________________
ધમધ-ચંથમાળા
તત્વને તારવવા માટે સત્ય અને અસત્યને નિર્ણય કરવાની જરૂર રહે છે, તેથી જ કેઈ કવિએ કહ્યું છે કે –
સાચજૂઠ નિર્ણય કરે, નીતિનિપુણ જે હેય; રાજહંસ વિણ કે કરે, ક્ષીર-નીરને દેય? ભેગાં થઈ ગયેલાં દૂધ અને પાણીને જુદા પાડવાનું કામ તે રાજહંસ હોય તે જ કરી શકે છે, પણ બગલા, બતકડાં, કાગડા કે કુકડા જેવા અન્ય પક્ષીઓ કરી શકતા નથી. તે જ રીતે ભેગાં થઈ ગયેલાં સાચાં અને ખેટાં તને જુદા પાડવાનું કામ જેઓ નીતિનિપુણ, વ્યવહારદક્ષ કે વ્યવહારકુશલ હોય છે, તેઓ જ કરી શકે છે. પણ નીતિમંદ, વ્યવહારશૂન્ય કે વિવેકહીન કરી શકતા નથી. તાત્પર્ય કે સત્યાસત્યને નિર્ણય કરે એ જ સાચી બુદ્ધિમત્તા છે.
૨. “સત્યં શિવ સુંદરમ્' ધર્મ અને તેનાં ભિન્નભિન્ન અંગ પર આપણે જે મંતવ્ય ધરાવીએ છીએ, તે કેટલાં અંશે સાચાં છે? કેટલા અંશે સંગત છે? અથવા કેટલા ઉચિત, એગ્ય કે વ્યાજબી છે? તેની સંપૂર્ણ તપાસ થવી ઘટે છે. જ્યાં સુધી આ પ્રકારની તપાસ કરીને ગ્ય નિર્ણય પર અવાય નહિ ત્યાં સુધી જીવનને લગતું ઝઘંટુ રન થવાને સંભવ નથી. પરિણામે જ્ઞાન પાંગળું રહેવાનું, ક્રિયાઓ નિસત્વ બનવાની અને સકલ દુઃખને અંત કરવાની આશા અધરી જ રહેવાની, તેથી વ્યાજબી એ છે કે પ્રથમ ધર્મવિષયક મંતને પૂરેપૂરાં તપાસવા અને તેમાં જે મંતવ્ય, યુક્તિયુક્ત, પ્રમાણપુરસર,
