાપ તારા કપાળે ચુંટશે.”
ચંગ બદમાશ હતો અને બધી વાતે પૂરો હતે. સાત મહાવ્યસને પૈકીનું કઈ પણ વ્યસન એવું ન હતું કે જેનું સેવન તે ન કરતો હોય. એથી તેણે કહ્યું કે “જારકર્મમાં ઘણું જ જોખમ રહેલું છે, છતાં તેમાં હું સંમત થાઉં છું, કારણ કે મારા શિરે સ્ત્રી-હત્યાનું પાપ ચોંટે તે હું જરા પણ ઇચ્છતા નથી.” પછી તે બંને જણ યથેષ્ટ ભેગવિલાસ કરવા લાગ્યાં અને મનગમતું ધન ઉડાવવા લાગ્યાં.
એવામાં એક દિવસ સુભટને સંદેશે આ કે-ચાર રોજમાં ઘેર આવું છું. એટલે ચંગાએ સમજાવી પટાવીને તેની પાસે બાકી રહેલી બધી વસ્તુઓ પડાવી લીધી અને તેને તદ્દન ભૂખંડી બારશ બનાવી દીધી.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્માધગ્રંથમાળા : ૨૬ :
ઃ પુષ હવે સુભટ તદન નજીક આવી પહોંચ્યો એટલે તેણે ખાસ માણસ એકલીને કહેવરાવ્યું કે “આવતી કાલે બપોરે બાર વાગે હું ઘેર આવીશ, માટે રસોઈપાણી તૈયાર રાખજે.” આ સંદેશાથી કુરંગીને ચિંતા થઈ કે ઘરમાં કઈ સારી વસ્તુ તે રહી નથી, તેથી સ્વામીને એગ્ય સત્કાર શી રીતે કરી શકીશ?” એટલે બુદ્ધિ મેળવીને સુરંગીને ઘેર ગઈ અને પ્રણામ કરીને કહેવા લાગી કે “મોટાં બહેન! તમને એક વધામણું આપું?'
કઈ દિવસ નહિ આજે જ કુરંગીને પિતાને ત્યાં આવેલી જોઈને સુરંગીને ખૂબ આશ્ચર્ય થયું, પણ મનુષ્યના હૃદયમાં અનેક વાર આકસ્મિક પરિવર્તન થાય છે, તેને ખ્યાલ કરીને બોલી કે “બહેન!” તું શું વધામણું લાવી છે?” | કુરંગીએ કહ્યું “આપણુ સ્વામી બાર મહિનાથી બહાર ગામ હતા, તે આવતી કાલે બપોરે આવી પહોંચશે.”
તે સાંભળીને સુરંગીએ કહ્યું કે “બહેન ! તારા મેઢામાં સાકર પરંતુ તેમનું સ્વાગત હું કેવી રીતે કરીશ? એ તે મારી સામે ઊંચી નજરે જોતા પણ નથી!”
કુરંગીએ કહ્યું: “તેની ફિકર કરશે નહિ. એ તે હું સમજાવીને તમારે ત્યાં જ ભેજન કરાવીશ, માટે કાલે તમે ભાતભાતનાં ભેજન તૈયાર કરજે.”
સુરંગીને લાગ્યું કે હવે પિતાને દિનમાન પાધરે લાગે છે, નહિ તે છકેલી શક્યના મુખમાંથી આવા સહાનુભૂતિભર્યા શબ્દો નીકળે નહિ. તેણે આ ભલમનસાઈ બદલ કુરંગીને આભાર માન્ય અને કુરંગી મનમાં મલકાતી પિતાને ઘેર ગઈ.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું? : ૨૭ :
આદર દેવ બીજા દિવસે સવારે સુરંગીએ વહેલા ઉઠીને ભાતભાતના ભેજન તૈયાર કર્યા અને પતિના આગમનની રાહ જોવા લાગી. આ બાજુ કુરંગીએ કાંઈ પણ રસોઈ તૈયાર ન કરતાં જેમતેમ કરીને પિતાની પેટ પૂજા કરી લીધી અને સુભટના આવવાના સમયે ઘરનાં બારણું બંધ કરી દીધાં.
વાયદા મુજબ સુભટ આવી પહોંચે, પરંતુ ઘરનાં બારણું બંધ જોઈને વિચારમાં પડયે. તેણે તો એવી આશા રાખી હતી કે “કુરંગી મારી રાહ જોઈને ઊભી હશે અને મને જોતાં જ ઓછી ઓછી થઈ જશે. પછી તે મારું મધુર મિતપૂર્વક ભાવભીનું સ્વાગત કરશે અને અમે બંને જણ તારામૈત્રિક રચતાં ઘરમાં જઈશું. પરંતુ કઈ પણ કારણસર તેમ નહિ બન્યું હોય, એમ માનીને તેણે મોટેથી કહ્યું: “હે પ્રિયે! બારણું ઉઘાડ. હું સુભટ બહારગામથી આવી ગયો છું.” છતાં ઘરમાંથી કાંઈ પણ ઉત્તર આવ્યું નહિ કે કુરંગીનાં આવવાનાં પગલાં પણ સંભળાયાં નહિ. તેથી “રખેને કુરંગીને કઈ પણ કારણે માઠું લાગ્યું હોય !” તેમ માનીને તેણે કહ્યું: “ હે ચંદ્રાનને ! હે સુભ્ર ! હું ઘણા દિવસે બહારગામથી આવ્યો છું અને તારું મનહર મુખ જેવાને ઉત્સુક છું માટે જલદી બહાર આવ. આ રીતે તું લજા રાખે, તે કોઈ પણ રીતે ચગ્ય નથી.”
આ રીતે સુભટે જ્યારે અનેક પ્રકારનાં મધુર વચને કહાં ત્યારે કુરંગીએ ઘરનાં બારણાં ઉઘાડયાં પણ ન તેને સત્કાર કર્યો કે ન તેની કુશળતા પૂછી. એ તે એક બાજુ મોટું ચડાવીને બેઠી. સુભટે જોયું કે કુરંગી પૂરેપૂરી રેષમાં છે અને તેને રેષ કરવાનું કઈ પ્રબળ કારણ જરૂર મળ્યું હશે,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધોધ-ગ્રંથમાળા
૧૮:
: પુષ્પ
તેથી પ્રેમપૂર્વક કહ્યું કે ૮ હું પ્રિયે મારા એવા શે। અપરાધ થયા છે કે તુ મને સ્નેહપૂર્વક ખેલાવતી નથી? વળી તારા હાથની રસોઈ જમવાને હું ઘણા આતુર છું, માટે ઊભી થા અને મારું ભાણું પીરસ, ’
તે વખતે કુરંગીએ જબ્બર છણુકા કરતાં કહ્યું: ‘તમારા જેવા ઢાંગી માસ આ દુનિયામાં કાણુ હશે? તમે અગાઉથી સુરંગીને કહેવડાવ્યું છે કે કાલે હું તારે ત્યાં ભાજન કરીશ, તેથી તેણે ભાતભાતનાં ભાજન બનાવ્યાં છે, માટે તેને ત્યાં જાએ, નાહક મારી બનાવટ સારુ કરેા છે ? ' એવામાં સુર’ગીએ મેાકલેલા સાનપાલ ત્યાં આવી પહાંચ્યા અને સુભટને પગે લાગી કહેવા લાગ્યું કે પિતાજી, આપણા ઘરે ચાલે. મારી માતાએ સઘળી રસાઇ તૈયાર કરી રાખી છે.’
શા
6
આ બધું શુ ખની રહ્યું છે તેની સુભટને કાંઇ સમજ પડી નહિ. તે કુરંગીના મુખ સામું તાકી રહ્યો, પણ કુરંગી તેના પર અસહ્ય કઠોર વચનાની તડી વરસાવી રહી હતી. છેવટે તેણે સુલટને જાકારા દેતાં જણાવ્યું કે · એ ધૂતારા ! તુ અહીંથી દૂર થા અને તારી માનીતીને ત્યાં જા. તે તને ભાજન કરાવશે. હવે તારે મારા ખપ નથી, તે હું સારી રીતે જાણું છું. ’
6
કુરંગીના આવા અજબ વર્તનથી આશ્ચય ચકિત થયેલ સુભટ આખરે સુરંગીને ઘેર ગયા, જ્યાં સુરંગીએ તેના અંતરના ઉમળકાથી સત્કાર કર્યાં અને ઘણું ઘણું માન આપ્યું. પછી તેણે સુભટને ગરમ પાણીથી સ્નાન કરાવ્યુ. અને જમવા બેસાડી,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાયું :
ઃ ૨૯ :
આદશ દેવ
એક સુંદર બાજોઠ ઉપર કાંસાના માટે થાળ મૂકેલા છે અને તેમાં નાની મેટી અનેક વાડકીઓ યથાસ્થાને ગાઢવેલી છે. એ થાળમાં સુરંગીએ મૈસુર, દહીંથરાં તથા સેવ, મમરી, તળેલાં પાપડ અને ફરસાણ પીરસ્યાં. પછી જુદી જુદી વાડકીઆમાં ભીંડા, તુરિયાં, પરવળ અને કાકડીનાં શાક પીરસ્યાં તથા અનેક મસાલાથી સ્વાદિષ્ટ બનાવેલી તુવરની દાળ પણ પીરસી. ત્યાર બાદ ચટણી અને રાયતા સાથે કેરીગુંદા વગેરે અથાણાં મૂકયાં અને હાથમાં વીંઝણા લઈને પવન નાખવા લાગી, પરંતુ સુભટના હાથ જમવા માટે લાં થયે નહિ.
સુરંગી વસ્તુસ્થિતિ પામી ગઈ, છતાં ધણીનું મન સ્પષ્ટ રીતે જાણવા માટે તેણે નમ્રતાથી પૂછ્યું કે “ હે સ્વામી ! તમે લેાજન કેમ કરતા નથી?
,
સુભટે કહ્યું: · જમવાની ખાસ ઉલટ થતી નથી. એ સાંભળીને સુરંગીએ ફરી પૂછ્યું: ‘ શું એમાં કાંઈ ખામી જણાય છે ? ’
?
સુભદ્રે કહ્યું: ‘ હા, એમાં એક વસ્તુની ખામી છે. જો કુર’ગીએ બનાવેલું શાક એમાં ઉમેરાય, તે બધું ભોજન અમૃત જેવું મીઠું લાગે, ’
સુર'ગીએ કહ્યું: “ આમાંનું કાઇ પણ શાક ચાખ્યા વિના તમને શું ખબર પડી કે તે કુરંગીના હાથે બનાવેલા શાક જેવું સ્વાદિષ્ટ નથી ? ’
'
સુભટે કહ્યું: • એ તેા એની સોડમ જ કહી આપે. તેમાં ચાખવાની જ૩૨ નથી. ’
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધચંથમાળા
: ૩૦ કે
: પુષ્પ
સુરંગી સમજી ગઈ કે સુભટની વિવેકબુદ્ધિ ઉપર પક્ષપાતનાં ચશ્માં ચડી ચૂકેલાં છે, તેથી ગમે તેવી દલીલ કરીશ, તે પણ તેના ગળે ઉતરશે નહિ.” તેથી તે ઉઠીને ઊભી થઈ અને વાડકો લઈને કુરંગીને ઘેર ગઈ. ત્યાં તેણે કુરંગીને કહ્યું કે “બહેન ! સ્વામીનું મન તમારામાં વસ્યું છે, તેથી તેમને મારાં કરેલાં શાક કે પકવાન્ન ભાવતાં નથી, માટે તમારું બનાવેલું શાક આપે કે જેથી તેઓ ઉલટપૂર્વક ભજન કરે.”
કુરંગીએ જોયું કે આટઆટલે તિરસ્કાર કરવા છતાં સુભટનું મન પોતાના પર ચે ટેલું છે, તેમ છતાં તેની વધારે પરીક્ષા કરવી જોઈએ. તેથી તેણે સુરંગીને કહ્યું કે “બહેન ! થોડી વાર આ પરસાળમાં બેસી ને હું આપણા સ્વામી માટે ગરમાગરમ શાક બનાવી આપું છું. એટલે સુરંગી પરસાળમાં બેઠી અને કુરંગી મકાનના પાછલા ભાગમાં જઈને પાડીએ કરેલું તાજુ છાણ લઈ આવી. પછી તેમાં આટે, લુણ, મરી નાખીને તેને હિંગ વડે વઘાયું અને લીંબુને પટ દઈને તે ગરમાગરમ શાકને વાડકો ભરી આપે.
* સુરંગીએ આ શાક સુભટ આગળ ધર્યું. એટલે તે બેલી ઊડ્યો “જઈ આ શાકની સેડમ! તેમાંથી કેવી મધુર વાસ આવી રહી છે ? અરે ! તેને દેખાવ જ કહી આપે છે કે તે એક ઉત્તમ પ્રકારનું નાનાવિધ વ્યંજનવાળું સુંદર શાક છે!” પછી તેણે ભજન કરવા માંડયું. તે વખતે સુરંગીએ બનાવેલી વસ્તુઓ તે જુજ જાજ ખાધી, પણ કુરંગીએ બનાવેલું શાક બધું જ ખાઈ ગયે અને તે બેલી ઊડ્યો કે “દુનિયામાં શાક
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાથુ :
: ૩ :
આદર્શ વ
મનાવનારાઓ ભલે શાક બનાવે પણ તેમાંનું કાઇ શાક કુરંગીએ બનાવેલા શાકની તલે આવે નહિ !' ઇતિ.
આ દૃષ્ટાંત પરથી સુજ્ઞ પાકેા સમજી ગયા હશે કે પક્ષપાત ને ષ્ટિરાગ લીધે સત્યાસત્યને નિણ્ય કરવામાં આપણી બુદ્ધિ કેવી અને કેટલી પાંગળી બની જાય છે.
૯. તત્ત્વની પરીક્ષા
સત્યશેાધન એટલે તત્ત્વવિનિશ્ચય કે તત્ત્વની પરીક્ષા, તે માટે પરમ તત્ત્વજ્ઞ શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિજીનાં નીચેનાં વચને મનન કરવા યાગ્ય છે:
Calling
“ આગમેન ન યુયા ૨, ચોથા સાંમગમ્યતે । परीक्ष्य हेमवद् ग्राह्यः, पक्षपाताग्रहेण किम् ?
97
',
આગમ અને યુક્તિ વડે જે તત્ત્વનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે, તે સુવર્ણની માફક પરીક્ષા કર્યાં પછી ગ્રહણ કરવા ચેાગ્ય છે. તેમાં પક્ષપાત કે આગ્રહ કરવાના કઈ જ અર્થ નથી.”
66
આ શબ્દોનુ ં રહસ્ય એ છે કે–સારાપણું અને ખાટાપણુ જેમ દરેક માખતમાં રહેલુ હાય છે તેમ શાસ્ત્ર અને તર્કની ખાખતમાં પણ હોય છે એટલે કે શાસ્ત્રા એ પ્રકારનાં છે. એક તા સર્વજ્ઞકથિત અને બીજા અસજ્ઞકથિત. તેમાં જે શાસ્ત્ર સર્વજ્ઞકથિત છે, તે સંવાદી હાઈને પૂરેપૂરાં વિશ્વસનીય છે અને જે શાસ્ત્ર અસર્વજ્ઞપ્રણીત છે, તે વિસંવાદી હાઇને પરસ્પર વિરાધી વચનાવાળાં છે, તેથી વિશ્વસનીય નથી. તે જ રીતે તર્ક પણ એ પ્રકારના છે. એક સુતક અને બીજો કુતર્ક. તેમાં
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ બોધ-ગ્રંથમાળા
: 32 :
: પુષ્પ
.
"
જે વિશદ અને વ્યવહારુ તર્ક છે તે સુતક છે અને કુત્સિત તથા અવ્યવહારુ તક છે, તે કુતર્ક છે. દાખલા તરીકે કાઇ ગામની સાંકડી શેરીમાં એક ગાંડા હાથો આન્યા. તે વખતે તેના પર બેઠેલા માવતે બૂમ મારીને લેકને કહ્યું કે ‘ ભાઈઓ ! અહીંથી ભાગી છૂટા, નહિ તે આ ગાંડા હાથી તમને મારી નાખશે.’ તે વખતે એક માણસે ભાગી છૂટવાને બદલે માવતને પૂછ્યું કે અરે! આ હાથી લેાકેાને શી રીતે મારી શકશે? શું એ હાથી લેાકાને અડકીને મારે છે કે અડક્યા વિના ? જે તે અડકીને મારતા હાય, તેા પ્રથમ તું જ મરવા જોઇએ, કારણ કે તુ' હાથીને અડકેલા છે. અને જો એ હાથી લાકાને અડકયા વિના જ મારતા હોય તે અહીંથી ભાગી જવાનુ નિરર્થક છે, કારણ કે એ રીતે તા તે ગમે ત્યાં પણ માી શકે છે માટે તારું કહેવું મિથ્યા છે.' અને તે માણસે ભાગવાનો પ્રયત્ન કર્યાં નહિ, જેથી હાથીની સુંઢમાં સપડાઈને મરણને શરણ થયા. તાત્પર્ય કે-અહીં જે તર્ક કરવામાં આવ્યે તે એક પ્રકારના કુતર્ક છે. તેથી જે તત્ત્વા શાસ્ત્રો અને તર્કથી સિદ્ધ થયેલાં કહેવાય છે, તેની પણ પરીક્ષા કરવી ઘટે છે. આ ખાખતમાં સુવર્ણ પરીક્ષાનુ દૃષ્ટાંત લક્ષ્યમાં રાખવા ચેાગ્ય છે. જેમ કોઈ માણસને સુવણૅ ખરીદવું હાય તા પ્રથમ તેને કસોટી પર ચડાવીને તેના કસ કાઢે- જુએ છે; પછી વિશેષ ખાતરી કરવા તેને છીણીથી કાપી જુએ છે, એરણુ પર મૂકીને ટીપી જુએ છે, તથા તાપમાં તપાવીને કે તેજાબમાં એાળીને તેમાં કાંઈ દુગા કે ભેળ તા નથી ? ” તેની ખાતરી કરી જુએ છે, અને ત્યારબાદ જ તે એ સુવણુને ગ્રહણ કરે છે. તે રીતે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથુ
: 33:
આદ દેવ
શાસ્ત્રો અને ત†એ સિદ્ધ કરેલાં કહેવાતાં તત્ત્વ પ્રથમ સાદી સમજની કસેાટી પર કસી જોવાં ઘટે છે; પછી તેનાં ભિન્ન ભિન્ન અંગે પરત્વે વિચાર કરીને તેને છેઢી જોવાં ઘટે છે; અનુભવની એરણ પર મૂકીને ટીપી જોવાં ઘટે છે; તથા વિવેકરૂપ તેજાખમાં મળીને તેની હિતકરતા વિષે સ ́પૂર્ણ ખાતરી કરી લેવી ઘટે છે. અને એ પ્રકારની પરીક્ષામાંથી જો તે ખરાખર પસાર થાય તો જ તેને સ્વીકાર કરવા ચાગ્ય છે. બાકી પક્ષપાત કે આગ્રહને વશ થઈને કોઈ તત્ત્વને સ્વીકારી લેવાના વાસ્તવિક અ કાંઇ જ નથી.
*એક મહાન જ્ઞાની પુરુષ પણ ફરમાવ્યું છે કે—
परीक्षन्ते कषच्छेदतापैः, स्वर्ण यथा जनाः । शास्त्रेऽपि वर्णिका शुद्धि, परीक्षन्तां तथा बुधाः ॥
""
‘ મનુષ્યા કા, ખેદ અને તાપ વડે જેમ સુવર્ણની પરીક્ષા કરે છે તે પ્રમાણે પડિત પુરુષાએ શ!સ્ત્રમાં પણ વાકયેાની શુદ્ધિને અર્થાત્ શાસ્ત્રોમાં જણાવેલા દેવ, ગુરુ, ધર્મના સ્વરૂપને અથવા તે તે વિષયાને ચિંતન-મનનપૂર્વક ખૂબ તપાસવા જોઇએ. જે શાસ્ત્રોમાં પૂર્વાપર અવિરધી વિધિ અને નિષેધની સુંદર વ્યવસ્થા છે તે શાસ્ત્ર કષ-શુદ્ધિવાળુ ગણાય છે.
વિધિ તથા નિષેધમાં યેાગ અને ક્ષેમ કરનારી સુંદર ક્રિયાનુ જેમાં વર્ષોંન છે તે શાસ્ત્ર છેઃ-શુદ્ધિવાળુ' ગણાય છે.
અને જે શાસ્ત્ર સત્ર નયની અપેક્ષા રાખનાર વિચારરૂપી પ્રખલ અગ્નિવડે કાઇપણ્ પાથ-નિરૂપણમાં જરા પશુ અપૂર્ણતાવાળુ નથી તે શાસ્ત્ર તાપ-શુદ્ધિવાળુ' ગણાય છે.
3
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
: યુપ
ધર્મધ-માળા : ૩૪ : વિશેષમાં શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિજી જણાવે છે કે – " श्रोतव्ये च कृतौ कौँ, वाग्बुद्धिश्च विचारणे ।
: શ્રત ન વિચારેત, ન જાથે વિતે થયું?”
સાંભળવા માટે કાન છે અને વિચારવા માટે વાણી તથા બુદ્ધિ છે. તેથી જે મનુષ્ય સાંભળીને વિચાર કરતો નથી તે તત્વને જાણી શકતા નથી.”
આ કહેવાની મતલબ એ છે કે-કાન વડે તમે ગમે તે પ્રકારના વિચારો, ગમે તે પ્રકારનાં વિવેચને કે ગમે તે પ્રકારનાં વ્યાખ્યાને સાંભળે તેમાં હરકત નથી, પણ એ વિચાર, વિવે. ચન કે વ્યાખ્યાને પર બુદ્ધિપૂર્વક વિચાર કરો કે એમાં કઈ બાબત વ્યાજબી છે અને કઈ બાબત ગેરવ્યાજબી છે?” અથવા “કઈ બાબત સંગત છે અને કઈ બાબત અસંગત છે?” અથવા “કઈ બાબત હિતકર છે અને કઈ બાબત અહિતકર છે? જે તેમ કરશે તે જ તમે સાચા તત્વને પામી શકશે. અને તે મહાપુરુષે એ પણ સ્પષ્ટ જણાવી દીધું છે કે – “ नेत्रनिरीक्ष्य विषकण्टकसर्प कीटान् , सम्यग् यथा व्रजति तान् परिहृत्य सर्वान् । कुज्ञानकुश्रुतिकुदृष्टिकुमार्गदोषान्,
સંધ્યા વિવારથ જોડત્ર ઘરાવાર ? ” જે કઈ માણસ પોતાના માર્ગમાં ઝેરી કાંટાઓ, સાપ કે કીડાઓને પડેલા જોઈને તે બધાને ત્યાગ કરવાપૂર્વક વધારે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદ દેવ
ચેાથું :
: ૩૫ :
સારા કે વધારે સહીસલામત માર્ગે ચાલે તે શુ તેણે એ કાંટા, સાપ અને કીડાઓની નિંદા કરેલી ગણાય ? જો એના જવાબ નકારમાં હાય તા જે પુરુષા કુજ્ઞાન, શ્રુતિ, કુદૃષ્ટિ અને કુમાર્ગને દોષરૂપ ગણીને તેના ત્યાગ કરવાપૂર્વક સાન, સત્શાસ્ત્ર, સદૃષ્ટિ અને સન્માર્ગને ગ્રહણ કરવાનું સૂચવે છે, તે કાઇની નિ"દા છે, એવું કેમ મનાય ? હું સુજ્ઞા ! તમે એ ખાખતના વિચાર કરશ.' તાત્પર્ય કે સત્ય-શોધનના હેતુથી જ્ઞાનનું, શાસ્ત્રનું કે માર્ગનું સ્વરૂપ વિચારવું અને તેમાં જે ખાટું હાય તેને ખોટું કહેવું તથા સાચુ હાય તેને સાચુ કહેવું, તેમાં કોઇની પણ નિંદા થતી નથી, તેમ છતાં જો કાઈ તેને નિંદા માની લે તે એ તેની સમજની જ ખામી છે. નિદ્રાની વ્યાખ્યા એ પ્રકારે કરવાથી તેા આ જગમાં સાચા અને ખાટાની અથવા સારા અને ખરામની કે સત્ અને અસત્ની વિચારણા થવી જ મુશ્કેલ છે, પછી તેના વિવેક કરવાની તા વાત જ ક્યાં રહી ? તેથી વિવેકપૂર્વક થતી સિદ્ધાંતચર્ચાના નિંદા ન માનતા સત્યનું શોધન સમજવું કે તત્ત્વના નિય સમજવા અને તેના પર ખૂબ જ સ્વસ્થ ચિત્ત વિચાર કરવા. ૧૦. એધિરત્ન
તત્ત્વના વિશદતાપૂર્વક કે વિશેષતાપૂર્ણાંક નિશ્ચય થાય એ પરમપદ ભણીનું પ્રશસ્ત પ્રસ્થાન છે કે જેનું મૂલ્યાંકન કાઈ પણ પાર્થિવ વસ્તુથી થઈ શકતું નથી, તેથી જ મર્ષિઓએ તેને ધિરત્નની સૂચક સંજ્ઞા આપેલી છે. તે ભારપૂર્વક જણાવે છે કેઃ—
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૩૬ :
"मानुष्यमार्यदेशश्च जातिः सर्वाक्षपाटवम् । आयुश्च प्राप्यते तत्र कथञ्चित् कर्मलाघवात् ॥ વાતે પુષ્યતઃ શ્રદ્ધા-ન-કવવા तत्वविनिश्चयरूपं तद् बोधिरत्नं सुदुर्लभम् ॥"
કર્મો કેટલાક અંશે હળવા થવાથી મનુષ્ય ભવ, આર્ય દેશ, ઉત્તમ જાતિ, પાંચ ઇન્દ્રિયની પૂર્ણતા અને (મનુષ્ય સંબંધી) આયુષ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. વળી પુણ્યના ભેગે ધર્મ કહેનારા મળી આવે છે, ધર્મ સાંભળવાનો પ્રસંગ પણ પ્રાપ્ત થાય છે અને ધમ પ્રત્યે શ્રદ્ધા પણ પ્રકટે છે; પરંતુ તત્વના નિશ્ચયરૂપ બધિરત્નની પ્રાપ્તિ થવી અતિ દુર્લભ છે.
૧૧. સમ્યવનું મહત્વ બધિરત્નરૂપ તત્વવિનિશ્ચયનું અપરનામ સમ્યકત્વ છે. તેનું મહત્ત્વ પ્રકાશતાં નિગ્રંથ મહર્ષિઓએ કહ્યું છે કે – " कुसमयसुईणं महणं सम्मत्तं जस्स सुट्टिअं हियए। तस्स जगुजोयकरं नाणं चरणं च भवमहणं । "
જેના હૃદયમાં કુસમયની શ્રુતિઓનું એટલે કે બેટા સિદ્ધાંત રજૂ કરનાર શાસ્ત્રોનું નિરસન કરનાર સમ્યકત્વ સારી રીતે સ્થિર થયેલું છે, તેનું જ્ઞાન જગતને ઉદ્યોત કરનારું એટલે સમસ્ત પદાર્થોને જાણનારું બને છે તથા તેનું ચારિત્ર જન્મમરણના ફેરાને નાશ કરનારું થાય છે. તાત્પર્ય કે-જ્ઞાન અને કિયા પિતાનું વાસ્તવિક ફળ ત્યારે જ આપી શકે છે કે જ્યારે તે સમ્યક્ત્વના રંગે પૂરેપૂરાં રંગાયેલાં હોય.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથું: : ૩૭ :
આદશ દેવ ૧૨, સમ્યક્ત્વનો અર્થદેવ, ગુરુ અને ધર્મનો સત્ય નિર્ણય
સમ્યકત્વને સામાન્ય અર્થ સમ્યફપણું કે સત્યમયતા છે, પણ જે વિષય પરત્વે આ સત્યમયતા ધારણ કરવાની છે, તે અપેક્ષાએ મહર્ષિઓએ તેની વ્યાખ્યા નીચે મુજબ કહેલી છે" या देवे देवताबुद्धिगुरौ च गुरुतामतिः।
ધર્મ જ ધર્મથી શુદ્ધ, સાત્તવામિતપુરે ”
સુદેવમાં દેવપણાની, સુગુરુમાં ગુરુપણુની અને સુધર્મમાં ધર્મપણાની બુદ્ધિ નિર્મલ હોય તે એ સમ્યકત્વ કહેવાય છે.
અહીં નિર્મલ શબ્દથી મલરહિત તે મિથ્યાવરહિત સ્થિતિ અપેક્ષિત છે, તેથી ઉક્ત મહર્ષિઓએ સમ્યકત્વની વ્યાખ્યા સાથે મિથ્યાત્વની વ્યાખ્યા પણ કહેલી છે. તે આ રીતે – “અરે વહ્નિ, ગુરુવીરપુરી થા.
મેં ધર્મવૃદ્ધિ, મિથ્યાવં તદ્ વિપર્યયાત છે” અદેવમાં દેવપશુની, અગુરુમાં ગુરુપણુની અને અધર્મમાં ધર્મપણાની બુદ્ધિ હેવી એ તેના વિપરીત પણાને લીધે મિથ્યાત્વ કહેવાય છે.
આ બંને વ્યાખ્યાઓને સાથે વિચાર કરતાં તાત્પર્ય એ નીકળે છે કે–
(૧) જે દેવનાં લક્ષણેથી યુક્ત હોય તેને દેવ માનવા એ સમ્યકત્વ છે અને જે દેવનાં લક્ષણેથી રહિત હોય, તેને દેવ માનવા એ મિથ્યાત્વ છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાધચંથમાળા
: ૩૮ ક.
: યુપ
_ ૨) જે ગુરુનાં લક્ષણોથી યુક્ત હોય તેને ગુરુ માનવા એ સમ્યકત્વ છે અને જે ગુરુનાં લક્ષણેથી રહિત હોય તેને ગુરુ માનવા એ મિથ્યાત્વ છે.
(૩) જે ધર્મનાં લક્ષણેથી યુક્ત હોય તેને ધર્મ માનવ એ સમ્યકત્વ છે અને જે ધર્મનાં લક્ષણોથી રહિત હેય તેને ધર્મ માનવે એ મિથ્યાત્વ છે.
આ તાત્પર્યમાં ઉપલક્ષણથી એટલું ઉમેરી શકાય કે( ૧ ) જે ખરેખર કુદેવ છે, તેને કુદેવ માનવા.. (૨૪) જે ખરેખર કુગુરુ છે, તેને કુગુરુ માનવા. ( ૩ ) જે ખરેખર કુધર્મ છે, તેને કુધર્મ માન. એ સમ્યક્ત્વ છે. અને (૧ ) જે ખરેખર દેવ છે, તેને દેવ ન માનવા ( ૨ ) જે ખરેખર ગુરુ છે, તેને ગુરુ ન માનવા.
( ૩ ) અને જે ખરેખર ધર્મ છે, તેને ધર્મ ન માનવો એ મિથ્યાત્વ છે.
આ જ વસ્તુને સમગ્રપણે કહેવી હોય તે એમ કહી શકાય કે –
(૧) સુદેવને સુદેવ માનવા અને કુદેવને કુદેવ માનવા એ સમ્યક્ત્વ છે, અને સુદેવને કુદેવ માનવા કે કુદેવને સુદેવ માનવા એ મિથ્યાત્વ છે. (જે લક્ષણોથી યુક્ત છે, તેને માટે અહીં “સુ” વિશેષણ વાપરેલું છે અને જે લક્ષણથી રહિત છે, તેને માટે “કુ” વિશેષણ વાપરેલું છે.)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું:
: ૩૯ :
આદશ દેવ
(૨) સુગુરુને સુગુરુ માનવા અને કુગુરુને કુગુરુ માનવા એ સમ્યક્ત્વ છે અને સુગુરુને કુગુરુ માનવા કે કુગુરુને સુગુરુ માનવા એ મિથ્યાત્વ છે.
(૩) સુધર્મને સુધર્મ માન અને કુધને કુધર્મ માનવે એ સમ્યક્ત્વ છે અને સુધર્મને કુધર્મ માને કે કુધર્મને સુધર્મ માને એ મિથ્યાત્વ છે. - મિથ્યાત્વને પરિહાર અને સભ્યત્વને સ્વીકાર એ આધ્યાત્મિક દીક્ષા છે, તેથી જે મુમુક્ષુ સમ્યક્ત્વને સ્વીકાર કરવા ઈચ્છે છે, તેણે દેવ, ગુરુ અને ધર્મનું સ્વરૂપ યથાર્થ રીતે જાણું લેવું જ જોઈએ. તે પૈકી દેવનું સ્વરૂપ પ્રસ્તુત નિબંધમાં અને ગુરુ તથા ધર્મનું સ્વરૂપ ત્યાર પછીના નિબંધોમાં કમશઃ આપવામાં આવ્યું છે.
૧૩. દેવના પર્યાય શબ્દો વ્યવહારમાં જેને ઈશ, ઈશ્વર, પરમેશ, પરમેશ્વર, પરબ્રહ્મ, પરમાત્મા, પરમેષ્ટી, પ્રભુ કે ભગવાન કહેવામાં આવે છે, તેને નિદેશ અહીં “દેવ” તરીકે કરવામાં આવ્યું છે. તેના સ્વરૂ૫ સંબંધી વિચારણા કરવી એટલે કે ઈશ્વર કે હોય તેને પરામર્શ કરે એ પ્રસ્તુત પંક્તિઓનું પ્રયજન છે. ૧૪. દેવ અથવા ઇશ્વર સર્વ પ્રવૃત્તિઓને
સંચાલક હોઈ શકે નહિ. કેટલાક એમ કહે છે કે “ઈશની આજ્ઞા વિના, નહીં પાંદડું હાલી શકે.” અર્થાત્ “ઈશ્વરની મરજી વિના પાંદડું
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
કબધ-ચંથમાળા : ૪૦ : હાલવા જેવી એક નાની ક્રિયા પણ થઈ શક્તી નથી, તે અન્ય મેટી ક્રિયાઓ તે કયાંથી જ થઈ શકે? તાત્પર્ય કે આ જગતમાં નાની મેટી જે કાંઈ ક્રિયાઓ થઈ રહેલી જણાય છે, તે ઈશ્વરને આભારી છે અથવા તે તેનું પ્રવર્તન અને સંચાલન બંને ઈશ્વર જ કરે છે.” આવું વિધાન કરવાને મૂળ આશય ઈશ્વરની મહત્તા દર્શાવવાને છે, પરંતુ તેમ કરવામાં ઈશ્વરની મહત્તા પ્રકટ થાય છે કે લઘુતા? તે વિચારવાનું છે.
જે આ જગતની સર્વ ક્રિયાઓનું પ્રવર્તન અને સંચાલન ઈશ્વરદ્વારા થતું હોય, તે તેમાં ચાલી રહેલી સર્વે પાપી પ્રવૃત્તિઓની જવાબદારી પણ તેના જ શિર પર આવે. દાખલા તરીકે એક માણસ બીજા માણસનું ખૂન કરે તે તેને જવાબદાર તે માણસ નહિ પણ ઈશ્વર જ કરે, કારણ કે જે કાંઈ થયું છે, તે ઈશ્વરની આજ્ઞાથી થયું છે. અથવા એક માણસ બીજા માણસને વિશ્વાસઘાત કરી તેને તદ્દન કડી હાલતમાં મૂકી દે તે તેને જવાબદાર તે માણસ નહિ પણ ઈશ્વર જ કરે, કારણ કે તે કામ ઈશ્વરની આજ્ઞાને આધીન થયેલું છે. અથવા એક માણસ બીજા માણસની માલમિલકત ઉઠાવી જાય કે તેના ઘરમાં ખાતર પાડે તે તેને જવાબદાર તે માણસ નહિ પણ ઈશ્વર જ ઠરે, કારણ કે તેને તેમ કરવાની પ્રેરણું ઈશ્વર તરફ થી થયેલી છે. અથવા એક માણસ બીજા માણસની સ્ત્રી સાથે વ્યભિચાર કરે કે કઈ સતી સ્ત્રીની લાજ લુંટે કે કઈ પણ પાશવી અત્યાચાર કરે, તે તેની જવાબદારી તે માણસની નહિ પણ ઈશ્વરની ઠરે; કારણ કે ઈશ્વરની આજ્ઞા હેવાથી જ તેણે તે તે પ્રકારનાં કાર્યો કરેલાં છે. આ રીતે મનુષ્ય ગમે તેવાં
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૪૧ :
આદશ દેલ અને ગમે તેટલાં બૂરાં કામ કરતાં હોય, તે બૂરાં કામોની જવાબદારી તેમની નહી પણ ઇશ્વરની જ કરે, કારણ કે જે કાંઈ થાય છે, તે બધું ઈશ્વરની આજ્ઞા કે મરજીથી જ થાય છે.
અહીં વિચારવાનું એટલું જ છે કે જે ઈશ્વર માનવામાં આવે છે તેમ ખરેખર મહાન, ન્યાયી, દયાળુ અને ભલે હોય તે તે આવાં તુચ્છ, અન્યાયી, નિર્દય અને બૂરાં કામે કેમ કરે? જેમ હસવું અને લોટ ફાક એ બે કાર્યો સાથે બની શકતા નથી, જેમ ઉત્તર અને દક્ષિણ એ બંને દિશામાં એક સાથે પ્રવાસ થઈ શકતો નથી અને જેમ દિવસ તથા રાત્રિ એક જ સ્થળે એકી વખતે સંભવી શકતા નથી, તેમ મહાન થવું અને તુચ્છ કામ કરવાં, ન્યાયી થવું અને અન્યાય કર, દયાળુ થવું ને હિંસા કરવી તથા ભલા થવું અને બૂરાઈના કામો કરવાં એ બે એકી સાથે બની શકતું નથી. તેથી જેઓ ઈશ્વરને સર્વ ક્રિયાઓનું પ્રવર્તન અને સંચાલન કરનાર માને છે, તેમણે તેને મહાન, ન્યાયી, દયાળુ અને ભલે માનતાં અટકવું જોઈએ અથવા તેને મહાન, ન્યાયી, દયાળુ અને ભલો માનીને સર્વ યિાઓનું પ્રવર્તન તથા સંચાલન કરનાર માનતાં અટકવું જોઈએ. આ બે વિકલપમાંથી કયો વિકલ્પ પસંદ કરવા
ગ્ય છે તે કઈ પણ સુજ્ઞ જન સહેલાઈથી સમજી શકે તેમ છે; કારણ કે ઈશ્વરને મહાન, ન્યાયી, દયાળુ અને ભલો ન માનવામાં તેનું મહત્વ કઈ પણ રીતે જળવાતું નથી, જ્યારે બીજા વિકલ્પ અનુસાર તેની ઈશ્વરતા ટકી રહે છે. તાત્પર્ય કેદેવ અથવા ઇશ્વર આ જગતની સર્વ પ્રવૃત્તિઓનો સંચાલક હેઈ શકે નહિં.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ આધ-ગ્રંથમાળા
: ૪૧ :
૧૫. ઇશ્વર માટા કે શેતાન ?
કેટલાક એમ કહે છે કે-આ જગતમાં જે કાંઇ સારાં કામે થાય છે, તે ઇશ્વરની આજ્ઞાથી થાય છે અને બૂરાં કામે થાય છે તે શેતાનની આજ્ઞાથી થાય છે. તાત્પર્ય કે ઇશ્વર તે મહાન, ન્યાયી, દયાળુ અને ભલેા છે પણ શેતાન ખા છે' પરંતુ આ વિધાન પણ ઇશ્વરની માનવામાં આવેલી મહત્તાના લાપ કરનારું જ છે. જો આ જગત પર એક જણને બદલે એ જણાની સત્તા ચાલતી હોય તેા ઇશ્વર એ ઇશ્વર જ ન કહેવાય, કારણ કે ઇશ્વરના અર્થ શ્રેષ્ઠ રાજકર્માં કે સહુથી મહાન રાજકર્તા એવા થાય છે. વળી આ જગતમાં સારાં કામા · કરતાં પૂરાં કામે વધારે થાય છે, એટલે ઈશ્વરની સત્તા કરતાં શેતાનની સત્તાને વધારે જખરી, વધારે માટી કે વધુ મહાન સ્વીકારવી પડે અને એ રીતે ઇશ્વર કરતાં શૈતાન વધુ માટે સાખિત થતાં સ્મરણુ, વંદન, સ્તવન, પૂજન, ધ્યાન કે આરાધન ઇશ્વરનું નહિ પણ શેતાનનુ' જ કરવુ' ઘટે, કારણ કે ખરા ઇશ્વર-માટે રાજ્ય કરનાર તે તે જ છે, પરંતુ તેમ કરવાનુ કાઈ ભાગ્યે જ કબૂલ કરે છે, તેથી એ વાત સિદ્ધ છે કે સારાં કામે ઇશ્વરની આજ્ઞાથી થાય છે, એમ માનવુ’ અસંગત અને અનથ કારી છે.
ઃ પુષ્પ
૧૬, જગતનું સચાલન શાથી થાય છે ?
અહીં એવા પ્રશ્ન ઉઠવાના સભવ છે કે આ જગતની સર્વ ક્રિયાઓનું પ્રવર્ત્તન તથા સંચાલન જો ઈશ્વર કરતા નથી, તે ખીજુ કાણુ કરે છે? અથવા શાથી થાય છે??
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથું":
× ૪૩ :
આદર્શ દેવ
તેના ખુલાસા એ છે કે-આ જગતની સર્વ ક્રિયાઓનુ પ્રવર્ત્તન અને સ’ચાલન ઇશ્વર કે તેની પર્યાયવાચી કેાઈ એક વ્યક્તિવડે થતું નથી, પણ સ્વયં થાય છે. જેમકે દિવાસળી ચાંપતાં રૂ સળગે છે, પાણી છાંટવાથી અગ્નિ ઓલવાઇ જાય છે, અનાજ ખાવાથી રસ, રક્ત વગેરે ધાતુ અને છે. તેમાં એક વસ્તુના તે તે પ્રકારના સ્વભાવ છે, માટે કારા મળી આવતાં તે તે પ્રકારે કામ થાય છે. જો દીવાસળીના સ્વભાવ સળગાવવાના ન હાય અને રૂના સ્વભાવ સળગવાના ન હોય તે ३ સળગવાની ક્રિયા બની શકે નહિ. જો પાણીને સ્વભાવ અગ્નિને શમન કરવાના અને અગ્નિના સ્વભાવ પાણીથી શમવાના ન હોય તે અગ્નિ એલવાઇ જવાની ક્રિયા બની શકે નહિ. તે જ રીતે અનાજમાં રસરૂપે પરિણમવાની શક્તિ છે, તેથી જ રસરૂપે પરિણમે છે, અન્યથા અનાજમાંથી રસ બનવાની ક્રિયા સિદ્ધ થાય નહિ. આ ક્રિયાઓમાં ઇશ્વરને વચ્ચે લાવવાની જરૂર નથી, કારણ કે તેમ કરવાથી કાઇ ઉપયોગી અર્થ સરતા નથી. દીવાસળીમાં ઈશ્વરે અગ્નિ પ્રગટા અને તે અગ્નિને ઈશ્વરે રૂમાં મૂકા અને તે રૂને ઇશ્વરે સળગાવ્યું એમ કહેવું વ્યાજબી કે વ્યવહારુ નથી. તેમ છતાં દલીલની ખાતર માની લઈએ કે દીવાસળીમાં ઈશ્વરે અગ્નિ પ્રગટાવ્યે અને તે અગ્નિને ઇશ્વરે રૂમાં મૂકયા અને તે રૂને ઇશ્વરે સળગાવ્યું તે અન્યત્ર તેથી વિરુદ્ધ ક્રિયા થઈ રહી હોય તેવું કેમ ? ઇશ્વર એક સ્થળે ઘાસની હાળી કરે અને બીજા સ્થળે પાછુ ઘાસ ઉગાડે તેના અર્થ શું? ઈશ્વર એક સ્થળે અનાજ પકવે અને ખીજા સ્થળે દુકાળ પાડે તેનું પ્રયાજન શું? ઈશ્વર
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ બધ-ગ્રંથમાળા
: 86 :
- પુષ્પ
એક સ્થળે નદીઓમાં પૂર લાવે ને ખીજા સ્થળે રેતી ઉડાડે તેમાં સિદ્ધાંત શુ ?
આના પ્રત્યુત્તરમાં કદાચ એમ કહેવામાં આવે કે ઇશ્વરને જ્યાં જેવી જરૂર જણાય છે, ત્યાં તે તેવી રીતે કામ કરે છે.’ તે એ ખુલાસા ખીજા સંખ્યાબધ નવા પ્રશ્નોને જન્મ આપે છે. ઈશ્વરને કયાં કેવી જરૂર જણાય છે ? તે કોઇ કારણુ પરત્વે જણાય છે કે કારણ વિના ? જો કારણ પરત્વે જણાતી હાય તા તે પણ કારણને તાબેદાર છે, પણુ સ્વતંત્ર નથી અને જો કારણ વિના જ તે ગમે તેમ કરતા હોય તેા વિવેકહીન, અન્યાયી, અસ્વસ્થ અને તરંગી જ ગણાય. આમ ઉભય રીતે વિચાર કરતાં જગતમાં બની રહેલી ક્રિયાઓની વચ્ચે ઇશ્વરને લાવતાં તેનું ઇશ્વરપણું દૂષિત થાય છે, તેથી જગતની સ ક્રિયાઓ સ્વયં ચાલી રહી છે, એમ માનવું જ વધારે સંગત છે. ૧૭. જગત અનાદિ-અનંત છે.
અહીં એવા પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થવાની સંભાવના છે કે જો જગતની બધી ક્રિયાએ સ્વય સ’ચાલિત હાય તે તે કયારે સંચાલિત થઇ અને કયાં સુધી ચાલશે ? એના જવાબ એ છે કે—આ જગત્ પૂર્વકાળે હતુ, તેના પૂર્વકાળે પણ હતું અને તેના પૂર્વકાળે પણ હતું. એ રીતે અનાદિકાલથી હતું. એટલે તેની કાઇ પણ ક્રિયા નવેસરથી સંચાલિત થઈ નથી. તાત્પર્યં કે તે અનાદિ છે. તે જ રીતે આ જગત હુવે પછી ચાલશે, તેની પછી પણ ચાલશે અને તેની પછી પણ ચાલશે તેથી તે અનંતકાળ સુધી ચાલશે. જો સમગ્ર જગત્ા વિચાર કરીએ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેથુ
: ૪૧ :
આદશ વ
તે તેમાં કાઈ પણ વસ્તુ નવી આવતી નથી અને હાય છે તેને મૂળથી નાશ થતા નથી. મનુષ્ય અનાજ, ઘી, દૂધ વગેરે ખાય છે, તેથી ક્રમશઃ સાત ધાતુની વૃદ્ધિ થાય છે અને તેના પિંડ પાષાય છે. આ પિંડ ચેતનહીન થતાં તેને ખાળી મૂકવામાં આવે છે કે દાટી દેવામાં આવે છે અને કાઈ કાઇના રિવાજ મુજબ તેને પક્ષીઓની આગળ ફેંકી દેવામાં આવે છે. એ દરેક સયેાગેામાં ચેતન ચેતનરૂપે સ્વતંત્ર રહી જાય છે અને ખાકીનું પુદ્ગલ પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ અને વાયુરૂપે પરિણત થાય છે. વળી તે પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ વગેરે વડે અનાજની ઉત્પત્તિ થાય છે અને પાછું મનુષ્યના પેટમાં દાખલ થાય છે. તાપ કે આ જગમાં જેટલા અણુ-પરમાણુ છે તથા બીજા પણ જે કાંઈ સનાતન દ્રવ્યેા છે, તેમાં લેશમાત્ર પણ વધારા કે ઘટાડો થતા નથી. આધુનિક વિજ્ઞાનના પ્રયાગાએ આ વાતને ખરાખર પુષ્ટિ આપી છે.
'
આ પ્રકારે સૃષ્ટિનું સચાલન સ્વયં થઈ રહ્યું છે એ વાત યુક્તિ અને અનુભવથી સિદ્ધ છે, છતાં જે લેાકેાના મનમાં એવી વાત જોરથી ઠસી ગઈ છે કે ઈશ્વર ષ્ટિના સર્જનહાર છે, તેમને એ પ્રશ્ન થવાના કે ૮ દરેક વસ્તુના મનાવનાર કોઈ ને કાઈ હોય છે જ તા આ જગના મનાવનાર પણ કાઇ કેમ ન હાય ? તાત્પર્ય કે હાય જ, અને તે અનાવનારને ઇશ્વર માનવામાં વાંધા શું ? > આ પ્રશ્નના ઉત્તર એ છે કે “ જો દરેક વસ્તુના બનાવનાર કાઇ ને કોઇ હાય જ એવા · સિદ્ધાંત સ્વીકારીએ તે ઇશ્વરને મનાવનારા પણ કાઈક હાવા જ જોઇએ એ વાતને સ્વીકાર કરવા પડશે અને તેના બનાવનારના મના
.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાધચંથમાળા
: ૪૬ :
વનાર પણ કઈક હે જ જોઈએ તે વાતને પણ સ્વીકાર કરવું જ પડશે. વળી તેને બનાવનાર પણ કઈક મા જ પડે એમ તે પરંપરા અનંત બનશે. એટલે બધી વસ્તુને સર્જનહાર ઈશ્વર છે, એ વાત તે ઊભી રહેશે જ નહિ. જ્યાં ઈશ્વરની પહેલાં તેને બનાવનારા અસંખ-અનંત પેદા થયા હોય ત્યાં ઈશ્વરનું સર્જનહારપણું ક્યાં રહ્યું?
૧૮. ઈશ્વર જગતને સંહારક હોઈ શકે નહિ.
હવે વિચારવાનું એ છે કે જે ઈશ્વર સર્જન કે સંચાલન કરી શક્તા નથી તે તેને નાશ કરી શકે કે કેમ? વળી આ જગતમાં કઈ પણ વસ્તુને આત્યંતિક નાશ તે થતો જ નથી. જે કંઈ થાય છે, તે તેનું પરમ સ્વરૂપ-પરિવર્તન જ થાય છે, તેથી ઈશ્વરને જગતને સંહાર કરનાર માને એ પણ થડ વિનાની શાખા જેવું પ્રમાણહીન જ છે.
આ રીતે ઇશ, ઈશ્વર, પરમેશ્વર, ભગવાન, પ્રભુ કે દેવ સૃષ્ટિને સર્જનહાર અથવા કર્તા, પાલનહાર અથવા ભર્તા અને સંહરનાર અથવા સંહર્તા હોય એમ માનવાને કઈ જ કારણું નથી, તેથી તેને સૃષ્ટિને કર્તા, ભર્તા ને હર્તા માનવે એ મિથ્યા છે, મિથ્યાત્વોષક માન્યતા છે. ૧૯ આપણું સુખ-દુઃખને આધાર
આપણું કર્મો ઉપર છે. કેટલાક મનુષ્ય એમ માને છે કે આપણે સુખ-દુઃખને જે કાંઈ અનુભવ કરીએ છીએ, તે ઈશ્વરને લીધે કરીએ છીએ.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથુ
: ૪૭ :
આદર્શ દેવ
9
ખરેખર તે એમ પક્ષપાતી બીજે હાથમાં છે, તે માટે તે એકને
*
મતલખ કે આપણને જે કઇ સુખ મળે છે, તે ઈશ્વર આપે છે અને જે કંઇ દુઃખ ભાગવીએ છીએ તે પણ ઇશ્વર આપે છે. તેથી હમેશાં તેએ પ્રાર્થના કરે છે કે હું ઈશ્વર ! તું મને સુખી કર. પરંતુ આ માન્યતા પણુ ઉપરની માન્યતા જેવી જ અર્થહીન છે. ઇશ્વરને એવુ શું પ્રયેાજન કે તે કેઇને સુખી કરે અને કોઇને દુઃખી કરે ? અને કરતા હાય તે તેના જેવા અન્યાયી અને કાણુ ગણુાય ? જે સુખ આપવાનું ઈશ્વરના સહુ કાઇને તે સુખી કેમ કરતા નથી ? શા શ્રીમત અને ખીજાને ભિખારી બનાવે છે? શા માટે તે એકને બુદ્ધિશાળી અને બીજાને જડ બનાવે છે ? શા માટે તે એકને મળવાન અને બીજાને નિબળ રાખે છે? શા માટે તે એકને સજ્જન અને ખીજાને દુર્જન મનાવે છે? શા માટે તે એકને ઊંચા અને બીજાને નીચા મનાવે છે? શા માટે તે એકને મેવા મીઠાઇ ખવડાવે છે અને બીજાને સૂકા રોટલા પણ આપત નથી ? આ પ્રશ્નોને ઉત્તર એમ આપવામાં આવે કે ‘ ઇશ્વર તેા ન્યાયી અને અદલ ઈનસાી છે, તેથી તે કાઈ પણ પ્રકારના અન્યાય કે ગેરઇનસાફ કરતા નથી પરંતુ જેમનાં કર્માં સારાં હાય છે, તેમને તે સુખ આપે છે અને જેમનાં કર્યાં ખાટાં હાય છે તેમને તે દુઃખ આપે છે.' તે એના અથ એ થયે કે પ્રાણીઓનાં સુખ-દુઃખના આધાર ઈશ્વર પર નથી પણ પેાતાનાં કર્યાં ઉપર છે. એટલે એક મનુષ્ય સારાં કામ કરે તે તેને સુખ મળે છે અને ખાટાં કામા કરે આપણા નિત્ય અનુભવ પણ એમ જ
તેા દુ:ખ મળે છે.
કહે છે કે · વાવીએ
*
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા : ૪૮ : તેવું લણીએ અને કરીએ તેવું પામીએ એટલે ખેતરમાં જે ડાંગર વાવીએ તે ડાંગર ઊગે છે, બાજરી વાવીએ તે બાજરી ઊગે છે, ઘઉં વાવીએ તે ઘઉં ઊગે છે અને મગ, મઠ, ચોખા કે ચણા વાવીએ તે મગ, મઠ, ચેખા કે ચણ ઉગે છે; પણ તેથી વિરુદ્ધ ડાંગર વાવીએ ને બાજરી ઊગે કે બાજરી વાવીએ ને ડાંગર ઊગે અથવા ઘઉં વાવીએ ને મગ ઊગે કે મગ વાવીએ ને ઘઉં ઊગે અથવા ચોખા વાવીએ ને ચણ ઊગે કે ચણ વાવીએ ને ચેખા ઊગે તેમ બનતું નથી. તે જ રીતે જે નિયમિત પથ્ય આહાર લઈએ તે આરોગ્ય જળવાય છે અને અનિયમિત કુપચ્ચે આહાર ગ્રહણ કરીએ તે તંદુરસ્તી શીઘ બગડે છે; સંયમી અને સદાચારી જીવન ગાળીએ તે શરીરસુખકારી જળવાઈ રહે છે અને સ્વચ્છંદી તથા દુરાચારી જીવન ગાળીએ તે અનેક જીવલેણ દર્દીને હમલે થાય છે; કરકસરથી રહીએ તે વ્યવહાર બરાબર ચાલે છે અને ઊડાઉ થઈએ તે દેવાળી આ બનવાનો વખત આવે છે; ખંત અને ચિવટથી વિદ્યાભ્યાસ કરીએ તે જ્ઞાની બનાય છે અને આળસુ કે બેદરકાર થઈએ તે મૂઢની પંક્તિમાં બેસવાને વખત આવે છે અથવા પ્રમાણિકપણે ફરજ બજાવીએ તે પ્રાપ્ત થયેલું સ્થાન દિનપ્રતિદિન ઊંચું થતું જાય છે, અને નિમકહરામ કે બેવફા બનીએ તે કાળી ટીલી સાથે તે સ્થાનથી નીચે ઉતરવું પડે છે, પણ તેથી વિરુદ્ધ નિયમિત પથ્ય આહાર ગ્રહણ કરનારે બિમાર પડે અને
અનિયમિત કુપથ્ય આહાર ગ્રહણ કરનારા તંદુરસ્ત રહે અથવા સંયમી અને સદાચારી રેગી બને અને સ્વચ્છેદી તથા દુરાચારીની શરીરસુખકારી જળવાઈ રહે, અથવા કરકસરીઆને વ્યવહાર તૂટે, ને ઉડાઉને વ્યવહાર જળવાઈ રહે, અથવા ખંત અને ચીવટવાળો
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
શું
આદર્શ દેવ મૂઢ રહે અને આળસુ કે બેદરકાર જ્ઞાની બની જાય કે પ્રમાણિકપણે ફરજ બજાવનારે બેઆબરૂ થાય અને હરામી તથા બેવફાનું સ્થાન ઉન્નત થાય તેમ બનતું નથી. કદાચ આ ક્રમમાં કઈ ફેરફાર જોવામાં આવે તે તેના ખાસ કારણે હોય છે કે જે આપણે જલદી જોઈ કે જાણું શકતા નથી; પરંતુ તેનો અર્થ એ નથી કે-સારાનું ફળ ભૂરું આવે છે અને બૂરાનું ફળ સારું આવે છે. અથવા જે એમ જ થતું હોય તે આ જગતમાં સત્કર્મ, સદાચાર, ન્યાય, નીતિ કે ધર્મ જેવી કઈ વસ્તુની આવશ્યક્તા રહે જ નહિ, કારણ કે તેનું ફળ નિશ્ચિત નથી અને ફળની નિશ્ચિતતા વિના સુજ્ઞજને કાંઈ પણ પ્રવૃત્તિ આદરતા નથી, એટલે “સારાનું ફળ સારું અને બૂરાનું ફળ ભૂસું' એ એક અટલ અફર નિયમ છે કે જેમાં કઈ પણ કાંઈ પણ ફેરફાર કરી શકતું નથી. તેથી એમ માનવું સર્વ રીતે એગ્ય છે કે આપણું સુખ દુઃખનો આધાર આપણું કર્મો ઉપર છે અને ઈશ્વરને તેમાં કાંઈ પણ લેવા-દેવા નથી. ૨૦. પાપની માફી આપવાનું કામ ઈશ્વરનું નથી.
કેટલાક ભેળા મનુષ્ય એમ માને છે કે “આપણે ગમે તેવાં બૂરાં કામે કરીશું પણ ઈશ્વર આગળ રડી પડીશું કે ઘૂંટણીએ પડીને તેની પ્રાર્થના કરીશું એટલે તે આપણું પાપ માફ કરી દેશે, કારણ કે તે અતિ દયાળુ છે. પરંતુ તેઓ ભૂલી જાય છે કે ઈશ્વર જે માનવામાં આવે છે તેમ શ્રેષ્ઠ રાજકર્તા હોય તે પિતાના તંત્રમાં ચાલી રહેલી કાયદેસરની
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
* પુષ્પ
ધમધ-ચંથમાળા : ૫૦ : પ્રવૃત્તિમાં કઈ પણ પ્રકારની ડખલગીરી કરે જ નહિ કે જે રીતે આજને કઈ પણ સુજ્ઞ બંધારણીય રાજકર્તા પિતાના કાયદેસરના તંત્રમાં ડખલગીરી કરતું નથી. તાત્પર્ય કે-જે મનુષ્યોએ-જે પ્રાણીઓએ જેવા કર્મો કર્યા હોય છે, તેમને તેવાં પ્રકારનું ફળ ભેગવવું પડે છે અને ઈશ્વર તેમાં વચ્ચે આવી શક્તા નથી. વળી તે અંતરજામી હોવાથી જાણતા હોય છે કે આ દુનિયાના માણસે વાંકમાં કે ગુનામાં આવે ત્યારે ગરીબડી ગાય જેવા બની જાય છે પણ તેમના માથે તોળાતી શિક્ષાને ડર ઓછો થઈ ગયે કે ફરી તે સાવજની માફક ઘરકવા લાગે છે અને પિતાની પુરાણ આદત મુજબ ફરીને પા૫પ્રવૃત્તિમાં લીન થાય છે. એટલે તે આજીજીભર્યા વચને કે આંસુથી ભેળવાઈ જાય તેવો સંભવ નથી, અને માને કે કદાચ તે મનુષ્યોનાં દંભભરેલાં વચનેથી ભેળવાઈ ગયે તે તેને માનવામાં આવે છે તે અંતરજામી તે ક્યાં રહ્યો ? તાત્પર્ય કે-પાપની માફી આપવાનું કામ ઈશ્વરનું નથી.
૨૧. ચિત્ર-વિચિત્ર પ્રાર્થનાઓ.. ઈશ્વર સૃષ્ટિને કર્તા-હર્તા છે અને પ્રાણીઓનાં સુખદુઃખને સ્વામી છે, એ મંતવ્યના આધારે તેની આગળ કેટલી ચિત્ર-વિચિત્ર માગણીઓ કરવામાં આવે છે ? એક ખેડૂત
ધોળા ધમરાની જેડ કે અષાડાં વાવણ, ઘેર પાતલડી નાર કે પુતર ધાવણ ભગરી ભેંશનું દૂધ કે ચડવાને ઘેડલાં, એટલું દે કૃપાનાથ ! ફરી ના બેલણું.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથું ?
: ૫૧ :
આશ દેવ હે કૃપાનાથ ! હે ઈશ્વર ! તું મને બે મેટા ધેળા બળદ આપ અને બરાબર અષાડ મહિને વાવણું કરી શકું તે રીતે વરસાદ વરસાવ. તે સાથે મને પાતળી એવી સ્ત્રી આપ કે જે મારા ઘરનું બધું કામ સંભાળી લે અને તેને છોકરા પણ થાય કે જેને રમાડીને હું રાજી થાઉં. તે ઉપરાંત મને ભગરી ભેંશ આપ કે જેનું દૂધ ઘી ખાઈને અમે તાજા રહીએ અને તે સાથે એક ઘેડે પણ આપ કે જેના પર બેસીને હું ખેતરની ચકી કરી શકું કે ગામ-પરગામ જઈ શકું.
ગોવિંદ એટલે વિષ્ણુ ભગવાન પ્રસન્ન થતાં એક અંધ કુંવારે વણિક કહે છે કે “હે દીનદયાળ ! તમે મારા પર પ્રસન્ન થયા હો તે મારા વચેટ પુત્રની વહુ મારા મકાનના સાતમા માળે સોનાની ગોળીમાં છાશ કરતી હોય તેવું દશ્ય મારા રત્નજડિત હિંડોળા પર બેઠે બેઠે હું જોઈ શકું.” મતલબ કે મારે સ્ત્રી નથી તે સ્ત્રી મળે, વળી તેને ત્રણ પુત્ર થાય અને તે બધાનાં લગ્ન થાય, કારણ કે તેમ થયા વિના વચેટ પુત્રની વહુ ઘરમાં આવી શકે નહિ; વળી મારે સાત માળની હવેલી થાય, તેમાં રત્નજડિત હિંડોળે થાય અને છાશ કરવાની ગળી પણ સોનાની થાય. તે સાથે મારી આંખને અંધાપો દૂર થાય અને હું લાંબું જીવું, કારણ કે તેમ થાય તે જ ઉપર કહેલું દશ્ય જોઈ શકાય. ગોવિંદ તેને “તથાસ્તુ' કહે છે.
એક મુસલમાન બાઈને મહમ્મદ નામે છોકરો બિમાર પડ્યો છે. તે અલ્લાહને ઘૂંટણીએ પડીને કહે છે કે “હે અલ્લામીયા! મારા મામદને તું જલદી સાજો કરી દે. જે તું એને જલદી સાજો કરી દઈશ તે તને આભ જેવડી રેટ ચડાવીશ.” આ શબ્દ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધથમાળા
: પ૨ :
પેલે બિમાર મહમદ સાંભળે છે. એટલે તે બેલી ઊઠે છે કે “મા, મા, તું અલ્લામીયાને આભ જેવડી રેટી ચડાવવાનું કહે છે પણ એવડે તો ક્યાંથી લાવીશ?” મતલબ કે રેટી કરતાં ત મે જોઈએ એટલે આભ જેવડી રોટી બનાવવા માટે તે આભ કરતાં પણ મેં જોઈએ અને આભ કરતાં તો કોઈ વસ્તુ મેટી નથી. ત્યારે પેલી બાઈ કહે છે કે “બેટા, ચૂપ રહે! હું તે અલ્લામીયાને ફેસલાવું છું!'
જેને અલ્લાહ એટલે સર્વથી માટે અને અંતરજામી માનવામાં આવે છે, તેની પણ ફેસલામણ? ખરેખર ! ગરજવાનને અક્કલ હોતી નથી, તે વાત સાવ સાચી છે. અથવા તે મનુષ્યની જેવી કલ્પના અને જેવી બુદ્ધિ તે પ્રમાણે જ તે ઈશ્વરને માની લે છે. એટલે કે તેની સ્થિતિ કૂવાના દેડકા અથવા ઢેડના પંચ જેવી છે.
રર, ક્વાના દેડકાનું દૃષ્ટાંત. એક વાર સરોવરને કઈ દેડકે કોઈ પણ પ્રકારે એક કૂવામાં ગયે. ત્યાં કૂવામાં રહેલા દેડકાએ તેને પૂછ્યું કે “ભાઈ ! તું કયાંથી આવે છે?” તે વખતે પેલા દેડકાએ કહ્યું કે
સરેવરમાંથી.” હવે કૂવાને દેડકે કઈ પણ વખત કૂ છેડીને બહાર નીકળ્યું ન હતું, એટલે તેણે કૂવા સિવાય બીજી કઈ વસ્તુ જોઈ ન હતી, તેથી પેલા દેડકાને પૂછયું કે
સરોવર એટલે શું?” | સરોવરના દેડકાએ કહ્યું: “સરોવર એટલે પાણીનું ઘણું જ મેટું સ્થાન.”
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
3 પ૩ :.
શું છે
આદર્શ દેવ કૂવાને દેડકેઃ “ઘણું જ મોટું એટલે કેટલું? શું તે આ કૂવાના ચોથા ભાગ જેટલું છે?”
સરોવરને દેડકેઃ “અરે! એનાથી ઘણું જ મોટું.”
કૂવાને દેડકોઃ “તે શું આ કુવાના અર્ધા ભાગ જેટલું મોટું છે?”
સરોવરને દેડકેઃ “અરે ભાઈ! એનાથી પણ ઘણું જ મોટું
કૂવાને દેડકેઃ “ત્યારે શું તે આ કૂવાના પણ ભાગ જેટલું મોટું છે?”
સરોવરને દેડકેઃ “અરે ભાઈ! એના કરતાં પણ ઘણું જ મેટું
કૂવાને દેડકેઃ “ત્યારે શું તે આ આખા કૂવા જેટલું મેટું છે?”
સરોવરને દેડકેઃ “ અરે ભાઈ! એના કરતાં પણ ઘણું જ મોટું.”
કૂવાને દેડકેઃ “ ત્યારે તારી વાત તદ્દન જૂઠી. મારી આખી જિંદગીના અનુભવથી જોયું છે કે આ જગતમાં મોટામાં મેટી વસ્તુ એ કૂવે છે અને તેનાથી વધારે મોટું બીજું કાંઈ નથી, માટે સાવર કૂવા કરતાં મોટું હોય એ વાત માનવા જેવી નથી.”
૨૩. ઢેડનાં પંચનું દષ્ટાંત. એક વાર બીરબલને કાંઈક વાંક આવે ત્યારે બાદશાહે તેને દંડ કરવાનું. ધાર્યું. તે વખતે ચતુર બીરબલે કહ્યું કે
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ગ્રંથમાળા : ૫૪ :
* પુષ્પ જહાંપનાહ! મેં આખી જિંદગી આપની તાબેદારી ઉઠાવી છે, તે આપની પાસેથી હું એટલું માગી લઉં છું કે આપને મારે દંડ કરવો હોય તે ખુશીથી કરે, પણ હું કહું તેની આગળ કરા.” તે સાંભળીને બાદશાહે કહ્યું કે “વારુ, તેમ કરવામાં આવશે.” એટલે બીરબલે કહ્યું કે “મારો દંડ ઢેડના પંચની પાસે કરાવે.”
' વચનથી બંધાયેલા બાદશાહે ઢેડના પંચને લાવ્યું અને કહ્યું કે “બીરબલે એક મોટે ગુને કર્યો છે, માટે તેને ભારેમાં ભારે દંડ કર છે એ દંડ કરવાનું કામ તમને સેપું છું, માટે વિચાર કરીને જણાવો કે તેને કેટલો દંડ કરે?” હેડનું પંચ વિચાર કરવા બેઠું.
એકે કહ્યું: “લવાને સાત વીસું દંડ કરે કે જેથી તે યાદ કરી જાય.”
બીજાએ કહ્યું: “અધધ ! સાત વીસું. એટલે દંડ ભરતાં તે લવાના ખેરડાં પર નળિયું યે નહિ રહે, માટે કાંઈક વિચાર કરીને દંડ કરે.”
ત્રીજાએ કહ્યું: “તે પાંચ વિસું દંડ કરે.”
ચેથાએ કહ્યું: “એ દંડ પણ ઘણે ભારે કહેવાય. એટલે દંડ કરશે તે બિચારાનાં બાયડી છોકરાં રઝળી પડશે, માટે કાંઈક રહેમ રાખે. બાદશાહે આપણને ભારે દંડ કરવાનું કહ્યું છે, તેને અર્થ એ નથી તે તેને સાવ રઝળતે કરી મૂકવે.”
પાંચમાએ કહ્યું: “ત્યારે એમ કરે તે તેને ત્રણ વીસું ને
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાણું
આદર્શ દેવ દસ રૂપીઆ દંડ કરીએ, એટલે લ મરી પણ ન જાય અને દંડ ભારે પણ કહેવાય.”
તે સાંભળીને બધાએ કહ્યું: “આ વાત સાચી, આ દંડ પણ ભારે જ કહેવાય.”
પછી તેમણે બાદશાહને જણાવ્યું કે “બાદશાહ સલામત! અમે બહુ વિચાર કરીને નક્કી કર્યું છે કે લવાને ભારેમાં ભારે દંડ કરે છે તે ત્રણ વીસું ને દસ રૂપીઆને દંડ કરે.”
એ સાંભળીને બાદશાહ તાજુબ થઈ ગયે. માત્ર સીત્તેર રૂપીઓને દંડ અને તેને આ લેકે ભારેમાં ભારે કહે છે?' પણ તેને સ્વીકાર કર્યા વિના ઉપાય ન હતું, એટલે તેણે એને સ્વીકાર કર્યો અને બીરબલે આ પસંદગી કરવામાં પણ ભારે ચતુરાઈ દાખવી હતી એમ જાણીને તેને સાબાશી આપી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે મનુષ્યની કલ્પના ઘણી ટૂંકી છે અને બુદ્ધિને વિકાસ થયે નથી, તેઓ એક વસ્તુનું ભવ્ય અને મહાન સ્વરૂપ પણ પોતાની કલ્પના કે બુદ્ધિ અનુસાર જ કલ્પી લે છે. આ વાતને વધારે સ્પષ્ટ ખ્યાલ નીચેના દૃષ્ટાંત પરથી આવી શકશે. ૨૪. ઇશ્વર સંબંધી પશુઓમાં થયેલો વાદવિવાદ.
એક જંગલમાં બધાં પશુઓ એકઠાં થયાં અને ઈશ્વર અથવા ભગવાન કે હોય તેને નિર્ણય કરવા બેઠા. તે વખતે સિંહે ઊભા થઈને કહ્યું કે “બંધુઓ! હું માનું છું કે ભગવાન ઘણે પરાક્રમી હવે જોઈએ, કારણ કે પરાક્રમી વિના કે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોધગ્રંથમાળા
• પટ્ટ :
ઃ પુષ
'
રાજ્ય કરી શકે નહિ. વળી પરાક્રમીને માથે સુંદર કેશવાળી ડાય છે, એટલે ભગવાનને સુંદર કેશવાની હેશે. જરૂર > આ સાંભળીને વાઘ ઊભા થયા અને તેણે કહ્યું કે ‘બંધુઓ! ભગવાન ઘણા જમરી હાવા જોઇએ અને જખરાના શરીરે પીળા અને કાળા ચટાપટા હાય છે એટલે તેના શરીરે પણુ પીળા અને કાળા ચટાપટા હશે.’ તે સાંભળીને હાથી ઊલે થયા અને તેણે કહ્યું કે · મહેરબાના ! સિંહ અને વાઘની વાત સાંભળીને મને ઘણી જ નવાઈ લાગે છે કે ભગવાનને તેઓ કેશવાળીવાળા અને પીળા તથા કાળા ચટાપટાવાળા કહે છે. આ વાત તદ્ન ખાટી છે અને તેના પુરાવા હું પાતે જ છું. હું મહાન હોવા છતાં મારા માથે કેશવાળી નથી કે મારા શરીરે પીળા કે કાળા ચટાપટા પણ નથી. તેથી ભગવાન મહાન હાય તેા તેનું શરીર ઘણું જ મટુ હોવુ જોઈએ અને તેની સૂંઢ ઘણી જ લાંખી હાવી જોઈએ કે જેથી તે ગમે તેવી વસ્તુને ઉપાડી લે અને ગમે ત્યાં ગાઢવી શકે. ’
6
તે સાંભળીને ઘેાડાએ કહ્યું: · ભગવાન જેવા ભગવાન માટે તમે આ કેવી વાતા કરા છે ? ભગવાન જ્યારે આખી સૃષ્ટિનું સંચાલન કરે છે ત્યારે તે ઘણા જ ચપળ અને વેગવાન હોવા જોઈએ. હું કહું છું કે તે એક કલાકમાં પચીશ–પચાશ ગાઉ જેટલુ દોડતા હશે.'
તે સાંભળીને ખળદે કહ્યુ: ‘તમારા લેાકેાની વાત માનવા લાયક નથી. ભગવાનને નથી તા હાતી કેશવાળી કે નથી તા હાતા શરીરે પીળા અને કાળા ચટાપટા. વળી તેને ભૂંડી લજામણી શૂઢ પણ શા માટે હાય ? અને તેને કલાકના
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું : : ૫૭ :
આદર્શ દેવ પચીસ-પચાસ ગાઉ દેડવાનું પ્રયોજન શું? જે ભગવાન આખી દુનિયાને ભાર ખેંચે છે, તે રૂછ, પુષ્ટ અને મોટી મુંધવાળો હે જોઈએ કે જે દેખાવમાં પણ સુંદર લાગે.”
તે સાંભળીને ગધેડાએ કહ્યું કે “આ કૂતરું તાણે ગામ ભણ અને શિયાળ તાણે સીમ ભણ” એ ઘાટ થઈ રહ્યો છે !
પણ તે જ વખતે કૂતરો અને શિયાળ ઊભા થઈ ગયા અને કહેવા લાગ્યા કે “આ સભામાં વ્યક્તિગત આક્ષેપો થાય તે ઠીક નહિ, માટે આ ગધેડાએ અમારા માટે જે શબ્દો વાપર્યા છે, તે પાછા ખેંચી લેવા જોઈએ.”
ગધેડાએ કહ્યું: “મેં તે જેવું હતું તેવું કહ્યું છે. તેમાં આક્ષેપ શાને? શું તાજું હાડકું મળી આવ્યું હોય તે કૂતરે ગામ ભણું અને શિયાળ સીમ ભણું તાણતા નથી? વળી આવી નાની બાબતમાં ઉશ્કેરાઈ જવું એ ઠીક નથી, માટે પીઠ મારા જેવી મજબૂત રાખે અને બે શબ્દ કડવાં કહેવાય તે પણ સાંભળતાં શીખે. હું કહું છું કે ભગવાન ઘણે જ સહનશીલ હશે, નહિ તે તે જીવી જ કેમ શકે ? આ દુનિયામાં એવાં એવાં ગુનાઓ અને પાપો થઈ રહ્યાં છે, કે જેને જોઈને કમકમાં આવે પણ ભગવાન એ બધું જેવા છતાં જીવતે રહ્યો છે, એટલે મને લાગે છે કે તે ઘણું જ સહનશીલ હોવો જોઈએ.” - તે સાંભળીને કુતરાએ કહ્યું કે “જેવી દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ” એ વાત તદ્દન સાચી છે, નહિ તે સહુ આ રીતે ભગવાનનું સ્વરૂપે વર્ણવે નહિ. હું પૂછું છું કે ભગવાનને શામાટે કેશ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મબોધ-ચંથમાળા
: ૫૮ :
વાળી હોવી જોઈએ? એ શું પરાક્રમની નિશાની છે ? એવી કેશવાળી તે ઘોડા, ખચ્ચર અને આ ગધેડાભાઈને પણ હોય છે. વળી રંગીન ચટાપટાની પણ શું જરૂર છે? અને કાળા લીંટાઓ તે કાળાં કામની નિશાની છે. વળી નાક અતિ મોટું હેય તેમાં શોભા શી? મુખનાં અવય સપ્રમાણ હોય તે જ શોભે. અને ભગવાનને દેડવાની જરૂર શી કે એ કલાકના પચીસ-પચાશ માઈલ દોડે? એ તે બધે વ્યાપીને રહે છે. અને તે ખૂબ રૂછપુષ્ટ અને મેટી ખુંધવાળો શામાટે જોઈએ? એ કાંઈ સુંદરતાની નિશાની નથી. મનુષ્યને પૂછી જુઓ કે મુંધવાળાને માટે તેઓ કે અભિપ્રાય ધરાવે છે એટલે તે વાતની ખાતરી થશે. વળી આ ગર્દભભાઈ કહે છે તેમ ભગવાન જે સહનશીલ જ હોય અને બધું ઠંડા પેટે જોયા કરતે હેય તે આ દુનિયાની રખેવાળી કરે કોણ? એટલે હું કહું છું કે ભગવાન તે અતિ અલ્પ નિદ્રાવાળે અને સજાગ હોય તથા નાનકડા શરીરવાળે અને સ્કૂર્તિમંત હોય કે જેથી બધાં કાર્યો સારી રીતે કરી શકે.”
તે સાંભળીને બકરાએ કહ્યું કે “મારે નમ્ર અભિપ્રાય એ છે કે ભગવાન આ સિંહ અને વાઘ જે જુલમી ન હોય કે હાથી જે અભિમાની અને ઘોડા જે ચપળ પણ ન હોય. વળી તે બળદ જે બેવકૂફ કે ગધેડા જે ગમાર પણ ન હોય અને આ કૂતરાભાઈ કહે છે તે આખી રાતના ઉજાગરા કરનારો એટલે સદા ચિંતાવાળે પણ ન હોય, પરંતુ અતિ ન....
ત્યાં જ સિંહ અને વાઘે ગર્જના કરી કે એક બકરો આ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથુ
♦ પર્વ :
આદશ દેવ
રીતે ખેલવાની હિમ્મત કરે છે તે ઘણુ જ વધારે પડતુ છે. અમે શું જીમી છીએ ? એટલે હાથીએ પણ ચિત્કાર કર્યાં કે મને અભિમાની કહેનારા આ મકરા કાણુ ? અને ઘેાડાપણુ તેજ વખતે હણહણી ઉઠ્યો કે ખકરાએ ચપળ શબ્દના ઉપયાગ ચંચળના અમાં કર્યાં છે કે જે કાઈ રીતે વ્યાજખી નથી એટલે બળદે પણ ખરાડીને કહ્યુ કે મને એવકૂફ કહેનારા આ બકરા કાણુ ? પણ ગધેડા સહનશીલ હાવાથી પેાતાને ગમાર કહેવા બદલ કાંઇ ઓલ્યા નહિ. આ રીતે સભાનું વાતાવરણ ગરમ થઇ જવાથી સસલા ઊભા થયા અને તેણે ઠાવકાઈથી કહ્યું કે - બંધુએ ! કોઈએ ગરમ થવાની જરા પણું જરૂર નથી. આ અકરાએ જે કાંઈ કહ્યુ' તે સાચું છે. સિંહ અને વાઘ નિર્વાંષ પ્રાણીઓને ફાડીને ખાય છે તે શું ઝુલ્મ નથી ? વળી હાથી આખા દિવસ પેાતાનું નાક આમથી તેમ હલાવ્યા જ કરે છે, તે અભિમાન સિવાય થાડું જ મની શકે? અને ઘોડા પણુ ચાબુકને ચમકાર થતાં જ દોડવા માંડે છે તે ચપળતા સિવાય આછું જ બને? વળી ખળદની અક્કલ માટે કોઈના અભિપ્રાય સારા નથી. તેથી જ જાતિના પ્રાણીએ પેાતાના કેાઈ ભાઇની અક્કલ ઓછી છે તેમ જણાવવુ હાય ત્યારે કહે છે કે એતા ખળા છે બળદ ! અર્થાત્ તેનામાં કાંઈ અક્કલ નથી. ’આખા દિવસ વૈતરુંજ કર્યાં કરવુ અને કાઇ પણ જાતને આન-વિનાદ ન કરવા એટલે અક્કલનુ અધૂરાપણું દેખાય તેમાં નવાઇ નથી, અને ગધેડાએ જો કે મકરાના અભિપ્રાય સામે ફિરયાદ ઉઠાવી નથી, પણ મનમાં તે તે સમજતા હશે કે મને ગમાર કેમ કહ્યો ?
મનુષ્ય
"
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાને
અમર ભગવાન
ધમાધ-ચંથમાળા : ૬૦ :
|ઃ પુષ પરંતુ એને માટે એ ઉપમા સાચી છે, કારણ કે જે ઇશારે વાત સમજે નહિ અને બે ચાર ડફણું પડે, ત્યારે જ એક વાત મગજમાં ઉતારે તે ગમાર જ કહેવાય અને કુતરાભાઈ ભગવાનને આખી રાતના ઉજાગરા કરનારે બતાવે છે, પણ ભગવાને તે એવી શી ભાંગ ખાધી છે કે તેને એ પંચાતમાં ઉતરવું પડે? અમારા અનુભવ તે એ છે કે મોટાનાં દર સણ ખોટાં હોય છે, માટે ભગવાન માટે નહિ પણ નાને હવે જોઈએ અને તે મારતે મીયાં કે જુલમી નહિ પણ સરળ અને નિર્દોષ હોવું જોઈએ.’
તે જ વખતે શિયાળીઆએ લારી કરીને કહ્યું કે “આ વાતને અંત આવે તેમ લાગતું નથી, માટે એમ કરો કે અત્યારે તે સહુ થાળીએ પધારે અને ફરી બીજા યોગ્ય વખતે ભગવાન કેવું હોય તેને ફેંસલ કરીશું.'
બધાના પેટમાં બરાડા બલવા લાગ્યા હતા એટલે શિયાળ ની એ દરખાસ્ત સહુના ગળે ઉતરી ગઈ અને તેઓ પિત, પિતાનાં ઠેકાણે ઉપડી ગયા.
૨૫. ઇશ્વર તે આદર્શ જ હોવો જોઈએ.
આ જ સ્થિતિ મનુષ્યની છે. તેઓએ પણ ઈશ્વરને તેને પિતાની કલ્પના પ્રમાણે સુંદર ભેજન ઉડાવતે, પિતાંબર અને પટકુળ પહેરતે, શંખ, ચક્ર, ગદા, ધનુષ્ય કે ત્રિશૂળ આદિ શાને ધારણ કરતે તથા સ્ત્રીની સંગાથે ભેગભગવતે કહે છે. પણ એ વિચાર નથી કર્યો કે ભગવાન જે એ પ્રાકૃત હોય તે તેને સ્મરવાની, ભજવાની, પૂજવાની કે આરાધવાની જરૂર શી? તાત્પર્ય કે
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
': ૬૧ ૪
આદ દેવ ઈશ્વર તે આદર્શ જ હોવું જોઈએ કે જેનામાં સર્વે ગુણે હોય પરંતુ એક પણે દોષ ન હોય. બીજી રીતે કહીએ તે આ જગમાં સૃષ્ટિનું સર્જનહાર, પાલનહાર અને સંહાર કરનાર એ કઈ ઈશ્વર સંભવત નથી કે પ્રાણીઓને સુખ-દુઃખની ભેટ કરનારે કઈ ઈશ્વર જણાતું નથી, પરંતુ જગતનું તંત્ર સ્વતંત્ર છે અને દરેક પ્રાણીને તેનાં સારાં ખોટાં કર્મોને બદલે સ્વયં મળે છે. તેથી જે કઈ આત્મા પિતાને લાગેલાં કર્મોની અશુદ્ધિ દૂર કરીને તેના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રકટ કરે છે અને જ્ઞાન તથા આનંદમય-ચિદાનંદમય બને છે, તે જ ઈશ્વર છે, તે જ ભગવાન છે, તે જ પ્રભુ છે અને તે જ દેવ છે. અને તેવા જ ઈશ્વર, ભગવાન, પ્રભુ કે દેવને સ્વીકાર કરવામાં મનુષ્ય જાતિનું કલ્યાણ છે, કારણ કે તેના વડે તેને જીવનને એક એવો ઉરચ આદર્શ પ્રાપ્ત થાય છે કે જેના અનુસરણ વડે તે અતિ ઉન્નત સ્થિતિને પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
૨૬. અવતારની કલ્પના અસંગત છે. કેટલાક મનુષ્ય એમ માને છે કે ઈશ્વર નિરંજન નિરાકાર છે પરંતુ પૃથ્વી ઉપર અધર્મને ભાર ખૂબ વધી જાય છે, ત્યારે અવતાર ધારણ કરે છે. તેણે શંખાસુરને મારવા માટે પહેલે અવતાર મચ્છને લીધે. પછી કૈટભને મારવા માટે બીજો અવતાર કચ્છપ એટલે કાચબાને લીધો. પછી દાનવને મારવા માટે ત્રીજો અવતાર ડુક્કરને લીધે. પછી હિરણ્યકશ્યપને નાશ કરવા માટે ચોથો અવતાર અર્ધ માનવ અને અર્ધ . સિંહ એવા નરસિંહને લીધે. પછી બલિરાજાનું માન મર્દન કરવા માટે પાંચમે અવતાર વામનને લીધે. પછી સહસ્ત્રા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઃ પુષ
ધર્મબોધચંથમાળા ઃ ૬૨ : જુનને ઠેકાણે પાડવા માટે છ અવતાર પરશુરામને લીધે. પછી રાવણને રળવા માટે સાતમે અવતાર શ્રીરામને લીધે. પછી જરાસંધને માટે આઠમે અવતાર કેશવ એટલે શ્રીકૃષ્ણને લીધો. પછી મ્લેચ્છ લેકમાં ધર્મને પ્રચાર કરવા માટે નવમે અવતાર બૌદ્ધને લીધે અને હવે દશ અવતાર કહીને થશે કે જેની મા ચાંડાલણ તથા બાપે બ્રાહ્મણ હશે.
કેટલાક કહે છે કે “ધર્મરૂપી આરાને–તીર્થને બાંધનારા અને પરમપદે પહોંચેલા જ્ઞાનીએ પિતાના તીર્થની અવનતિ જોઈને ફરી પણ સંસારમાં અવતાર લે છે.”
પરંતુ તેઓ એ વિચાર કરતા નથી કે જે નિરંજન નિરાકાર એટલે શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપ છે તેનામાં કેઈપણ પ્રકારની વાસની ઈચ્છા કે અભિલાષા હતી જ નથી; કારણ કે તે બધા તે જડપુદ્ગલના ધર્મો છે. અને જે કંઈપણ પ્રકારની વાસના, ઈચ્છા કે અભિલાષા તેનામાં રહેલી હોય, તે તે શુદ્ધ ચૈિતન્ય નથી. ત્યારે શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપ નિરંજન નિરાકાર ઈશ્વર ઈચ્છાના અભાવે કોઈપણ પ્રવૃત્તિ કરે જ કેમ? અને કેઈપણ પ્રવૃત્તિ ન કરે તે પાછા સંસારમાં અવતાર લેવાની પ્રવૃત્તિ પણ શા માટે કરે? વળી ઇશ્વર ચિદાનંદસ્વરૂપ હોઈને લાગણીના તત્વથી પણ પર હોય છે કે જે કર્મો વાસનાઓ કે સંસ્કારને લીધે જ ઉદ્દભવે છે. તેથી આ જગત્ની ગમે તેવી સ્થિતિ જોવા છતાં તેને ક્ષોભ પામવાનું કોઈ કારણ નથી એટલે અધર્મને ભાર એ છે કરવા ઇશ્વર અવતાર લે છે, એમ માનવું અસંગત છે. જેમ દૂધમાંથી ઘી થયા પછી ફરી તેનું દૂધ થતું નથી અથવા માટી વગેરેમાંથી શોધાઈને તૈયાર
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથું :
આદર્શ દેવ થયેલું સોનું ફરીને માટી થતું નથી, તેમ એક વાર કર્મરૂપી મેલમાંથી સંપૂર્ણ મુક્ત થયેલે શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્મા ફરીને કર્મથી લેપતે નથી. જે બળેલાં બીજ ઊગી શકે તે જ એક વાર દગ્ધ થઈ ગયેલાં કર્મો ફરીને સંસારરૂપી અંકુર ઉગાડી શકે. તાત્પર્ય કે–શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપ ઈશ્વર અવતાર ધારણ કરે એમ માનવું એ મિથ્યા છે.
ઈશ્વરને અવતાર લેતે માનવામાં એક મોટું નુકશાન એ છે કે તેનાથી મોક્ષમાર્ગની અખલિત આરાધનાને મેટ ફટકો પડે છે. તે આ રીતે કે-જે આત્માને એક વાર શુદ્ધ કર્યા પછી પણ ફરીથી કામે લાગવાનાં હોય તે એવી શુદ્ધિ કરવાનું કાંઈ પ્રયોજન રહેતું નથી. એ તે ‘મૂઆ નહિ ને પાછા થયા તેના જેવો જ ઘાટ થયો. એટલે શુદ્ધ ચૈતન્યને અવતાર લેતે કલ્પવું એ મહાઅનર્થકારી છે. | દશાવતારની કલ્પના ગમે તે કારણે ઊભી થઈ હોય અને તેને ગમે તે રીતે સમજાવવામાં આવતી હોય, પણ તેમાં અવતારનું જે રીતે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, તે કઈ પણ રીતે ઈશ્વરના યથાર્થ સ્વરૂપને ઈનસાફ આપનારું નથી, એટલું જ નહિ પણ અતિ વિકૃતરૂપે રજૂ કરનારું છે. માછલા, કાચબા અને ડુક્કર જેવા પ્રાણુઓને ઈશ્વરી અવતાર કહેવામાં કઈ જાતનું ડહાપણ છે? વળી અર્ધા મનુષ્ય અને અર્ધા સિંહ એવા નૃસિંહમાં, ઠીંગુજીનું રૂપ ધારણ કરીને બલિરાજાને વચનથી છેતરનાર વામનજીમાં અને કંપની સાક્ષાત્ મૂર્તિ તથા લાખાને સંહાર કરનાર પરશુરામમાં કઈ જાતને ઈશ્વરને આદર્શ રજૂ કરવામાં આવ્યું છે? તે જ રીતે શ્રી રામ રાજા તરીકે ભલે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૬૪ : આદર્શ હોય પરંતુ યુદ્ધ જગાવવા, સીતાને વિનાવાકે ત્યાગ કર અને પાછા તેને શોધવા જવું તથા આંખમાંથી આંસુ પાડવા વગેરે અનેક બાબતે એવી છે કે જે તેમને આદર્શ દેવની કોટિમાં મૂકતાં અટકાવે છે. અને શ્રીકૃષ્ણનું સ્વરૂપ જે રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યું છે, તે વાંચીને કે સાંભળીને આશ્ચર્ય સાથે ખેદ થયા વિના રહેતું નથી. જે કૃષ્ણ ઈશ્વરને અવતાર મનાય તે દહીં–માખણ ચરે, સ્ત્રીઓનાં વચ્ચેનું અપહરણ કરે અને તેમને નગ્ન જોવામાં આનંદ માને, સોળ હજાર રાણુઓ હોવા છતાં રાધા નામની એક ગોવાળણ પર પ્રેમ કરે અને તેનું સેવન કરે તથા અનેક વાર જૂ હું બેલે અને યુદ્ધમાં દૂતનું કામ કરે વગેરે સંખ્યાબંધ બાબતે એવી છે કે જે ઇશ્વરને તે શું પણ એક શિષ્ટ પુરુષને ય શોભે નહિ. જ્યારે બુદ્ધને ઈશ્વરી અવતાર ગણાવવામાં આવ્યા છે પણ તે સાથે જ તેમણે જે ધર્મનો પ્રચાર કર્યો તે સ્વેછેને એગ્ય હતું, એમ કહીને તેમની વિડંબના જ કરવામાં આવી છે. એટલે પુરાણકારો બુદ્ધને હૃદયથી ઈશ્વરી અવતાર માનતા હતા તેમ જણાતું નથી, પણ તેમને અવતારમાં સામેલ કરીને બૌદ્ધનું તેમના પ્રત્યેનું વલણ પલટવાને પ્રયત્ન કરેલ હોય તેમ લાગે છે. વળી દશાવતારમાં બુદ્ધને નવમા અવતાર તરીકે સમાવેશ કરવાને અર્થ એ છે કે–દશાવતારની સમસ્ત કલ્પના બુદ્ધ અને મહાવીર પછી જ ઉઠેલી છે અથવા તેની પુનર્વ્યવસ્થા કરવામાં આવેલી છે. અને એ વાત તે દેખીતી જ છે કે બુદ્ધ અને મહાવીરના સતત ધર્મપ્રચાર પછી બ્રાહ્મણોનું વર્ચસ્વ મોટા ભાગે તૂટી ગયું અને લેકે ત્યાગમાર્ગને અનુસરનારા
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું: : ૬પ :
આદશ વરુ ક્ષત્રિયપુત્રોને સન્માનવા તથા પૂજવા લાગ્યા એટલે પુરાણકારોએ ક્ષત્રિયપુત્ર એવા શ્રી રામ અને શ્રીકૃષ્ણને વધારે મહત્વ આપ્યું અને તેમને મહિમા જોરશોરથી ગાયે. ઈતિહાસ અને પુરાતત્વ એ વાતની સાક્ષી પૂરે છે કે ભારતવર્ષમાં બુદ્ધ અને મહાવીરની પૂજા શરૂ થયા પછી તથા તેમનાં ભવ્ય ચૈત્ય નિમણુ થયા પછી ઘણા વખતે રામ અને કૃષ્ણનાં મંદિરે બંધાયાં છે. હવે કલકીનું તે થાય તે ખરૂં? એ જ્યારે જન્મ લેશે ત્યારે ખબર પડશે કે તેનાં માતાપિતા કેણ થાય છે અને તે શું કામ કરે છે! તાત્પર્ય કે દશાવતારમાં ઈશ્વરી અવતારનું સ્વરૂપ જે રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યું છે, તે તત્વથી કે સ્વરૂપથી ભાગ્યે જ કોઈ સુજ્ઞજનને ગ્રાહા થાય તેવું છે.
તે જ સ્થિતિ ઇશ્વરના મુખ્ય ત્રણ રૂપે બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ સંબંધમાં છે. તેમના વિષે એવી એવી વાત રજૂ કરવામાં આવી છે કે જે વાંચીને કે સાંભળીને આપણા મનમાં નિતાંત ખેદ જ થાય. તેને એક નમૂને પાઠકેની જાણ ખાતર અહીં રજૂ કરવામાં આવે છે. ૨૭. પુરાણેએ રજૂ કરેલી બ્રહ્માજીની વાત.
બ્રહ્માજી ગંગાના કિનારા પર રહીને હમેશાં ઘણે તપ-જય કરે છે. વળી ગળામાં જનઈ છે અને હાથમાં જપમાળા છે. તે મૂએલા હેરનું ચામડું ઓઢે છે તથા પાથરે છે અને ઈદ્રિયેનું દમન કરે છે. વળી ક્રોધ, કપટ, લેભ વગેરેને ત્યાગ કરી હમેશાં ધ્યાન ધરીને બેસે છે. એ રીતે તપ કરતાં જ્યારે
- ૫
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
થએલચંથમાળ : ૬૬ : રાડીત્રણ ચોકડી વખત નીકળી ગયે, ત્યારે ઈદનું આસન ચલાયમાન થવાથી તે વિચારવા લાગ્યું કે “આનું કારણ શું હશે ?”
પિતાનું આસન ચલવાથી ઈંદ્ર બૃહસ્પતિને પૂછયું કે “હે. ગુરુજી! આનું કારણ શું? મારું આસન કેમ કરે છે?” ત્યારે બૃહસ્પતિએ કહ્યું કે-“બ્રહ્મા ઘણે આકરે તપ કરે છે અને આજથી અડધી ચેકડી વીત્યા બાદ તમારી પદવી લેશે.” તે સાંભળી છેકે તેને ઉપાય શોધી કાઢી અપ્સરાઓને બોલાવીને કહ્યું કે “તમે જઈને બ્રહ્માને તપથી ચલાયમાન કરે કે જેથી આપણું રાજ નિશ્ચળ રહે.” તે સાંભળી અસરાઓ કહેવા લાગી કે “હે સ્વામી ! એ કામ અમારાથી બને તેવું નથી, કારણ કે તે બુટ્ટો ઋષિ ગુસ્સે થઈને અમને શાપ આપે તે અમે બળીને ભસ્મ થઈ જઈએ.” - તે સાંભળીને ઇન્ટે કહ્યું: “તે એમ કરો કે તમે દરેક જણ તમારા રૂ૫માંથી તલ તલ જેટલું રૂપ આપો કે જેથી તિત્તમા નામની સર્વકળામાં પ્રવીણ એક અપ્સરા ઉત્પન્ન થશે અને તે આપણું કામ પાર પાડશે.” એટલે બધી અપ્સરાઓએ પિતાનું તલ તલ જેટલું રૂપ આપ્યું અને તેમાંથી તિલત્તમા નામની એક અતિ મનહર અપ્સરા ખડી થઈ ગઈ. આ અપ્સરાએ હાથ જોડીને ઇંદ્ર મહારાજને કહ્યું કે “હે સ્વામી ! મને હુકમ ફરમાવે.” તે વખતે ઇન્ટે કહ્યું કે “તમે બ્રહ્મા પાસે જઈને એના તપને નાશ કરે, કારણ કે અમને તેની ઘણી બીક છે.”
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું:
: ૬૭ :
આદર દેવે પછી તિલે રમા તે વાતને સ્વીકાર કરીને નારદ તથા તુમ દેવતાને સાથે લઈને જ્યાં બ્રહાજી તપ કરતા હતા ત્યાં એકદમ આવી પહોંચી અને તેમની આગળ અંગવિક્ષેપ પૂર્વક નવરસથી ભરપૂર નાટક કરવા લાગી.
બ્રહ્માજી જેમ જેમ એ અપ્સરાનું રૂપ જોતા ગયા, તેમ તેમ તેમનું ધ્યાન દૂર થતું ગયું અને છેવટે તેઓ ચલાયમાન થયા. એ જોઈને તિલોત્તમાએ ડાબે અંગે નાટક કરવા માંડયું અને તેમાં છ રાગ અને છત્રીસ રાગિણીઓને એ તાલ મેળવ્યું કે તેમાં જરા પણ ભંગાણ પડે નહિ તે જોઈને બ્રહ્માજી ઘણે દેહ પામ્યા થકા વિચારવા લાગ્યા કે હું સઘળા ત્રાષિએમાં મેટે છું, તો મારું મુખ ફેરવીને આ અપ્સરા સામેં કેમ જોઉં? તેથી મારી એક કડીના તપના ફળરૂપે મારું એક બીજું મોટું ડાબે પડખે થાય તો ઠીક, એમ વિચારવાથી તેમને ડાબા પડખે બીજું મુખ થયું અને તેના વડે તિલોત્તમાનું રૂપ જોઈ તે અત્યંત ખુશી થયા.
તિલોત્તમા પણ સમજી ગઈ કે બ્રહ્માજીને પોતાની રઢ લાગી છે, એટલે તેણે ડાબા પડખાને બદલે પછવાડે જઈને નાટક કરવા માંડયું અને સારી–ગ-મ-પ-ધ-ની ના સાતે સ્વરે અભૂત મિશ્રણ પૂર્વક લલકાર્યા. ત્યારે બ્રહ્માને ફરી વિચાર થયે કે આ તિલોત્તમાનું રૂપ જોવાને માટે બીજી ચેકડીના ફળરૂપે મને એક ત્રીજું મુખ પછવાડે થાય તે ઠીકે અને તે જ સમયે તેમને પછવાડે મુખ થયું. એ મુખવડે તેઓ તિલતમાની અદ્દભુત રૂપ-છટા જોઈને આનંદ પામવા લાગ્યા.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ બાધ-ગ્રંથમાળા
ઃ ૬૮ :
૩ પુષ:
હવે તિલેાત્તમાએ આ તાલ જોઇને બ્રહ્માજીની જમણી મનુ નાટક કરવા માંડયુ. એટલે બ્રહ્માજી ક્રી વિચાર કરવા લાગ્યા કે આ તિલાત્તમાને ખરાખર જોઈ શકું તે માટે ત્રીજી ચાકડીના તપના ફળરૂપે મને જમણી બાજુ માઢું થાય તે ઠીક અને તે રીતે તેમની જમણી બાજુ પણ મતું થયું. એ રીતે બ્રહ્માજી ચાર મુખવાળા થયા,
પરંતુ તિલેાત્તમા માથાની હતી. તેણે જોયું કે બ્રહ્માજીએ પાતાનું રૂપ જોવાને માટે ચારે દિશામાં મુખ કર્યાં છે, તેથી તે આકાશમાં અધર રહીને નવરસ ભરપૂર નાટક કરવા લાગી. તે વખતે બ્રહ્માજીએ વિચાર્યું કે જો હું માથું ઊંચું કરીને આકાશમાં જોઇશ, તે મારી હાંસી થશે, માટે અરધી ચાકડીના તપના બળે મારું આકાશ ભણી પણ મેઢુ થાએ. એટલે તેમને તરત જ ઉપરના ભાગે ગધેડાનું માઢું ઉત્પન્ન થયુ અને તેના વડે તેમણે ભૂંકવા માંડ્યું.
આ દૃશ્ય જોઇને તિલેત્તમા ઇંદ્ર પાસે ગઈ અને કહેવા લાગી કે ‘ હે સ્વામી ! બ્રહ્માએ સાડા ત્રણ ચાકડી સુધી અત્યંત કષ્ટ સહન કરીને જે તપ કર્યું હતુ, તે બધુ ખલાસ થયું છે. તેણે મને જોવાને ખીજાં ત્રણ મુખા કર્યાં છે અને વધારામાં એક માઢું ગધેડાનું પણ કર્યુ છે કે જેણે ભૂંકવા માંડયું છે.’
આ સાંભળીને બધા દેવા આશ્ચય પામીને બ્રહ્માજીને જોવા ગયા અને તેમનું આવું વિચિત્ર સ્વરૂપ જોઈને ખડખડ હસવા લાગ્યા. તેથી બ્રહ્માજીને ઘણા ક્રોધ ઉત્પન્ન થયા અને તે ભૂકતાં ભૂકતાં એ દેવાને મારવા દોડ્યા. એટલે દેવા.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું : ' : ૬૦ :
આદશ લેવ નાઠા અને દેવકમાં ભરાઈ ગયાં. ત્યાં તે સર્વેને ભય પેઠે કે બ્રહ્માજી હવે શું કરશે ? આ આપણને બધાને મારી નાખશે કે ખાઈ જશે કે શું કરશે ?
આ રીતે ભય પામવાથી સઘળા દેવ મહાદેવના શરણે ગયા અને કહેવા લાગ્યા કે “હે દેવ ! અમેને બ્રહ્માજી બહુ દુઃખ આપે છે, માટે અમને તે દુઃખમાંથી બચાવે.” તેમની એ વિનંતિને સ્વીકાર કરીને મહાદેવે પિતાનું ભયાનક રૂપ પ્રકટ કર્યું અને બ્રહ્માજીનું ગધેડાનું માથું પિતાના નખ વડે છુંદી નાખ્યું તેથી બ્રહ્માજી ખિન્ન થયા છતાં કહેવા લાગ્યા કે
હત હત્યારે પાપીઆ, તુજને ભૂંડી ટેવ,
મસ્તકે મારે તેડિયું, હત્યા ચડ તુંજ હેવ. હે પાપી ! હે હત્યારા ! તને ઘણી ભૂંડી ટેવ છે, માટે તને ધિક્કાર હશે. તે મારું મરતક તેડી નાખ્યું છે, તે હત્યાનું પાપ તને તરત જ લાગજે. વળી મારું જે ગધેડાનું માથું છે, તે તારા હાથમાં ચેટ જેથી કરીને તું આવું કાળું કામ ફરીને કઈ વાર કરે નહિ.
તે શાપથી મહાદેવનું રૂપ કાળું થઈ ગયું અને તેમના હાથમાં ગધેડાનું માથું ચેટી ગયું એટલે તેઓ હાથ જોડીને તથા પગે પડીને બ્રહ્માજીને કહેવા લાગ્યા કે “મારે અપરાધ માફ કરે અને આ ગધેડાનું માથું નાશ પામે તેવો કઈ ઉપાય બતાવે.”
મહાદેવનાં આવાં સભ્યતાભરેલાં વચનો સાંભળીને બ્રહ્માજી પ્રસન્ન થયા થકા કહેવા લાગ્યા કે “હું કહું તે પ્રમાણે તમે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા : ૭૦ : વર્તો એટલે તમારા પરથી મારી હત્યા ઉતરી જશે. હવેથી તમારે માથે જટા રાખવી તથા મસાણની રાખ અંગે ચળવી. વળી ઘણાં હાડકાં વગેરેથી માણસની ખોપરીઓ ગુંથીને તેને હાર કરીને ડેકમાં પહેરવો તથા હાથમાં ડાકલું અને ખંજરી લઈ વગાડતાં રહેવું; તેમ ભાંગ અને ધતૂરે ઘણે ચડાવો અને ગામેગામ રખડીને ભીખ માગવી. તે સાથે તમારે કઈ જાતને ભેદ રાખવે નહિ અને જે કાંઈ ભિક્ષા મળે તે ખપ્પરમાં લઈને રાત્રિદિવસ ખાવી. જો તમે આ રીતે રહેશે તે તમારા માથા પરથી મારી હત્યાનું પાપ દૂર થશે અને જ્યારે તમારા ખપ્પરમાં કઈ લેહી નાખશે, ત્યારે તમારા હાથને વળગેલું ગધેડાનું માથું દૂર થઈ જશે.”
બ્રહ્માનાં આ પ્રકારનાં વચને સાંભળીને મહાદેવે જોગીનું રૂપ ધારણ કર્યું અને તેઓ ગામેગામ ફરવા લાગ્યા. ત્યાં એક ચાંડાલને ઘેર ગયા ત્યારે તેમનું બમ્પર લેહીથી ભરાયું એટલે ગધેડાનું માથું ઉખડી ગયું અને તેમની હત્યા દૂર થઈ ત્યારથી તેઓ કાપાલિક તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા.
આ બાજુ બ્રહ્માજીની સ્થિતિ વિચિત્ર થઈ પડી. તેઓ તિત્તમાને જોવા માટે બાવરા બનીને બધે ભમવા લાગ્યા, ત્યાં સર્વત્ર તેમને સ્ત્રીનાં રૂપ જ દેખાવા લાગ્યાં. એથી જે કઈને જુએ તેને ભેટવા દેડે અને કઈ વાર તે ઝાડના થડેને પણ સ્ત્રીની ભ્રમણાથી આલિંગન ભરે. એથી હરણ વગેરે જાનવરો પણ તેમને જોઈને નાસવા લાગ્યા. એવામાં એક રીંછડી તેમના સપાટામાં આવી ગઈ, તેથી બ્રહ્માજી તેને જોરથી આલિંગન દેવા લાગ્યા. પછી બ્રહ્માજીએ તે રીંછડીની સાથે ભેગ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું? : ૭૧ :
આદશ લ ભગવ્યું અને તે રીંછડી ઋતુવતી હોવાથી તેને ગર્ભ રહ્યો, જે કાલાંતરે પુત્રરૂપે જન્મતાં જંબુવંત નામે પ્રસિદ્ધ થયે.”
બીજી એક કથા પ્રમાણે બ્રહ્માજી પિતાની પુત્રી સરસ્વતીને જેઈને કામાતુર થયા હતા અને તેની સાથે ભેગ ભેગવ્યો હતે.
મહાદેવના લંપટપણાની પણ અનેક વાતે પુરાણોમાં વર્ણવી છે. ઇંદ્ર, ચંદ્ર, સૂર્ય અને યમ પણ તેમાંથી બચેલા નથી.
હવે સુણ પાઠકોએ તટસ્થતાથી વિચારવાનું એટલું જ છે કે આમાં કયા પ્રકારનું ઈશ્વરત્વ રહેલું છે? જે સાડાત્રણ ચેકડી જેટલા સમય સુધી તપ કર્યા પછી અપ્સરાથી લેભાય અને તેને જોવાને માટે ચાર મોઢાં ઉત્પન્ન કરે તથા બીજા દે મશ્કરી કરે એટલે તેને મારવા દોડે મહાદેવ વડે તેમનું માથું છેદાઈ જાય, તે શાપ આપે અને કામાતુર થઈને રીંછડી જોડે વ્યભિચાર કરે, તેમાં આદર્શ કર્યો અને સિદ્ધાંત શું ? એટલે આ જાતનાં જે વર્ણને પુરાણમાં આપેલાં છે, તે ઈશ્વરની પૂરેપૂરી નાલેશી કરનારાં છે અને ઈશ્વરના સ્વરૂપને તદ્દન વિકૃત સ્વરૂપમાં રજૂ કરનારાં છે, જેથી વિશ્વસનીય કે શ્રદ્ધેય નથી.
૨૮. આદર્શ દેવ. ઇશ્વર, પરમેશ્વર, ભગવાન કે દેવને ગમે તે નામથી ઓળખવામાં આવે તેને ખાસ વધે નથી, કારણ કે નામ તે એક પ્રકારની સંજ્ઞા છે, પરંતુ મહત્વની વાત એ તેનું સ્વરૂપ છે અને તે આદર્શ જ હોવું જોઈએ. જે એ સ્વરૂપ આદર્શ ન
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇમબોધ-થથમાળા : ૭૨ :
પુષ્પ હોય તો તેનું સ્મરણ, વંદન, સ્તવન, પૂજન, ધ્યાન કે આરાધન કરવાથી કોઈ લાભ નથી. - નિર્ગથે મહર્ષિઓએ આદર્શ દેવનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે રજૂ કર્યું છે, જે સુજ્ઞજનેએ બરાબર વિચારવા યોગ્ય છે.
"सर्वज्ञो जितरागादिदोषस्त्रैलोक्यपूजितः।
ચરિતાર્થવાળી ૨ વોટ્ટન પામે છે” - “સર્વજ્ઞ રાગાદિ દેને જિતનાર, શૈલેયપૂજિત
અને સત્ય તત્ત્વના પ્રકાશક: એવા અરિહંત દેવ તે જ પરમેશ્વર છે.”
(૧) સર્વજ્ઞ એટલે સર્વ જાણનાર. સર્વ શબ્દથી અહીં દ્રવ્ય અને પર્યાયરૂપ સમસ્ત લેકાલેકની સર્વ કાલ વિષયક સ્થિતિ સમજવાની છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે સર્વ વસ્તુઓના સમૂહનું એક નામ વિશ્વ, બ્રહ્માંડ, જગત, દુનિયા કે લેક છે અને તે (૧) જીવ કે ચૈતન્ય, (૨) પુદ્ગલ કે જડ અણુપરમાણુઓ, (૩) ધર્મ કે ગતિવાહક દ્રવ્ય (૪) અધર્મ કે રિથતિવાહક દ્રવ્ય (૫) આકાશ કે ક્ષેત્ર અને (૬) કાલ કે સમય-એ છ દ્રવ્યથી વ્યવસ્થિત થયેલું છે. આ દ્રવ્યમાં કોઈ પણ જાતને વધારે કે ઘટાડો થતું નથી એટલે કે તે સનાતન છે, પરંતુ તેના સ્વરૂપમાં પરિવર્તન થયા કરે છે, જેને પરિણામ કે પર્યાય કહેવામાં આવે છે. જેમકે સેનાની કંઠીમાં સેનું એ દ્રવ્ય છે અને તેને કંઠીરૂપ પરિણામવિશેષ તે પર્યાય છે. આ કંઠી ભાંગીને કુંડલ કરવામાં આવે તે તેમાં દ્રવ્ય એટલે સોનું કાયમ રહે છે અને તેને પરિણામ કે પર્યાય
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું :
હ૩ :
આદશ દેવ બદલાય છે. તે જ રીતે જગના મૂળભૂત છ દ્રવ્યો અને તેના પર્યાય વિષે સમજવાનું છે. આવા દ્રવ્ય અને પર્યાયરૂપ સમસ્ત લેકની તેમજ અલકની સર્વ કાલ વિષયક એટલે ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય વિષયક બધી સ્થિતિ બરાબર જાણે તે સર્વજ્ઞ કહેવાય છે.
જાણવું તે આત્માને સ્વભાવ છે. જડ પુદ્ગલેની વર્ગ જે કર્મરૂપે પરિણમેલી હોય છે તે એમાં અંતરાય કરે છે, તેથી આત્માને ઓછું-વતું જણાય છે. પરંતુ જ્યારે જ્ઞાનનું આવરણ કરનારી એ કર્મવર્ગણાઓ પૂરેપૂરી દૂર થઈ જાય છે ત્યારે આત્માની જાણવાની શક્તિ પૂર્ણ રૂપે પ્રકટ થાય છે અને તેથી તે બધું બરાબર જાણી શકે છે. આ પ્રકારનું જ્ઞાન અખ્ખલિત તેમજ સર્વ પદાર્થોને યથાર્થરૂપે જાણનારું હોઈ તેને કેવલજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે.*
લૌકિક મતમાં એમ કહેવાય છે કે વિનાયકનું મસ્તક ઈશ્વરે એટલે મહાદેવજીએ છેદી નાખ્યું, પછી પાર્વતીના આગ્રહથી સર્વત્ર જેવા લાગ્યા, પરંતુ કઈ જગ્યાએ મસ્તક દેખાયું નહિ, તેથી હાથીનું મસ્તક કાપીને વિનાયકના મસ્તક પર ચેડી દીધું, તેથી વિનાયક ગજાનન (હાથીના મોઢાવાળા) તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. અહીં વિચારવાનું એ છે કે જે મહાદેવજી સર્વજ્ઞ હોય તે “આ પાર્વતીને પુત્ર વિનાયક છે એ કેમ જાણે નહિ?” છતાં તેમણે જાણ્યું નહિ અને મસ્તક છેદી
જ્ઞાનની અતિ વિશદ ચર્ચા જેવા ઈચ્છનારે વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય તથા નંદીસત્રની ટીકા જેવી.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાધ~થમાળા
૭૪ : નાખ્યું. વળી તે સર્વજ્ઞ હોય તે આ લેકના કેઈ પણ ભાગમાં રહેલા મસ્તકને તે કેમ જાણી શકે નહિ? છતાં તેમણે તે જાયું નહિ એટલે હાથીનું માથું કાપીને વિનાયકના ધડ પર ચોડી દીધું. આ રીતે જેમનું જ્ઞાન અધૂરું હોય અને સર્વ સરખી રીતે જાણી શકે નહિ તે સર્વજ્ઞ કહેવાય નહિ.
(૨) રાગાદિ દેને જિતનાર એટલે રાગ, દ્વેષ તથા તેવા જ બીજા દેશે કે જે આત્માના મૂળ સ્વરૂપનું આચ્છાદન કરે છે, તેને દૂર કરનાર. રાગ એટલે આસક્તિ. દ્વેષ એટલે તિરસ્કાર. આસક્તિને લીધે “લભ” અને “માયા”(કપટ)ની વૃત્તિઓ ઉત્પન્ન થાય છે, જ્યારે તિરસ્કારને લીધે “ક્રોધ” તથા “માનને આવિર્ભાવ થાય છે. એટલે જેઓ રાગ અને દ્વેષ ઉપર કાબૂ મેળવે છે તેમનામાં કોઈ પણ પ્રકારને લેભ હેતે નથી પણ પૂર્ણ સંતોષ હોય છે, કેઈ પણ પ્રકારની માયા હેતી સ્ત્રી પણ પૂર્ણ સરલતા હોય છે, કેઈ પણ પ્રકારને કેધ હોતું નથી, પણ પૂર્ણ ક્ષમા હોય છે અને કઈ પણ પ્રકારનું માન હોતું નથી પણ પૂર્ણ નમ્રતા હોય છે.
બીજા દેશમાં હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શેક, જુગુપ્સા અને કામવાસના સમજવાની છે. હાસ્ય ત્યારે જ આવે છે કે
જ્યારે કઈ પણ પ્રકારની કુતૂહલવૃત્તિ અંતરમાં રહેલી હોય. તેને અભાવ થતાં પૂર્ણ ગંભીરતા પ્રકટે છે. રતિ એટલે હર્ષ, અરતિ એટલે વિષાદ. હર્ષ અને વિષાદ તેને જ થાય છે કે જે અજ્ઞાની હોય અથવા મોહગ્રસ્ત હોય. તેના અભાવથી પૂર્ણ સમતા પ્રકટે છે. ભય એટલે ડર કે બીક તે તેને જ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું : ૭૫
આદર્શ દર હોય છે કે જે કંઈ પણ પ્રકારે હિંસાનું આચરણ કરતા હોય છે. તેને અભાવ થવાથી પૂર્ણ નિર્ભયતા પ્રકટે છે. શેક એટલે સંતાપ કે દિલગીરી તે મેહ કે આસક્તિને લીધે ઉત્પન્ન થાય છે. તેને અભાવ થવાથી પૂર્ણ આનંદ પ્રકટે છે. જુગુપ્સા એટલે ધૃણા કે નાપસંદગી તે દ્વેષની મુખ્યતાને લીધે જ ઉત્પન્ન થાય છે. તેને અભાવ થવાથી પૂર્ણ પ્રસન્નતા પ્રકટે છે. કામવાસના એક પ્રકારની પૌગલિક આસક્તિને લીધે ઉત્પન્ન થાય છે. તેને અભાવ થવાથી પૂર્ણ પવિત્રતા પ્રકટ થાય છે.
આ રીતે “રાગાદિ દેને જિતનાર” વિશેષણનું તાત્પર્ય એ છે કે આદર્શ દેવમાં પૂર્ણ સંતોષ, પૂર્ણ સરલતા, પૂર્ણ ક્ષમા, પૂર્ણ નમ્રતા, પૂર્ણ ગંભીરતા, પૂર્ણ સમતા, પૂર્ણ નિર્ભયતા, પૂર્ણ આનંદ, પૂર્ણ પ્રસન્નતા અને પૂર્ણ પવિત્રતા હોય છે.
(૩) ઐક્ય પૂજિત એટલે ત્રણ લેકના અગ્રેસરવડે ભક્તિપૂર્વક પૂજાએલા. લેક એક જ છે, પણ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તેને ઊર્વ, મધ્ય અને અધઃ એવા ત્રણ વિભાગે પડે છે. આ ત્રણ વિભાગમાં અનુક્રમે દેવ, નર અને અસુરની મુખ્યતા હોય છે. તેથી તેના અગ્રેસરે દેવેન્દ્ર, નરેન્દ્ર તથા અસુરેન્દ્ર કહેવાય છે. આ દેવેન્દ્ર, નરેન્દ્ર અને અસુરેન્દ્રો ભક્તિપૂર્વક એટલે અંતરના ઉમળકાથી–સાચી સન્માનવૃત્તિથી જેમનું વંદન, નમસ્કાર કે પૂજન કરે છે તે ઐક્ય પૂજિત કહેવાય છે. તાત્પર્ય કે તેમના પ્રત્યે સર્વ કેઈને પૂજ્યબુદ્ધિ પ્રકટે છે.
(૪) યથાસ્થિતાર્થવાદીને અર્થ સત્ય તત્ત્વના પ્રરૂપક થાય છે. તે આ રીતેઃ યથાસ્થિત એટલે હોય તેવું કે સત્ય.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમધ-ચંથમાળા
: ૭૬ :
અર્થ એટલે તરવ. વાદી એટલે વદનાર, કહેનાર કે પ્રરૂપણ કરનાર. તાત્પર્ય કે-જેઓ માનવજાતિને જગત્ અને જીવનનાં સાચાં રહસ્યરૂપ જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ એ નવ તને યથાર્થ રીતે સમજાવે છે તે યથાસ્થિતાર્થવાદી કે સત્ય તત્વના પ્રરૂપક કહેવાય છે. જીવ એટલે ચૈતન્ય. અજીવ એટલે જડ. પુણ્ય એટલે સુખને હેતુ. પાપ એટલે દુઃખને હેતુ. આશ્રવ એટલે કર્મોનું આત્મા ભણું આવવું. બંધ એટલે કર્મોનું આત્મપ્રદેશે સાથે તદ્દરૂપ થવું. સંવર એટલે આવતાં કર્મોનું રોકાણુ. નિર્જરા એટલે લાગેલાં કર્મોને ખેરવી નાખવાની ક્રિયા અને મોક્ષ એટલે કર્મબંધનમાંથી આત્માની સંપૂર્ણ મુક્તિ.
આ રીતે જેઓ સર્વજ્ઞ હોય છે, રાગાદિ દેને જિતવાવડે જિન, વીતરાગ કે પૂર્ણ પવિત્ર હોય છે, ત્રણ લોકના સ્વામીએ વડે પૂજાવાને લીધે જગપૂજ્ય બનેલા હોય છે અને સત્ય તત્વના ઉપદેશ વડે ધર્મરૂપી તીર્થની સ્થાપના કરનારા હોય છે તેવા તીર્થકર ભગવાનને “અહંત' કહેવામાં આવે છે કે જેઓ આદર્શ દેવ કે પરમેશ્વરના નામને પૂરેપૂરા ગ્ય છે. તેથી જેઓ ભયાનક ભવસમુદ્રને પાર પામવા ઈરછતા હોય તેમણે સ્મરણ કે સ્તવન, પ્રણામ કે પૂજન અથવા ઉપાસન કે આરાધન આવા અહિં તેનું જ કરવું જોઈએ.
૨૮. આદર્શ દેવનાં નામે - જેમ દરેક વસ્તુને વિચાર નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને
ભાવ એ ચાર નિક્ષેપ વડે કરવાથી તેના સ્વરૂપને વિશદ બોધ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથું: : ૭૭ :
આદર્શ દેર થાય છે, તેમ અહંત કે જિનને વિચાર પણું નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ વડે કરવાથી તેના સ્વરૂપને વિશદ બેધ થાય છે.
કાલ અનંત હોવાથી અહં તે અનંત થઈ ગયા છે અને અનંત થશે પરંતુ તેની વ્યવહારિક ગણના ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણની મુખ્યતા વડે થાય છે તથા ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ નિજ ક્ષેત્રમાં થયેલા અહલે આસપકારી હેવાથી તેમની ગણના પ્રથમ કરવામાં આવે છે. આ રીતે આ ઉત્સર્પિણી કાલમાં ભરતક્ષેત્રમાં થઈ ગયેલા અહં તેની સંખ્યા વીશ છે. તેમનાં નામે આ રીતે જાણવા. (૧) શ્રી કષભદેવ. 6 શ્રી સુવિધિનાથ (૧) શ્રી કુંથુનાથ (૨) શ્રી અજિતનાથ. (૧૦) શ્રી શીતળનાથ (૧૮) શ્રી અરનાથ. (૩) શ્રી સંભવનાથ. (૧૧) શ્રી શ્રેયાંસનાથ (૧૯) શ્રી મલ્લિનાથ (૪) શ્રી અભિનંદન (૧૨) શ્રી વાસુપૂજ્ય (૨૦) શ્રી મુનિસુવ્રત (૫) શ્રી સુમતિનાથ (૧૩) શ્રી વિમલનાથ (૨૧) શ્રી નમિનાથ (૬) શ્રી પદ્મપ્રભ. (૧) શ્રી અનંતનાથ (૨૨) શ્રી અરિષ્ટનેમિ (૭) શ્રી સુપાર્શ્વનાથ (૧૫) શ્રી ધર્મનાથ (ર૩) શ્રી પાર્શ્વનાથ (૮) શ્રી ચંદ્રપ્રભ. (૧૬) શ્રી શાંતિનાથ (૨૪) શ્રી મહાવીરસ્વા.
૩૦. આદર્શ દેવની સ્થાપના. સ્થાપના એટલે પ્રતિકૃતિ, પ્રતિમા, બિંબ કે મૂર્તિ. અહં તેની ગેરહાજરીમાં તેમની ઉપાસના કે આરાધના યથાર્થ રીતે થાય તે માટે તેનું નિર્માણ કરવામાં આવે છે. અહં તેની મૂર્તિ બેઠેલી કે ઊભી હોય છે, પરંતુ એ ઉભય અવ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ બાધ-ગ્રંથમાળા
: 92 :
: પુષ્પ
સ્થામાં તે ધ્યાનમુદ્રામાં હોય છે અને તેમના મુખ પર પૂર્ણ પ્રસન્નતા કે પ્રશમરસ ભરેલા હાય છે. એને જોતાં જ આપણી સમક્ષ ધ્યાન અને સમાધિના ઉત્કૃષ્ટ આદર્શ ખડા થાય છે કે જેનું અવંધ્ય ફલ પરમાનંદની પ્રાપ્તિ છે.
અન્ય દેવાની મૂર્તિ જુએ અને આ મૂર્તિ જુએ એટલે તમને એની વિશેષતાનું સ્પષ્ટ ભાન થશે. એક પરમ તત્ત્વજ્ઞ નિગ્રંથ મહર્ષિએ ઠીક જ કહ્યું છે કેઃ—
ये स्त्रीशस्त्रास्त्रादिरागाद्यककलंकिताः । निग्रहानुग्रहपरास्ते देवाः स्युर्न मुक्तये ॥ १ ॥ नाट्यगृहास संगीताद्युपप्लवविसंस्थूलाः । लम्भयेयुः पदं शान्तं प्रपन्नान् प्राणिनः कथम् १ ॥ २ ॥
જે દેવાની પાસે સ્ત્રી હાય, જેમણે ચક્ર, ગદા, ત્રિશૂળ વગેરે શસ્રો ધારણ કરેલાં હાય, જેણે હાથમાં માળા વગેરે લીધેલાં ડાય તેમને રાગાદિ દોષોથી કલ'કિત થયેલા તથા નિગ્રહ અને અનુગ્રહમાં તપર જાણવા. તેવા દેવાથી મુક્તિ મળી શકતી નથી.
વળી જે નાટ્ય, અટ્ટહાસ્ય, સંગીત વગેરે સાંસારિક ચેષ્ટાઓમાં મગ્ન બનેલા છે, તેએ પાતાના આશ્રિત સેવકોને કેવી રીતે શાંતિપદ એટલે મેક્ષ આપી શકે? અર્થાત્ ન જ આપી શકે. ભાવ સ્મરણ,
૩૧. આદર્શો દેવનુ દ્રવ્ય અને
જે આત્માઓએ અર્હત્ થવાની પણ હજી સુધી અર્હત્પદ મેળવ્યું નથી
ચૈાગ્યતા પ્રાપ્ત કરી છે, તેઓ ‘દ્રવ્ય અહ'
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથુ
: 2 :
આદશ વ
કહેવાય છે અને જે આત્માઓએ અહંત્પદ મેળવ્યું છે, તે ‘ ભાવ અર્હત્ ’ કહેવાય છે.
શ્રી ઋષભદેવ આદિ ચાવીશ તીથંકરા આવા ભાવ અર્હત્ છે, તેથી તેમને સુદેવ માનવા અને તેમના પર અનન્ય શ્રદ્ધા રાખીને તેમનું સ્મરણ, વન, સ્તવન, પૂજન, ધ્યાન તથા આરાધન કરવું એ સાચી દેવાપાસના છે, સાચી ઈશ્વરભક્તિ છે કે સકલ કર્મબંધનના નાશ કરીને અનંત અક્ષય અવ્યાબાધ મુક્તિસુખને આપે છે.
ભાવ અહેતાની ભક્તિ ખરા ભાવથી કરવાની છે. તે માટે કવિવર સિદ્ધસેનસૂરિએ કલ્યાણમંદિર સ્તંત્રમાં ઉચ્ચારેલા નીચેના શબ્દો પુનઃ પુનઃ મનન કરવા ચેાગ્ય છે?—
-
" आकर्णितोऽपि महितोऽपि निरीक्षतोऽपि, नूनं न चेतसि मया विधृतोऽसि भक्त्या । जातोऽस्मि तेन जनबांधव ! दुःखपात्रं, यस्मात् क्रियाः प्रतिफलति न भावशून्याः ॥”
• હું જનહિતકારી ! મે (સંસારનાં અનંત પરિભ્રમણુ દરમિયાન કોઈક વાર ) આપને સાંભળ્યા પણ હશે, પૂજ્યા પશુ હશે તથા દીઠ્યા પણ હશે, પરંતુ ખરેખરી ભક્તિથી ચિત્તમાં ધારણ કરેલા નથી; કારણ કે જો ખરેખરી ભક્તિથી આપને ચિત્તમાં ધારણ કર્યાં હોત તે હું આ ભવમાં જે રીતે દુઃખનું પાત્ર અનેલા છું, તે કેમ બનત ? અર્થાત્ ન જ બનત. એટલે ભાવશૂન્ય ક્રિયાઓ ફૂલ આપતી નથી, એ વાત નિશ્ચિત છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મો આધ-ગ્રંથમાળા
* ૨૦ :
ઃ પુષ
વળી તેમણે કહેલા નિમ્ન શબ્દો પણ હૃદયમાં કોતરી
રાખવા જેવા છે
46
धन्यास्त एव भुवनाधिप ! ये त्रिसंध्यमाराधयन्ति विधिवद्विधुतान्यकृत्याः । भक्त्योल्लसत्पुलक पक्ष्मलदेहदेशाः, पादद्वयं तव विभो ! भुवि जन्मभाजः ॥
*
"
હૈ ત્રિભુવન નાથ ! હે વિભુ ! તે જ મનુષ્યને ધન્ય
છે કે જે બીજા કાર્યાં છેડીને ભક્તિએ કરી ઉલ્લાસ પામતા એવા રામાંચાથી પેાતાના શરીરના ભાગ વ્યાસ કરી આપના ચરણકમલને વિધિપૂર્વક ત્રણ કાલ આરાધે છે સેવે છે.
આશા છે કે—સુજ્ઞ પાઠકા સુદેવમાં જ શ્રદ્ધાવંત થશે અને તેની ભાવભક્તિ વડે ભવસાગરને તરી જવાનેા ઉદ્યમ કરશે. ક્રુતિ રામ્
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ TGSI, એક અણમોલ તક માનવજીવનના મહાપ્રશ્નોને આબાદ ઉકેલ કરતી, જગત અને જીવનને જોવાની સાચી દષ્ટિ રજૂ કરતી, સુખ, શાંતિ અને સામર્થ્યપ્રાપ્તિનો સાચે શહું બતાવતી, જૈનધર્મની પરંમપવિત્ર વિચારધારાઓને / “ધર્મધ-ગ્રંથમાળા’ નવીન ઢંગે, નૂતન રૂપે, સુંદર રીલીમાં, રેચક ભાષામાં તમારી સમક્ષ રજૂ થાય છે. 1 આ ગ્રંથમાળા સિદ્ધહસ્ત લેખકોના હાથે, પરમપૂજ્ય ઉપાધ્યાય શ્રી ધર્મવિજયજી મહારાજ " તથા “મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજ ' વગેરેની સીધી રાહબરી નીચે તૈયાર થાય છે. 2 ક્રાઉન સેળ પેજી 80 પાનાં. સુંદર ટાઇપ, સારા કાગળ અને સુઘડ પુંઠાઓમાં તેનું દરેક પુસ્તક તૈયાર થશે.” આ ગ્રંથમાળામાં હાલ નીચેના 20 પુસ્તક પ્રગટ થશે ને સવાથી દોઢ વર્ષના ગાળામાં પાંચ પાંચના ચાર ગુચ્છમાં બહાર પડશે. દરેક પુસ્તકની લ્ટક કિંમત દસ આના રહેશે, જ્યારે પૂરા સેટની કિંમત અગિયાર રૂપિયા રહેશે.. પુસ્તકોનાં નામ 1 ત્રણ મહાન તકો ( 8 જ્ઞાનોપાસના 15 બે ઘડી યોગ 2 સફળતાની સીડી 9 ચારિત્ર વિચાર [સામાયિક ] [ પુરુષાર્થ ] 10 દેતાં શીખે [ દાન ]. 16 મનનું મારણ 3 સાચું અને ખાટું 11 શીલ અને સૌભાગ્ય [ ધ્યાન] [સ્યાદ્વાદ ] A [ શીલ ] 17 પ્રાર્થના અને પૂજા 4 આદશ દેવ [સુદેવ] 12 તપનાં તેજ (તપ ] [ આવશ્યક ક્રિયા] 5 ગુદર્શન [સુગુરુ) 13 ભાવનાસષ્ટિ ભાવ 18 ભક્ષ્યાભર્ચ 6 ધર્મામૃત [ સુધર્મ ] 14 પાપનો પ્રવાહ 19 જીવનવ્યવહાર 7 શ્રદ્ધા અને શકિત [18 પાપસ્થાનક] 20 દિનચર્યા આ ગ્રંથમાળાનું લવાજમ નીચેનાં ઠેકાણે ભરી શકાશે, (1) શા. લાલચંદ નંદલાલ, ઠે. રાવપુરા, ધી કાંટા, વડફલીઆ-વડોદરા. ( 2 ) મેઘરાજ ન પુસ્તક ભંડાર, ઠે. ગુલાલવાડી, કીકા ટીટ, ગોડીજીની ચાલ નં. 1 જુબઈ. (3) સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર, ઠે. રતનપોળ, હાથીખાના-અમદાવાદ. તા. કા-દરેક જૈન કુટુંબમાં આ પુસ્તકો હોવાં જ જોઈએ. અન્ય ધમીઓને જૈન ઘર્મના સિદ્ધાંતથી વાકેફ થવા માટે પણ આ પુસ્તક અતિ ઉપયોગી હશે. KARS