Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevA mandira dillI krama sakhyA 240. 51 muralyA [nna na khaNDa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ hem. 1 vivAha-kSetra prakAza | arthAta: 'zikSAprada zAstrIya udAharaNa' kI samAlocanA ke uttararUpa meM, aneka prAcIna rItiyoM ke pradarzanapUrvaka, vivAha ke vartamAna kSetra para prakAza / lekhaka paMDita jugalakizora mukhtAra, sarasAvA, jilA sahAranapura / IE prakAzaka lA0 jauharImala jaina, sarrApha, darIbA kalA~, dehalI / mudraka gayAdatta presa, bar3A darIbA, dehalI / prathamAvRtti (bhAdrapada, saMvat 1682 vikrama, iz2Ara prati / agasta, 1625 mUlya chaha Ane
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka ke do zabda Aja, apanI pUrvasUcanA ke anusAra, udAharaNa' kI samAlocanA kA vistRta uttara pAThakoM ke sAmane upasthita ho rahA hUM, yaha mere jagala hI Ananda tathA harSa kA viSaya hai / lekhaka mahokizora jI ne isa uttara-lekhake likhane meM kitanA parva zrama kiyA hai, kitanA yukti-yukta, prAmANika tathA dhika uttara likhAhai aura isake dvArA vivAhakSetra para kitanA prakAza DAlA gayA hai, ye saba bAte prakRta pustaka ko dekhane hI sambandha rakhatI haiM / aura isa liye apane pAThakoM se merA yaha sAnurodha nivedana hai ki ve isa pustakako khUba gaura ke sAtha sAdhanta par3hanekI z2akara kRpA kreN| isake par3hane se unheM kitanI hI naI naI bAta mAlama par3egI aura ve vivAha kI vartamAna samasyAoM ko hala karane meM bahuta kucha samartha ho skeNge| sAthahI unheM yahabhI mAlUma par3a jAyagA ki paM0 makkhanalAlajI pracAraka kI likhI huI samAlocanA kitanI adhika niHsAra. nirmala, betukI, beDhaMgI, mithyA, tathA samAlocakake kartavyose girI huI hai aura usake dvArA kitanA adhika bhrama phailAne tathA satya para pardA DAlane kI jaghanya ceSTA kI gaI hai| yahA~ para meM itanA aura bhI prakaTa karadenA ucita samajhatA hUM ki samAlocakajI ne samAlocanA kI 'bhUmikA' meM prakAzaka ke uddezya tathA prAzaya ( maMzA) ke viSaya meM jo kacha lihai vaha saba bhI mithyA tathA unhoM ke dvArA parikalpita hai| antameM, lekhaka mahodayakA hRdaya se AbhAra mAnatA huA, maiM una sabhI sajjanoM kA saharSa dhanyavAda karatA hUM jinhoMne isa pustaka ko prakAzita karane meM sahAyatA pradAna kI hai| jauharImala jain|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivaah-kssetr-prkaash| arthAt , 'zikSAprada zAstrIya udAharaNa' kI samAlocanA ke uttararUpameM, aneka prAcIna rItiyoM ke pradarzanapUrvaka, vivAhake vartamAna kSetra para prakAza / prAthamika nivedana / san 1918 meM, 'zikSAprada zAstrIya udAharaNa' nAmase maiMne eka lekha mAlA prAraMbha kI thI aura usa samaya sabase pahile eka choTAsA lekha seThacArudatta ke udAharaNa ko lekara likhA gayA thA, jo aktabara sana 1918 ke 'satyodaya' meM prakAzita huzrA aura jisameM jAti birAdarI ke logoM ko patita bhAiyoM ke prati apane apane vyavahAra tathA bartAva meM kucha zikSA grahaNa karane kI preraNA kI gaI thii| usake bAda, vasudevajI ke udAharaNa ko lekara, dUsarA lekha likhA gayA aura usameM vivAhaviSaya para kitanA hI prakAza DAlA gyaa| yaha lekha sabase pahale aprela sana 1616 ke satyodaya' meM, aura bAdako sitambara san 1920 ke 'jaina hitaiSI' meM bhI prakAzita huzrA thaa| inhIM dono lekhoM ko zrAge pIche saMgraha karake, hAlameM, lo. jauharImala jI jaina sarrApha, darIbA kalA, dehalI ne 'zikSAprada
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bivAha-kSetra prakAza zAstrIya udAharaNa' nAmase eka pustaka prakAzita kI aura use vinA * malya vitaraNa kiyA hai| isa pustaka para jaina anAthAzrama dehalI ke pracAraka paM0 makkhanalAla jI ne eka samAlocanA (!) likhakara use pustaka kI zakala meM prakAzita karAyA hai, aura ve usakA joroM ke sAtha pracAra kara rahe haiN| pracAraka jI ko vaha samAlocanA kitanI niHsAra, nirmala, niheM tuka, betukI aura samAlocaka ke kartavyoM se girI huI hai, aura usake dvArA kitanA adhika bhrama phailAne tathA satya para pardA DAlane kI jaghanya ceSTA kIgaI hai, ina saba bAtoMko acchI tarahase batalAne aura manatA ko mithyA tathA avicAritaramya samAlocanA se utpanna hone vAle bhramase sarakSita rakhane ke liye hI yaha uttaralekha likhA jAtA hai / isase vivAha-viSaya para aura bhI jyAdA prakAza par3egA-vaha bahuta kucha spaSTa ho jAyagA-aura use isa uttara kA prAnaSaMgika phala samajhanA caahiye| __ sabase pahile, maiM apane pAThakoM se yaha nivedana karadenA cAhatAhUMki jisa samaya pracAraphajIkI uktasamAlocanA-pustaka mujhe pahale pahala dekhane ko milI aura usameM samAlocya pustaka kI bAbata yaha par3hA gayA ki vaha "atyanta mithyA, zAstra viruddha aura mahA puruSoM ko kevala jhUThA kalaMka lagAne vAlI" tathA "aspRzya" hai aura usameM bilkula jhUTha,"managaDhaMta," "sarvathA * yaha pustaka aba bhI vinA mUlya ukta lAlA jauharImala jI ke pAsa se milatI hai| ___ + samAlocaka jI khada pustaka ko chUte haiM dUsaroM ko par3hane chune ke liye dete hai, kitanI hI bAra zrImandira jI meM bhI use le gaye parantu phira bhI aspRzya batalAte haiM ! kimAzcaryamataH paraM !!
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ T prAthamika nivedana mithyA aura zAstra viruddha " kathAe~ likha kara zrathavA " sapheda jhUTa" yA "bhArI jhUTa" bola kara "dhokhA " diyA gayA hai, to mere Azcarya kI sImA nahIM rhii| kyoMki, maiM aba taka jo kucha likhatA rahA hUM vaha yathAzakti aura yathAsAdhana bahuta kucha jA~ca par3atAla ke bAda likhatA rahA hU~ / yadyapi merA yaha dAvA nahIM hai ki mujhase bhUla nahIM ho sakatI, bhUla z2arUra ho sakatI hai aura merA kAI vicAra athavA natIjA bhI g2alata ho sakatA hai parantu yaha mujhase nahIM ho sakatA ki maiM jAnabUjhakara koI g2alata ullekha karU athavA kisI bAta ke asalI rUpako chipAkara use nakalI yA banAvaTI zakala meM pAThakoM ke sAmane upasthita karU~ / apane lekhoM kI aisI prakRti aura pariNati kA mujhe sadA hI garva rahatA hai| maiM satya bAtako kabhI chipAnA nahIM cAhatA - - avasara milane para use bar3I nirbhayatA ke sAtha pragaTa kara detA hUM - aura satya ullekhakA sakhta virodhI hU~ / aisI hAlata meM ukta samAlocanA ko par3hakara merA zrAzcarya cakita honA svAbhAvika thA / mujhe yaha qhayAla paidA huA ki kahIM anajAna meM tere se koI g2alata ullekha to nahIM hogayA, yadi aisA huA ho to phaurana apanI bhUlako svIkAra karanA cAhiye, aura isa liye maiMne bar3I sAvadhAnI se apanI pustaka ke sAtha samAlocanA kI pustaka ko khUbahI gaura se par3hA aura ullekhita graMthoM Adi para se usakI yatheSTa jA~ca par3atAla bhI kI / zrantako meM isa natIje para pahuMcA hU~ ki samAlocya pustaka meM eka bhI aisI bAta nahIM hai jo khAsa taura para Apatti ke yogya ho / jinasenAcArya kRta harivaMzapurANa ke anusAra, 'devakI' avazya hI vasudeva kI 'bhatIjI' thI parantu use "sagI bhatIjI " likhanA yaha samAlocaka jI kI nijI kalpanA aura unakI apanI kartRta hai - lekhakase usakA koI sambandha nahIM hai: 5
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra-prakAza / 'jarA jarUra mlecchakanyA thI aura mlecchoM kA vahI prAcAra hai o prAdipurANa meM varNita huA hai; 'priyaMgusundarI' eka vyabhicArajAta kI hI putrI thI, aura rohiNo ke varamAlA DAlane ke vakta taka vasudeva ke kula aura unakI jAtikA yahA~ (svayaMghara meM) kisI ko koI patA nahIM thaa| ve eka aparicita tathA bAjA bajAne vAle ke rUpa meM hI upasthita the / sAtha hI, cArudatsa seTha kA basaMtasenA vezyA ko apanI strI banA lenA bhI satya hai| aura ina saba bAtoM ko Age calakara khaba spaSTa kiyA jaaygaa| uddezyakA apalApa, anyathAkathana aura samAlocakake karttavyakA khUna / samAlocanA meM pustaka para bar3I berahamI ke sAtha kundI churI hI nahIM calAI gaI, balki satya kA burI taraha se galA ghoTA gayA hai, pustaka ke uddezya para eka dama pAnI phera diyA hai, use samAlocanA meM dikhalAyA taka bhI nahIM, usakA apalApa karake athavA usako badala kara apane hI kalpita rUpameM use pAThakoM ke sAmane rakhA gayA hai aura isa taraha para samAlocaka ke kartavyoM se girakara,bar3I dhaSTatA ke sAtha samAlocano kA raMga jamAyA gayA hai ! athavA yoM kahiye ki bhAle bhAiyoM ko phaMsAne aura unheM pathabhraSTa karane keliye khAsA jAla bichAyA gayA hai| yaha saba dekha kara, samAlocaka jI kI buddhi aura pariNati para bar3I hI dayA pAtI hai| mApane pamtaka lekhaka ke pariNAmoM kA phoTU khocane ke liye samAlocanAke pRSTha 36, 40 para, "jo rUr3hiyoMke itane bhakta haiM"
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddezya ko apalApa Adi ityAdi rUpase kacha vAkyoM ko bhI uddhata kiyA hai parantu ve vAkya Age pIche ke sambandha ko chor3a kara aise khaNDa rUpameM udadhata kiye gaye hai jinase unakA asalI matalaba prAyaH guma ho jAtA hai aura ve eka asambaddha pralApalA jAna par3ate haiN| yadi samAlocaka jI ne pratyeka lekha ke anta meM diye huye udAharaNa ke vivecana athavA usake zikSA-bhAgako jyoM kA tyo udhata kiyA hotA to ve apane pAThako ko pustaka ke zrAzaya tathA uddezya kA acchA jJAna karAte hue, unheM lekhakaka tajjanya vicAroM kA bhI kitanA hI paricaya karA sakate the, paranta jAna par3atA hai unheM vaisA karanA iSTa nahIM thA-vaisA karane para samAlocanA kA sArA raMga hI phIkA par3a jAtA athavA una adhikAMza kalpita bAtoM kI sArI kalaI hI khula jAtI ninhe prakRta pustaka ke AdhAra para lekhaka ke vicAroM yA uddezyoM ke rUpameM nAmAMkita kiyA gayA hai / isIse ukta vivecana athavA zikSA-bhAga para, jo AdhI pustaka ke barAbara hote hue bhI sArI pustaka kI jAna thI, koI samAlocanA nahIM kI gaI, sirpha una asambaddha khaNDavAkyoM ko dekara itanA hI likha diyA hai ki "bAba sAhaba ke upayukta vAkyoM se Apa svayaM vicAra kara sakate haiM ki unakA dRdaya kaisA hai aura vaha samAja meM kaisI pravatti calAnA ( gotra jAti pAMti nIca U~ca bhaMgI camAra cAMDAlAdi bheda meTakara hara eka ke sAtha vivAha kI pravatti karanA cAhate hai" / ina paMktiyoM meM samAlocaka ne, baraikaTa ke bhItara, jisa pravRtti kA ullekha kiyA hai use hI lekhakakI pustaka kA dhyeya athavA laddezya prakaTa karate hue ve Age likhate haiM :-- "uparyukta pravRttiko calAne ke liye hI bAbUsAhaba ne ghasadevajI ke vivAhakI cAra ghaTanAoM kA (jo ki
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prakAza bilaku na jhUTha hai ) ullekha karake pustaka ko samApta karadiyA thA lekina phira bAbU sAhabako khayAla AyA ki bhatojoke sAthabhI zAdI ucita batAdI tayA nIca bhIla aura vyabhicArajAta dassoM ke sAtha bhI jAyaz2a batAdI kintu vezyA to raha hI gaI yaha socakara Apa ne phira zikSAprada zAstrIya udAharaNakA dUsarA hissA likhA aura khabahI vezyAgamanakI zikSA dI hai"| isI tarahake aura bhI kitanehI vAkya samAlocanA-pustaka meM jahA~ tahA~ pAye jAte haiM, jinake kucha namane isa prakAra haiM:(1) "lekina bAba jI ko logoM ke liye yaha dikhalAnA thA ki bhatIjI ke sAtha vivAha karane meM koI hAni nahIM hai"| (pR04) (2) "unheM [SAbU sAhava ko] to jisa tisa taraha apanA matalaba banAnA hai aura kAmavAsanA kI havasa miTAne ke liye yadi bAharase koI kanyA na mile to apanIhI bahina bhatIjI Adi ke sAtha vivAha karalene kI AjJA de denA (3) devakI kI kathA se] " yaha siddha karanA cAhA hai ki vivAha meM jAti gotra kA pacaDA vyartha hai| yadi kAma vAsanA kI havasa pUrI karane ke liye anya gotrakI kanyA na mile to phira apanI hI bahina bhatIjI Adise vivAha kara lene meM koI hAni nahIM hai / " (pa0 37) (4) " jarAkI kathAse zrApa siddha karanA cAhate haiM ki bhaMgI camAra zrAdi nIca manuSya va zUdroM ke sAtha hI vivAha kara lene meM koI hAni nahIM hai / " (pR. 38) (5) "bAbU sAhaba ko to logoM ko bhramameM DAlakara aura sabako vezyAgamana kA khullama khullA upadeza dekara apanI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddezya ko apalApa zrAdi / havasa pUrI karanA hai unheM itanI lambI samajha se kyA kAma," (e045-46) (6) "bAbU sAhaba ne jo cArudatta kI kathA se vezyA taka ko gharameM DAla lene kI pravRtti calAnA cAhA hai yaha pravRtti sarvathA dharma aura loka viruddha hai / aisI pravRtti se pavitra jaina dharma ko kalaGka laga jAyagA " (pR0 46) (7) "lAlA jauharImala jI jaina sarrApha sarIkhe kucha mana cale logoMne .. ... bAbU jagalakizora jI ke likha anusAra "gahastha ke liye strI kI jarUrata hone ke kAraNa cAhe jisakI kanyA le lenI cAhiye" isI uddezya ko ucita samajhA" (bhUmikA ) aba dekhanA cAhiye ki, ina saba vAkyoMke dvArA pastaka ke pratipAdya viSaya, Azaya, uddezya aura lekhakake tajjanya vicAroM Adi ke sambandha meM jo ghoSaNA kI gaI hai vaha kahA~ taka satya hai-donoM lekhoM parase usakI koI upalabdhi hotI hai yA ki nahIM-aura yaha tabhI bana sakatA hai athavA isa viSaya kA acchA anabhava pAThakoM ko tabhI ho sakatA hai jabaki unake sAmane pratyeka lekhakA vaha aMza maujada ho jisameM usa lekhake udAharaNa kA natIjA nikAlA gayA yA usase nikalane vAlI zikSA ko pradarzita kiyA gayA hai| ataH yahAM para una donoM aMzokA u ddhana kiyA jAnA bahuta hI jarUrI jAna par3atA hai| __ pahale lekhameM, dhasadeva jI ke vivAhoM kI cAra ghaTanAoM kA--devakI, jarA, priyaMgasandarI aura rohiNI ke sAtha hone pAle vivAhoM kA ullekha karake aura yaha batalA kara ki ye cAroM prakAra ke vivAha usa samaya ke anukUla hote hue bhI Aja kala kI havAke pratikUla haiM, jo natIjA nikAlA gayA athavA jisa zikSA kA ullekha kiyA gayA hai vaha nimna prakAra
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prakAza 1 hai, aura lekha ke isa aMzameM ve saba khaMDa vAkya bhI zrAjAte haiM jinheM samAlocakajI ne samAlocanA ke puSTa 36-40 para udhRta kiyA hai : "ina cAroM ghaTanAyoM ko liye hue vasudevajI ke eka purAne bahumAnya zAstrIya udAharaNase, aura sAthahI vasudevajI ke ukta vacanoko zrAdipurANa ke uparyulikhila vAkyoM ke sAtha yasudevajIke ve vacana jo pustaka ke pRSTha = para uddhRta haiM aura jinameM svayaMvara vivAha ke niyamako sUcita kiyA gayA hai isa prakAra haiM : kanyA vaNIte rucinaM svayaMvaragatA varaM / / kulInamakulInaM vA kramo nAsti svayaMvare // 11-715 -jinadAsakRta harivaMzapugaNa / arthAt-svayaMvarako prApta huI kanyA usa varako varaNa (svIkAra) karatI hai jo use pasaMda hotA hai, cAhe vaha vara kulIna ho yA akulIna / kyoki svayaMvarameM isa prakArakA-varake kulIna yA akulIna hone kA koI niyama nahIM hotaa| zrAdipurANake ve pRSTa / para uddhRta hue vAkya isa prakAra hai: sanAtano'sti mArgo'yaM zrutismRtiSu bhASitaH / vivAhavidhibhedeSu variSThohi svyNvrH||44-32|| tathA svayaMvarasyame nAbhavan yadyakampanAH / kaHpravacayitAnyo'sya mAgasyaipa snaatnH||45-543 mArgAzciraMtanAnye'tra bhogabhUmitirohitAn / kurvanti nUtanAnsantaH sadbhiHpUjyAsta eva hi||45-55 inameMse pahale padyameM svayaMvaravidhiko senAtana mArya' likhaneke
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddezya kA apalopa zrAdi / milAkara par3hanese vivAha viSaya para bahuta kucha prakAza par3atA hai aura usakI aneka samasyAe~ khudabakhada (svayameva) hala hojAtI hai| isa udAharaNase ve saba loga bahuta kucha zikSA grahaNa kara sakate hai jo pracalita rIti-rivAjoMko brahma-vAkya tathA prAptavacana samajhe hue hai, athavA jo rUr3hiyoM ke itane bhakta hai ki unheM gaNitazAstrake niyamoM kI taraha aTala siddhAMta samabhAte haiM aura isaliye unameM z2arA bhI pheraphAra karanA jinheMrucikara nahIM hotA; jo aisA karaneko dharma ke viruddha calanA aura jinendrabhagavAnakI AjJakA ullaGghana karanA mAna baiThe haiM, jinheM vivAhameM kucha saMkhyA pramANa gAMtroMke na bacAne tathA apane varNase bhinna varNa ke sAtha zAdIkaranese dharma ke DabajAne kA bhaya lagAhuzrA hai:isasebhIadhika jo eka hI dharma aura eka hI prAcArake mAnane tathA pAlanevAlI agravAla, khaNDelavAla Adi samAna jAtiyoM meM bhI paraspara roTI beTI vyavahAra eka karane ko anucita samajhate haiM-patika athavA patanakI zaGkAse jinakA hRdaya santAna hai-aura jo apanI eka jAtimeM bhopATha ATha gotroM takakA TAlaneke cakarameM par3he hue hai| aise logoM ko vasadevajIkA ukta udAharaNa aura usake sAtha vivAhasambaMdhIvartamAna rIti-rivAjoMkA mIlAna batalAyagA ki sAtha sAtha use sampUrNa vivAha-vidhAnoM meM sabase adhika zreSTha (variSTha) vidhAna prakaTa kiyA hai aura pichale donoM poMmeM, jo bharata cakravartI kI ora se kahe gaye padya haiM, yaha sacita kiyA gayA hai ki yugakI zrAdimeM rAjA akampana-dvArA isa vivAha vidhi (svayaMvara) kA sabase pahale anuSThAna hone para bharata cakravartI ne usakA abhinaMdana kiyA thA aura una logoM ko satpuruSoM dvArA pUjya ThaharAyA thA jo aise sanAtana mArgIkA punaruddhAra kreN|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prkaash| rIti-rivAja kabhI ekahAlata meM nahIM rahA karate, ve sarvajJa bhagavAna kI AjJA aura aTala siddhAMta nahIM hote, unameM samayAnusAra barAbara pheraphAra aura parivartana kI jarUrata huA karatI hai| isI jarUratane vasudevajIke samaya aura vartamAna samayameM jamIna AsamAnakA sA antara DAla diyA hai| yadi aisA na hotA to vasadeva jIke samayake vivAhasambaMdhI niyama-upaniyama isa samaya bhI sthira rahate aura usI uttama tathA pUjya dRSTise dekhe jAte jaise ki ve usasamaya dekhe jaatethe| parantu aisA nahIM hai aura isaliye kahanA hogA ki ve sarvajJa bhagavAn kI prAjJAe~ athavA aTala siddhAnta nahIM the aura na ho sakate haiN| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhiye ki yadi vartamAna vaivAhikarItirivAjoMko sarvajJa praNItasArvadezika aura sArvakAlika aTala siddhAnta--mAnA jAya to yaha kahanA par3agA kivasadevajIne pratikUla AcaraNadvArA bahuta spaSTarUpame sarvazakI AzAkA ullaGghana kiyA hai / aisI hAlata meM prAcAryoM dvArA unakA yazogAna nahIM honA cAhiye thA, ve pAtako samajha jAkara kalaGkita kiye jAne ke yogya the| parantu aisA nahIM huA aura na honA cAhiye thA, kyoMki zAstroM dvArA usa samayake manajyoM ko prAyaH aisI hI pravRtti pAI jAtI hai, jisase vasudevajI para koI kalaGka nahIM prAsakatA / taba kyA yaha kahanA hogA ki usa vaktake ve rIti-rivAja sarvakSapraNIta the aura Aja kala ke sarvajJapraNIta athavA jinabhASita nahIM hai ? aisA kahane para Aja kala ke roti-rivAjoMko ekadama uThAkara unake sthAnameM vahI vasudeva jI ke samaya ke rIti-rivAja kAyama kara denA hI samucita na hogA balki sAtha hI apane una sabhI pUrvajoko kalaGkita aura dopI bhI ThaharAnA hogA jinake kAraNa ve purAne ( sarvakSabhASita ) rIti-rivAja uThakara unake sthAna meM vartamAna rIti-rivAja kAyama hue aura phira hama taka phuNce| parantu aisA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddezya kA apalApa Adi / 13 I " kahanA aura ThaharAnA duHsAhasa mAtra hogA / vaha kabhI iSTa nahIM hosakatA aura na yukti yukta hI pratIta hotA hai / isa liye yahI kahanA samucita hogA ki usa vakta ke ve rIti rivAja bhI sarvaza bhASita nahIM the / vAstava meM gRhasthoM kA dharma do prakArakA varNana kiyA gayA hai, eka laukika aura dUsarA pAralaukika / laukika dharma lokAzraya aura pAralaukika zrAgamAzraya hotA hai / vivAhakarma gRhasthoMke liye eka laukika dharma hai aura isaliye vaha lokAzrita hai - laukika janokI dezakAlAnusAra jo pravRtti hoto hai usake adhIna hai - laukika janoM kI pravRtti hamezA eka rUpa meM nahIM rahA karatI / vaha dezakAla kI zrAvazyakatAoM ke anusAra, kabhI paJcAyatiyoMke nirNaya dvArA aura kabhI pragatizIlavyaktiya ke udAharaNoM ko lekara barAbara badalA karatI hai aura isaliye vaha pUrNarUpameM prAyaH kucha samaya ke liye hI sthira rahA karatI hai / yahI vajaha hai ki bhinna bhinna dezoM, samayoM aura jAtiyoM ke vivAhavidhAnoM meM bahuta bar3A antara pAyA jAtA hai / eka samaya thA jaba isI bhAratabhUmi para sage bhAI bahina bhI paraspara strI puruSa hokara rahA karate the aura itane puNyAdhikArI samajhe jAte the ki marane para unake liye niyamase devagati kA vidhAna kiyA gayA hai +1 phira vaha samaya bhI AyA jaba ukta pravRttikA niSedha kiyA gayA aura use anucita ThaharAyA gayA / parantu usa samaya gotra to gotra eka kuTumba meM vivAha honA, apane se bhinna varNake sAtha zAdIkA kiyA jAnA aura zUdra hI nahIM kintu mlecchoM taka kI kanyAoM se vivAha karanA bhI anucita nahIM mAnA * hi dharmo gRhasthAnAM laukikaH pAralaukikaH / lokAzrayo bhavedAdyaH paraH syAdAgamAzrayaH / / - somadevaH / + yaha kathana usa samayakA hai jabaki yahA~ bhogabhUmi pracalata tho
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kssetr-prkaash| gyaa| sAtha hI, mAmA-phaphokI kanyAoM se vivAha karanekAto zrAma dastUra rahA aura vaha eka prazasta vidhAna samajhA gyaa| isake bAda samarake herapherase ukta pravRttiyoM kA bhI niSedha prArambha huA, unameM bhI doSa nikalane lage pApoMkI kalpanAyeM hone lagI aura ve saba badalate badalate vartamAna ke DhA~ce meM Dhala gii| isa asa meM saikar3oM nabIna jAtiyoM, upajAtiyoM aura gotroMkI kalpanA hokara vivAhakSetra itanA saGkIrNa bana gayA ki usake kAraNa Ajakala kI janatA bahuta kucha hAni tathA kaSTa uThA rahI hai aura tatikA anubhava kara rahI hai-use yaha mAlUma hone lagA hai ki kaisI kaisI samaddhizAlinI jAtiyA~ ina vartamAna rIti-rivAjoMke caGgala meM pha~sakara saMsArase apanA astitva uThA cukI hai aura kitano mRtyuzayyA para par3I huI haiM --- isase aba vartamAna rItirivAjoM ke viruddha bhI aAvAja uThanI zurU ho gaI hai| samaya unakA bho parivartana cAhatA hai / saMkSepa meM, yadi sampUrNa jaga ke bhinna bhinna dezoM, samayoM aura jAtiyoM ke kucha thor3e thor3e se hI udAharaNa ekatra kiye jAya to vivAhavidhAnoM meM hajAroM prakAra ke bheda upabheda aura parivartana dRSTigocara hoMge, aura isa liye kahanA hogA ki yaha saba samaya samayakI z2arUrato, deza dezakI zrAvazyakatAoM aura jAti Atike pArasparika vyavahArokA natIjA hai athavA ise kAlacakrakA prabhAva kahanA cAhie / jo loga kAlacakra kI gatikI na samajha kara eka hI sthAna para khar3e rahate haiM aura apanI pojIzana (Position) ko nahIM badalate---sthitiko nahIM sadhArate-ve niHsandeha kAlacakrake AghAtase pIr3ita hote aura kacale jAte haiM / athavA saMsArase unakI sattA uTha jAtI hai / isa saba kathanase athavA itane hI saMketase lokAzrita (laukika ) dharmoM kA bahuta kucha rahasya samajha meM AsakatA hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddezya kA apalApa Adi / - - - - --- - -- sAtha hI, yaha mAlama ho jAtA hai ki ve kitane parivatanazIla huzrA karate hai| aisI hAlatameM vivAha jaise laukika dharmA aura sAMsArika vyavahAroka liye kisI bhAgamakA zrAzraya lenA, athAt yaha daDha khoja legAnA ki zrAgamame kisa prakAra vivAha karanA likhA haM bilakula vyartha hai / kahA bhI hai-- "saMsAravyavahAre tu svataHsiddhe vRthaagmH|" arthAt -saMsAra vyavahArake svataH siddha honese usake liye Agama kI jarUrata nahIM / vastutaH zrAgama granyA meM isa prakArake laukika dharmoM aura lokAzrita vidhAnokA koI krama niddhArita nahIM hotA / ve saba lokapravRtti para avalambita rahate hai| hA~, kacha trivarNAcAro jaise anArSa granthoM meM vivAha-vidhAnoMkA varNana jarUra pAyA jAtA hai| para ntu ve aAgama grantha nahIM hai unheM zrAsa bhagavAnke vacana nahIM kaha sakate aura na ve zrAptavacanAnusAra likhegaya hai-itane para bhI kucha grantha to unameM se bilakula hI jAlI aura banAvaTI hai; jaisA ki "jinasaMnatrivarNAcAra' aura 'bhadrabAhusaMhitAke' ke parIkSAlekhoM se pragaTa hai - / vAstava meM ye saba prantha eka prakArake laukika grantha haiN| inameM prakRta viSayake varNanako tAtkAlika aura taddezIya rItirivAjoMkA ullekha mAtra sAmajhanA cAhiye, athavA yo kahanA cAhiye ki granthakatta.oko usa prakArake rItirivAjoMko pracalita karanA iSTa thA / isase adhika unheM yaha zrIsomadeva zrAcArya kA vacana hai| 4 ye saba lekha 'granthaparIkSA' nAmase pahile jainahitaiSI patrameM prakAzita hue the aura aba kucha samayase alaga pustakAkAra bhI chapa gaye haiN| bambaI aura iTAvA prAdi sthAnose milate haiN|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prakAza / aura kucha bhI mahatva nahIM diyA jAsakatA- ve Ajakala prAyaH itane hI kAma ke haiM-ekadezIya, laukika aura sAmayika grantha honese unakA zAsana sArvadezika aura sArvakAlika nahIM ho sakatA / aryAta, sarva dezoM aura sarva samayoM ke manuSyoMke liye ve samAna rUpase upayogI nahIM hosakate / aura isaliye kevala unake AdhAra para calanA kabhI yaktasaMgata nahIM kahalA sktaa| vivAha-viSayameM zrAgamakA mUla vidhAna sirpha itanA hI pAyA jAtA hai ki vaha gRhasthAzrama kA gharNana karate hue gRhastha ke liye Ama taura para gahiNIko athAt eka strIkI jarUrata prakaTa karatA hai| vaha strI kaisI, kisa varNakI, kisa jAtikI, kina (kana sambandhoMse yukta tathA rahita aura kisa gotrakI honI cAhiye athavA kisa taraha para aura kisa prakArake vidhAnoM ke sAtha vivAha kara lAnI cAhiye, ina saba bAtoMmeM pAgama prAyaH kucha bhI hastakSepa nahIM karatA / ye saba vidhAna lokAzrita haiM, zrAgamase inakA prAyaH koI sambandha vizeSa nahIM hai / yaha dUsarI bAta hai ki Agamame kisI ghaTanA vizeSakA ullekha karate hue unakA ullekha pAjAya aura tAtkAlikadRSTise unheM acchA yA burA bhI batalA diyA jAya parantu isase ve koI sArvadezika aura sArvakAlika aTala siddhAnta nahIM bana jAte- athAt, ese koI niyama nahIM ho jAte ki jinake amAra calanA sarva dezoM aura sarva samayoM ke manuSyoM ke lie barAbara jarUrI aura hitakArI ho| hA~, itanA jarUra hai ki zrAgamakI dRSTi meM sirpha vehI laukikavidhiyA~ acchI aura pramANika samajhI jA sakatI haiM jo jaina siddhAntoMke viruddha na ho, azavA jinake kAraNa jainiyoMkI zraddhA (samyaktva) meM bAdhA na par3atI ho aura na unake vratoMme hI koI dUSaNa lagatA ho / isa dRSTiko surakSita rakhate hue, jainI loga prAyaH sabhI laukika vidhiyoMko khuzIse
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddezya kA apalApa zrAdi / svIkAra kara sakate haiM aura apane vartamAna rIti-rivAjo meM dezakAlAnusAra, yatheSTa parivartana kara sakate haiN| unake liye isameM koI bAdhaka nahIM hai / astu: isa sampUrNa vivecanase prAcIna aura arvAcInakAla ke vivAha vidhAnoM kI vibhinnatA, unakA deza kAlAnusAra parivartana aura laukika dharmoM kA rahasya, ina saba bAtoMkA bahuta kacha anubhava prApta ho sakatA hai, aura sAtha hI yaha bhale prakAra samajhameM A sakatA hai ki vartamAma rIti-rivAja koI sarvajJabhApita aise aTala siddhAnta nahIM hai ki jinakA parivartana na ho sake athavA jinameM kacha pheraphAra karanese dharmake DUba jAnekA koI bhaya ho| hama, apane siddhAntoMkA virodha nakarate hupa, deza kAla aura jAti kI AvazyakatAoM ke anusAra unheM hara vakta badala sakate hai ye saba hamAre hI kAyama kie hue niyama hai aura isalie hameM unake badalane kA svataH adhikAra prApta hai / inhIM saba bAtoMko lekara eka zAstrIya udAharaNake rUpameM yaha noTa (lekha)likhA gayA hai| prAzA hai ki hamAre jainIbhAI isase jarUra kucha zikSA grahaNa kareMge aura vivAhatatvako samajha kara jisake samajhane ke liye 'vivAhakA uddezya' x nAmaka nibandha bhI sAtha meM par3hanA vizeSa upakArI hogA, apane vartamAna rItirivAjoM meM yathAcita pheraphAra karane ke liye samartha hog| aura ima taraha para kAlacakra ke prAghAtase bacakara apanI sattAko cirakAla taka yatheSTa gatise banAye rkkheNge|" lekhake isa aMza athavA zikSA bhAga se spaSTa hai ki lekhakA * sarva eva hi jainAnAM pramAgaM laukiko vidhiH / yatra samyaktyahAnirna yatra na vratapaNam ||-somdevH / x yaha pastaka 'jainagrantharatnAkara kAryAlaya' bambaI dvArA prakAzita huI hai, aura lekhakake pAsase binA mUlya bhI miltiihai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vivAha kSetra- prakAza / pratipAdya viSaya, zrAzaya aura uddezya vaha nahIM haiM jo samAlocakajI ne prakaTa kiyA hai - isameM kahIM bhI yaha pratipAdana nahIM kiyA gayA aura na aisA koI vidhAna kiyA gayA hai ki gotra, jAti pAMti, nIca U~ca, bhaMgI camAra cANDAlAdike bhedoko uThA denA cAhiye, unheM meTakara haraeka ke sAtha vivAha karalenA cAhiye, cAhe jisakI kanyA le lenI cAhiye, athavA bhaMgI camAra Adi nIca manuSyoM ke sAtha vivAha karalene meM koI hAni nahIM hai; aura na kahIM para yaha dikhalAyA gayA athavA aisI koI AzA dIgaI hai ki Ajakala apanI hI bahina bhatInI ke sAtha vivAha kara lene meM koI hAni nahIM hai, anya gotrakI kanyA ba milane para use karalenA cAhiye-balki bahuta spaSTa zabdoM meM vasudevajI ke samaya aura isa samaya ke rIti rivAjoM-vivAha vidhAnoM meM "jamIna zrasmAna kA sA antara" batalAte hue, unapara eka khAsA vivecana upasthita kiyA gayA hai aura usameM rIti-rivAjoM kI sthiti, unake dezakAlAnusAra parivartana tathA laukika dharmoke rahasthako sUcita kiyA gayA hai / sAthahI, yaha batalAyA gayA hai ki "vartamAna rIti rivAja koI sarvaza bhASita aise aTala siddhAnta nahIM haiM ki jinakA parivartana na ho sake athavA jinameM kucha pheraphAra karane se dharmake DUba jAnekA koI bhaya ho, hama apane siddhAntoM kA virodha na karate hue dezakAla aura jAtikI zrAvazyaktAoM ke anusAra unheM haravakta badala sakate haiM, ve sabahamAre hI kAyama kiye hue niyama haiM aura isaliye hameM unake badalane kA svataH adhikAra prApta hai / " parantu unameM kyA kucha parivartana athavA tabadIlI honI cAhiye, isapara lekhaka ne apanI koI rAya nahIM dii| sirpha itanA hI sUcita kiyA hai ki vaha parivartana ( pheraphAra) "yathocita" honA cAhiye, aura 'yathocita' kI paribhASA vahI ho sakatI hai jise
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddezya kA apalApa Adi / " "zrAgamakI dRSTi" batalAyA gayA hai aura jise surakSita rakhataM hue parivartana karane kI preraNA kI gaI hai| isake sivAya, vasudevajI ke samaya ke vivAha vidhAnoM ko isa samayake liye kahIM parabhI koI himAyata nahIM kI gaI, balki "aisA nahIM hai" ityAdi zabdoM ke dvArA unake viSayameM yaha spaSTa ghoSita kiyA gayA hai ki ve Ajakala sthira nahI hai aura na usa uttama tathA pajya dRSTise dekha jAte hai jisase ki ve usa samaya dekhe jAta the aura isaliye kahanA hogA ki ve sarvaza bhagavAna kA prAjJAe~ athavA zraTala siddhAnta nahIM the aura na ho sakate haiM / jo loga vasudevajI ke samayaka roti-rivAjoko sarvajJapraNIta aura vartamAna rIti-rivAjoM ko asarvajJabhASita kahatehoM aura isa taraha para apane una pUrvajoko kalaMkita tathA doSI ThaharAte ho jinake kAraNa vasudevajIke samaya ke ve purAne (sarvajJabhASita) riti-rivAja uThakara unake sthAnameM vartamAna rIti-rivAja kAyama hue unheM lakSya karake sApha likhA gayA hai ki unakA "aisA kahanA aura ThaharAnA duHsAhasa mAtra hogA, vaha kabhI iSTa nahIM ho sakatA aura na yuktiyuktahI pratIta hotA hai|" isase lekha meM vasadevajI ke samayake rIti rivAjoM kI koI khAsa himAyata nahIM kIgaI, yaha aura bhI spaSTa hojAtA hai / kaMvala prAcIna aura arvAcIna rIti-rivAjoM meM bahuta bar3e antara ko dikhalAne, use dikhalAkara, rIti-rivAjoMkI asaliyata, unakI parivartanazIlatA aura laukika dharmoM ke rahasya para eka acchA vivecana upasthita karane aura usake dvArA vartamAna rIti-rivAjoM meM yathocita parivartanako samucita ThaharAne ke liye hI vasadevajI ke udAharaNa meM unake jIvanakI ina cAra ghaTanAoM ko cunA gayA thaa| isase adhika lekhameM unakA aura kala bhI upayoga nahIM thaa| aura isIse lekhake anta meM likhA gayA thA ki
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vivAha kSetra prakAza / "inhIM saba bAtoM ko lekara eka zAstrIya udAharaNa ke rUpameM yaha noTa likhA gayA hai / " lekhakI aisI spaSTa hAlata meM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki samAlocaka jI ne apane ukta vAkyoM aura unhIM jaise dUsare vAkyoM dvArA bhI pustaka jisa Azaya, uddezya, athavA pratipAdya viSayakI ghoSaNA kI hai vaha pustakase bAhara kI cIz2a hai - prakRta lekhase usakA koI sambaMdha nahIM hai-aura isa liye use samAlocaka dvArA parikalpita zrathavA unhIM kI manaHprasUta samajhanA cAhiye | jAna par3atA hai ve apanI nAsamajhI se athavA kisI tIvra kaSAyake vazavartI hokara hI aisA karane meM pravRtta hue haiM / parantu kisI bhI kAraNa se sahI, isameM saMdeha nahIM ki unhoMne aisA karake samAlocaka ke kartavyakA bhArI khUna kiyA hai / samAlocaka kA yaha dharma nahIM hai ki vaha apanI taraphase kucha bAteM khar3I karake unheM samAlocya pustakakI bAteM prakaTa kare, unake AdhAra para apanI samAlocanA kA raMga jamAe aura isa taraha para pAThakoM tathA sarva sAdhAraNa ko dhokhe meM DAle / yaha to mahAnIcAtinIca karma hai / samAlocakakA kartavya hai ki pustaka meM jo bAta jisarUpa se kahI gaI hai use prAyaH usI rUpameM pAThakoM ke sAmane rakkhe aura phira usake guNa-doSoM para cAhe jitanA vivecana upasthita kareM: use samAlocya pustaka kI sImA ke bhItara rahanA cAhiye - usase bAhara kadApi nahIM jAnA cAhiye usakA yaha adhikAra nahIM hai ki jo bAta pustaka vidhiyA niSedha rUpa se kahIM bhI nahIM kahI gaI usakI bhI samAlocanA kare athavA pustakase ghRNA utpanna karAne ke liye pustakake nAma para usakA svayaM prayoga kareM - use eka hathiyAra banAe / bhaMgI, canAra aura cAMDAlakA nAma takabhI pustaka meM kahIM nahIM hai, phirabhI pustaka ke nAma para unake vivAha
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ uddezya kA apalApa Adi / kI jo bAta kahI gaI hai vaha aisIhI ghRNotpAdaka dRSTi athavA anadhikAra ceSTA kA phala hai / bhUmikA meM eka vAkya " bAbU jugalakizorajI ke likhe anusAra " ina zabdoM ke anantara nimnaM prakAra se Dabala kAmAja ke bhItara diyA hai aura isa taraha para use lekhakakA vAkya prakaTa kiyA hai- "gRhastha ke liye strI kI jarUrata honeke kAraNa cAhe jisakI kanyA le lenI cAhiye" 21 parantu samAlocya pustaka meM yaha vAkya kahIM para bhI nahIM hai, aura na lekhakakI kisI dUsarI pustaka athavA lekhameM hI pAyA jAtA hai; aura isaliye ise samAlocakajIkI satyavAditA aura kUTalekhakatA ko eka dUsarA namUnA samajhanA cAhiye ! jAna par3atA hai Apa aise hI satyake anuyAyI athavA bhakta haiM ! aura isIliye dUsaroM kA nagna satya bhI Apako sarvathA mithyA aura sapheda jhUTha naz2ara AtA hai !! yaha to huI pahale lakhake zikSAMza kI bAta, aba dUsare lekhake zikSAMko lIjiye / dvitIya lekhakA uddezya aura usakA spaSTIkaraNa | samAlocakajI ne pahale lekha ke udAharaNAMzoM ko jisa prakAra apanI samAlocanAmeM uddhRta kiyA hai usa prakArase dUsare lekha ke udAharaNAMzako uddhRta nahIM kiyA aura isaliye yahA~ para isa dUsare choTese lekhako pUrA uddhRta kara denA hI jyAdA ucita mAlUma hotA hai, aura vaha isa prakAra hai : : "harivaMzapurANAdi jainakathAgraMthoM meM cArudatta seThakI eka
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 viSAha-kSetra prakAza / prasiddha kathA hai| yaha seTha jisa vezyA para prAsakta hokara varSoMtaka usake gharapara, binA kisI bhojana pAnAdi sambandhI bhedake, ekatra rahA thA aura jisake kAraNa vaha eka bAra apanI saMpUrNa dhanasaMpattiko bhI ga~vA baiThA thA usakAnAma 'vasaMtasenA' thaa| isa vezyAkI mAtAne, jisa samaya dhamAbhAva ke kAraNa cArudatta seThako apane gharase nikAla diyA aura vaha dhanopArjana ke liye videza calA gayA usa samaya vasaMtasenAne, apanI mAtAke bahuta kucha kahane para bhI, dUsare kisI dhanika puruSase apanA saMbaMdha joDanA ucita nahIM samajhA aura taba vaha apanI mAtAke gharakA hI parityAga kara cArudattake pIche usake gharapara calI gii| cArudattake kuTumbiyoMne bhI vasaMtasenAko zrAzraya denemeM koI AnAkAnI nahIM kI / vasantasenAne unake samudAra zrAzrayameM rahakara eka AryikA ke pAsase zrAvakake 12 vrata grahaNa kiye, jisase usako nIcapariNati palaTakara ucca tathA dhArmika bana gaI aura vaha cArudattako mAtA tathA strIkI sevA karatI huI niHsaMkoca bhAva se unake gharapara rahane lgii| jaba cArudatta vipula dhana sampasikA svAmI banakara videza se apane gharapara vApisa AyA aura use vasaMtasenAke svagRha para rahane Adi kA hAla mAlUma huA taba usane bar3e harSake sAtha vasaMtasenA ko apanAyA arthAta, use apanI strI rUpase svIkRta kiyaa| cArudattake isa kRtya para-arthAta. eka vezyA jaisI nIca strI ko khullamakhullA gharame DAla leneke aparAdha para--usa samayako jAti-birAdarIne cArudattako jAtise vyata athavA birAdarI se khArija nahIM kiyA aura na dUsarA hI usake sAtha koI ghaNA kA vyavahAra kiyA gyaa| vaha zrIneminAtha bhagavAna ke cacA vasudevajI jaise pratiSThita puruSoMse bhI prazaMsita aura sammAnita rhaa| aura usakI zuddhatA yahA~ taka banI rahI ki vaha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi0 lekhakA uddezya aura usakA spaSTIkaraNa | 23 antako usake digambara muni taka hone meM bhI kucha bAdhaka na ho skii| isa taraha para eka kuTumba tathA jAti-birAdarI ke sadvyahAra ke kAraNa do vyasanAsakta vyaktiyoM ko apane uddhAra kA avasara milA / isa purAne zAstrIya udAharaNa se ve loga kucha zikSA grahaNa kara sakate haiM jo apane anudAra vicAroM ke kAraNa jarA jarA sI bAta para apane jAti bhAiyoMko jAtise cyuta karake unake dhArmika adhikAroM meM bhI hastakSepa karake unheM sanmArgase pIche haTA rahe haiM aura isa taraha para apanI jAtIya tathA saMghazaktikAM nirbala aura niHsatva banAkara apane Upara aneka prakAra kI vipa tiyoM ko bulAne ke liye kamara kase hue haiN| aise logoM ko saMghazakti kA rahasya jAnanA cAhiye aura yaha mAlUma karanA cAhiye ki dhArmika aura laukika pragati kisa prakAra se hosakatI hU~ / yadi usa samayako jAti-birAdarI ukta donoM vyasanAsakta vyaktiyoMko apane meM zrAzraya na dekara unheM apane se pRthaka kara detI, ghRNA kI dRSTi se dekhanI aura isa prakAra unheM sudharane kA koI avasara na detI to anta meM ukta donoM vyaktiyoM kA jo dhArmika jIvana banA hai vaha kabhI na bana sakatA / ataH aise avasaroM para jAti birAdarI ke logoM ko soca samajhakara, bar3I dUradRSTi ke sAtha kAma karanA cAhiye / yadi ve patitoM kA svayaM uddhAra nahIM kara sakate to unheM kamase kama patitoM ke uddhAra meM bAdhaka na bananA cAhiye aura na aisA avasara hI denA cAhiye jisase patitajana aura bhI adhikatA ke sAtha patita hojAya~ / " pAThakajana dekheM aura khUba g2aura se dekheM, yahI vaha lekha hai jisakI bAbata samAlocakajI ne prakaTa kiyA hai ki usameM khUba hI vezyAgamanakI zikSA kIgaI aura sabako usakA khullama khullA upadeza diyA gayA hai, athavA usake dvArA vezyA takako 9
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vivAha-kSetra prakAza / gharameM DAlane kI pravRtti calAnA cAhA gayA hai| vezyAgamanakI khUba hI zikSA aura upadeza denA to dUra rahA,lekhameM ekabhI zabda esA nahIM hai jisake dvArA vezyAgamanakA anumodana yA abhinaMdana kiyA gayA ho athavA use zubhakarma batalAyA ho / pratyuta isake, cArudatta aura usa vezyAkA "dovyasanAsakta vyakti" tathA "patita jana" sUcita kiyA hai, vezyAko 'nIca strI" aura usakI pUrva pariNati kA (12 natoke grahaNase pahale vezyA jIvanako avasthAkA ) "nIca pariNati" batalAyA hai aura eka vezyA jaisI nIca strIko khallama khalajA gharameM DAla leneke karma kA "aparAdha" zabdase abhihita kiyA hai / sAthahI, udAharaNAMza aura zikSAMza meM diye hue do vAkyoM dvArA yaha spaSTa ghoSita kiyA gayA hai ki ukta dAnA vyasanAsakta vyakti apane uddhAra se pahale patita dazAmeM the, bigar3e hue the aura unakA jIvana adhArmika thA; eka kuTumba tathA jAti birAdarIke sadvyavahAra ke kAraNa unheM apane uddhAra' tathA 'sudhAra' kA avasara milA aura unakA jIvana antako dhArmika' bana gyaa| ___ itana parabhI samAlocakajI ukta lekhama vezyAgamanake mahApadezakA svapna dekha rahe he ora eka aise vyakti para vazyAgamana kA upadeza dekara apanA havasa pUrI karane kA mithyA Aropa (ilajAma lagA rahe haiM jo 25 barSa se bhI pahale se vazyAoMka nRtya dekhane takakA tyAgI hai-usake liye pratikSA baddha hai-aura ese vivAhoM meM zAmila nahIM hAtA jinameM vezyAeM nacAI jAtI ho| samalocakajIkI isa buddhi, pariNati, satyavAditA aura samAlocakIya kartavya pAlanakI niHsandeha balihArI hai !! jAna par3atA hai zrApa ekadama hI grahapIDita athavA unmatta ho uThe hai aura dhApane akANDa tANDava zrArambha kara diyA hai| rahI vezyAko gharameM DAlane kI pravRtti calAne kI bAta,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi0 lekhakA uddezya aura usakA spaSTIkaraNa / 25 yadyapi kisI ghaTanA kA kevala ullekha karane se hI yaha lAjimI nahIM zrAtA ki usakA lekhaka vaisI pravRtti calAnA cAhatA hai phirabhI usa ullekha mAtra se hI yadi vaisA pravRtti kI icchAkA honA lAz2imI mAna liyA jAya to samAlocakajI ko kahanA hogA ki zrI jinasenAcAryane eka manuSya ke jItejI usakI strIko gharameM DAla lene kI, dUsarekI kanyAko haralAne kI aura vezyA se vivAha kara lene kI bhI pravRttiko calAnA cAhA hai, kyoMki unhoMne apane harivaMzapurANa meM aisA ullekha kiyA hai ki rAjA sumukhane vIraka seThake jItejI usakI strI 'vanamAlA' ko apane ghara meM DAla liyA thA, kRSNajI rukmiNIko hara kara lAye the, aura amoghadarzana rAjAke putra cArucaMdra ne 'kAma patAkA' nAmakI vezyA ke sAtha apanA vivAha kiyA thA / yadi sacamuca hI ina ghaTanAoM ke ullekha mAtra se zrIjinasenAcArya, samAlocakajIkI samajha ke anusAra, vaisI icchA ke aparAdhI Thaharate haiM. to lekhaka bhI z2arUra aparAdhI hai aura use apane usa apake liye z2arAbhI cintA tathA pazcAttApa karane kI z2arUrata nahIM hai / aura yadi samAlocakajI jinasenAcArya para athavA unhIM jaise ullekha karane vAle aura bhI kitanehI zrAcAryoM tathA vidvAnoMpara vaisI pravRtti calAne kA Aropa lagAneke liye tarayAra nahIM haiM - use anucita samajhate haiM - to lekhaka para unakA vaisA Aropa lagAnA kisI tarahabhI nyAya saMgata nahIM holakatA / vAstava meM yaha lekha nato kaise kisa prAzaya yA uddezya se likhA gayA aura na usake kisI zabda hI vaisA Azaya yA uddezya vyakta hotA hai jelAki samAlocakajI ne prakaTa kiyA | lekhakA spaSTa uddezya usake zikSaNa se bahuta thor3ese U~ce tule zabdodvArA sUcita kiyA gayA hai, aura una parale hara eka vicArazIla yaha natIja katA hai ki vaha jAti-virA ma
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivaah-kssetr-prkaash| darIke Adhunika daNDavidhAnoko lakSya karake likhA gayA hai| jAti-paMcAyatoM kA daeDa-vidhAna / Ajakala, hamAre bahudhA jainI bhAI apane anadAra vicAroM ke kAraNa jarA jarA sI bAta para apane jAti bhAiyoko jAtise cyuta athavA birAdarIse khArija karake-unake dhArmika adhikAroM meM bhI hastakSepa karake unheM sanmArgase pIche haTA rahe haiM aura isa taraha para apanI jAtIya tathA saMghazaktiko nirbala aura niHsatva banAkara apane Upara aneka prakArakI vipattiyoM ko balAne ke liye kamara kase hue haiN| aise logoMko cArudatta ke isa udAharaNa-dvArA yaha cetAvano kI gaI hai ki ve daNDavidhAnake aise avasaroM para bahutahI soca-samajha aura gahare vicAra tathA dUradRSTise kAma liyA kreN| yadi ve patitoMkA svayaM uddhAra nahIM kara sakate to unheM kamase kama patitoke uddhArameM bAdhaka na bananA cAhiye aura na aisA avasara hI denA cAhiye jisase patitajana aura bhI adhikatAke sAtha patita hojaayeN| kisI patita bhAI ke uddhArakI cintA na karake use jAtise khArija kara denA aura usake dhArmika adhikArIko bhI chIna lenA aisA hI karma hai jisase vaha patita bhAI, apane sudhAra kA avasara na pAkara, aura bhI jyAdA patita hojAya, athavA yo kahiye ki vaha DUbate ko Thokara mArakara zIghra DabA dene ke samAna hai| tiraskAra se prAyaH kabhI kisI kA sudhAra nahIM hotA, usase tiraskRta vyakti apane pApakAryameM aura bhI dRr3ha ho jAtA hai aura tiraskArI ke prati usakI aisI zatA bar3hajAtI hai jo janma janmAntaroMmeM aneka duHkho tathA kaSTokA kAraNa hotI huI donoMke unnati pathameM bAdhA upasthita karadetI hai| hA~, sudhAra hotA hai prema, upakAra aura sadvyavahAra se|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi0 lekhakA uddezya aura usakA spaSTIkaraNa / 27 yadi cArudatta ke kuTumbIjana, apane ina guNoM aura udAra parigati ke kAraNa, vasaMtasenAko cArudatta ke pIche apane yahA~ Azraya na dete balki yaha kahakara durakAra dete ki 'isa pApinI ne hamAre cArudakA sarvanAza kiyA hai, isakI sUrata bhI nahIM dekhanI cAhiye aura na ise apane dvArapara khar3ehI hone denA cAhiye', to bahuta saMbhava hai ki vaha nirAzrita dazAmeM apanI mAtA ke hI pAsa jAtI aura vezyAvRtti ke liye majabUra hotI aura taba usakA vaha sundara zrAvikA kA jIvana na bana pAtA jo una logoM ke premapUrvaka zrAzraya dene aura sadvyavahArase bana sakA hai| isaliye sudhAra ke artha prema, upakAra aura sadvyava hAra ko apanAnA cAhiye, usakI nitAnta zrAvazyaktA hai / pApIse pApIkA bhI sudhAra ho sakatA hai parantu sudhAraka honA caahiye| aisA koI bhI puruSa nahIM hai jo svabhAva se hI 'ayogya' ho parantu use yogyatAkI ora lagAne vAlA athavA usakI yogyatA se kAma lene vAlA 'yojaka' honA cAhiye - usIkA milanA kaThina hai / isIse nItikAroMne kahA hai 46 " ayogya: puruSonAsti yojakastatra durlabhaH / " jo jAti apane kisI aparAdhI vyaktiko jAtise khArija karatI hai aura isa taraha para usake vyaktitva ke prati bhArI ghRNA aura tiraskAra ke bhAvako pradarzita karatI hai, samajhanA cAhiye, vaha svayaM usakA sudhAra karane ke liye asamartha hai, ayogya hai, aura usameM yojaka- zakti nahIM hai| sAtha hI, isa kRtike dvArA vaha sarvasAdhAraNa meM apanI usa ayogyatA aura azaktikI ghoSaNA kara rahI hai, itanA hI nahIM balki apanI svArthasAdhutA ko bhI prakaTa kara ayogya aura asamartha jAtikA, jo apaneko thAma bhI nahIM rahI hai / aisI
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prkaash| sakatI, kramazaH patana honA kuchabhI asvAbhiSaka nahIM hai| pApI / kA sudhAra vahI kara sakatA hai jo pApIke vyaktitva se ghRNA nahIM karatA balki pApase ghaNA karatA hai| pApIse ghRNA karane vAlA pApIke pAsa nahIM phaTakatA, vaha sadaiva usase dUra rahatA hai aura una donoM ke bIca meM mIlokI gaharI khAI par3a jAtI hai; isase vaha pApIkA kabhI kucha sadhAra yA upakAra nahIM kara sakatA / pratyuta isake, jo pApase ghRNA karatA hai vaha sadya kI taraha hamezA pApI (rogI) ke nikaTa hotA hai, aura barAbara usake pAparogako dUra karane kA yatna karatA rahatA hai / yahI dono meM bhArI antara hai| Ajakala adhikAMza jana pApase to ghRNA nahIM karate parantu pApIse ghRNA kA bhAva jarUra dikhalAte haiM athavA ghRNA karate haiM / isIse saMsArameM pApako uttarottara vRddhi horahI hai aura usakI zAMti hone meM nahIM pAtI / bahudhA jAti birAdariyoM athavA paMcAyatoM kI prAyaH aisI nIti pAI jAtI hai ki ve apane jAti bhAiyoM ko pApakarmase to nahIM rokatI aura na unake mArgame koI argalA hI upasthita karatI haiM balki yaha kahatI ki 'tuma siMgila (pakaharA) pApa mata karo balki Dabala (doharA) pApa karo-Dayala pApa karanese tumheM koI daNDa nahIM milegA parantu siMgila pApa karane para tuma jAtise khArija kara diye jAnoge / arthAt, ve apane vyavahArase unheM yaha zikSA derahI haiM ki 'tuma cAhe jitanA bar3A pApa karo, hama tumhe pApa karane se nahIM rokatI parantu pApa karake yaha kaho ki hamane nahIM kiyA- pApako chipakara karo aura use chipAne ke liye jitanA bhI mAyAcAra tathA asatya bhASaNAdi dUsarA pApa karanA par3e usakI tumheM chuTTI hai--tuma khuzIse vyabhicAra kara sakate ho parantu vaha sthala rUpameM kisI para jAhira na ho, bhalehI isa kAmake liye roTI banAnevAlIke rUpameM kisI strIko
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi0 lekhakA uddezya aura usakA spaSTIkaraNa / 26 rakhalo parantu usake sAtha vivAha mata karA; aura yadi tumhAre phela (karma) se kisI vidhavAko garbha rahajAya to khuzIse usakI bhrUNahatyA kara DAlo athavA bAlakako prasava karAkara use kahIM jaMgala AdimeM DAla zrAo yA mAraDAlA parantu khale rUpame jAtibirAdarIke sAmane yaha bAta na Ane do ki tumane usa vidhavA ke sAtha sambaMdha kiyA hai, isI meM tumhArI khaira hai-mukti hai aura nahIM to jAtise khArija kara diye jaanoge| jAti-virA. dariyo athavA paMcAyatoM kI aisI nIti aura vyavahArake kAraNa hI AjakalamArata varSakA aura usameM bhI ucca kahalAne vAlI jAtiyoMkA bahutahI .jyAdA naitika patana horahA hai / aisI hAlata meM pApiyoMkA sudhAra aura patitokA uddhAra kauna kare, yaha eka bar3I hI kaThina samasyA upasthita hai!! __ eka bAta aura bhI noTa kiye jAne ke yogya hai aura vaha yaha ki yadi koI manuSya pApa karma karake patita hotA hai to usake liye isa bAtakI khAsa jarUrata rahatI hai ki vaha apane pApakA prAyazcita karane ke liye adhika dharma kare, use jyAdA dharmakI ora lagAyA jAya aura adhika dharma karane kA maukA diyA jAba parantu zrAjakala kucha jaina jAtiyoM aura jaina paMcAyatoMkI aisI ulaTI rIti pAI jAtI hai ki ve aise logoMko dharma karane se rokatI haiM-unheM jinamaMdiroM meM jAne nahIM detI athavA vItarAga bhagavAnakI pUjA prakSAla nahIM karane detI aura aura bhI kitanI hI ApattiyA~ unake dhArmika adhikAroM para khar3I karadetI haiN| samajhameM nahIM pAtA yaha kaisI pApoMse ghaNA aura dharmale prIti athavA patitoke uddhArakI icchA hai !! aura kisI birAdarI yA paMcAyatako kisIke dhArmika adhikAroMmeM hastakSepa karane kA kyA adhikAra hai !! jainiyoM meM 'avirata samyagdRSTi' kA bhI eka darjA (caturtha
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prakAza / guNa sthAna) hai, aura aviratasamyagdRSTi use kahate haiM jo iMdriyoM ke viSayoM tathA prasasthAvara jIvoM kI hiMsAse virakta nahIM hotA--athavA yo kahiye ki indriyasaMyama aura prANasaMyama nAmaka donoM saMyamoM meM se kisI bhI saMyamakA dhAraka nahIM hotA- parantu jinedra bhagavAnake vacanoM meM zraddhA jarUra rakhatA hai* / aise loga bhI jaba jaina hote haiM aura siddhAntataH jaina maMdiroM meM jAne tathA jinapUjanAdi karane ke adhikArI haiM + taba eka zrAvakase, jo jainadharmakA zraddhAnI hai, cAritra mohinI karmake tIghra udayavaza yadi koI aparAdha bana jAtA hai to usakI hAlata avirata samyagdRSTi se aura jyAdA kyA kharAba hojAtI hai, jisake kAraNa use maMdirameM jAne prAdise rokA jAtA hai / jAna par3atA hai isa prakArake daMDavidhAna kevala nAsamajhI aura pArasparika kaSAya bhAvoM se sambaMdha rakhate haiM / anyathA, jainadharma meM to:samyagdarzanase yakta (samyagdRSTi)cAMDAlaputrako bhI 'deva' kahA hai-ArAdhya batalAyA hai aura usakI dazA usa aMgArake saghaza pratipAdana kI hai jo bAhya meM bhasmase pAcchAdita honepara bhI antaraMgame teja tathA prakAza ko liye hue hai aura isaliye kadApi upakSaNIya nahIM hotaa| isIse *yathA jo iMdaye suvirado No jIve thAvare tase vaapi| jo sahahadi jiNuttaM sammAiTThI aviradoso // 26 .gommttsaar| + jina pUjAke kauna kauna adhikArI haiM, isakA vistRta aura prAmANika kathana lekhakakI likhI huI 'jinapUjAdhikAra mImAMsA' se jAnanA caahiye| yathA-samyagdarzanasampannamapi mAtaMgadeham / devA devaM vidurbhasma gar3hAgArAtmaraujasam // .-iti ratnakaraNDake svAmisamaMtabhadraH /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi0 lekhakA uddezya aura usakA spaSTIkaraNa | 31 bahuta prAcIna samaya meM, jabaki jainiyoM kA hRdaya saccI dharmabhAvanAse prerita hokara udAra thA aura jainadharmakI udAra (anekAntAtmaka) chatrachAyA ke nIce sabhI loga ekatra hote the, mAtaMga ( cANDAla) bhI jainamaMdiroMmeM jAyA karate the aura bhagavAna kA darzana-pUjana karake apanA janma saphala kiyA karate the / isa viSaya kA eka acchA ullekha zrIjinasenAcArya ke harivaMzapurANa meM pAyA jAtA hai aura vaha isa prakAra hai:sastrokAH khecarA yAtAH siddhakUTajinAlayam / ekadA vaMdituM sopi zaurirmadana vegayA || 2 || kRtvA jinamahaM kheTAH pravandha pratimAgRham ! tasthuH staMbhAnuprAzritya bahuveSA yathAyatham || 3 || vidyudvegopi gaurINAM vidyAnAM staMbhamAzritaH / kRtapUjAsthitaH zrImAnsvanikAyapariSkRtaH // 4 // pRSTayA vasudevena tato madanavegayA / vidyAdharanikAyAste yathAsvamiti kIrtitAH // 5 // * * zrama vidyAdharAdyAryAH samAsena samIritAH / mAtaMgAnAmapi svAminnikAyAn zrRNu vacmi te // 14 // nIlAMbudacamazyAmA nIlAMbaravarasrajaH / - zramI mAtaMganAmAno mAtaMgastaMbha saMgatAH / / 15 / / zmazAnAsthikRtottaMsA bhasmareNuvidhUsarAH / zmazAnanilayAstvete zmazAnastaMbhamAzritAH // 16 // nIlavaiDUryavarNAni dhArayaMtyaMvarANi ye / * *
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra prakAza pANDurastaMbha tyAmI sthitAH pANDukakhecarAH // 17 // kRSNAjinadharAstvete kRSNacarmAmvarasrajaH / kAnIlastaMbhamadhyetya sthitAH kAlazvapAkinaH // 18 // piMgalairmadhvaM jairyuktAstaptakAMcanabhUSaNAH / tauratai ca vidyAnAM zritAstaMbhaM zvapAkinaH // 16 // patraparNAzukacchanna-vicitramukuTakhajaH / pArvateyA iti khyAtA pArvatastaMbhamAzritAH // 20 // vaMzIpatrakRtottaMsAH sarvartukusumasrajaH / vaMzastaMbhAzritAzcaite kheTA vaMzAlayA matAH // 21 // mahAbhujagazobhAMkasaM dRSTavara bhUSaNAH / vRkSamUla mahAstaMbhamAzritA vArttamUlakAH / / 22 / / svaveSakRta saMcArAH svacihnakRtabhUSaNAH / samAsena samAkhyAtA nikAyAH khacarodgatAH // 23 // iti bhAryopadezena jJAtavidyAdharAntaraH / zauriryAto nijaM sthAnaM khecarAzca yathAyatham " // 24 // - 26 vA~ sarga / 32 * ina padyakA anuvAda paM0 gajAdharalAlajI ne, apane bhASA *harivaMza purANameM, mimna prakAra diyA hai : "ekadina samasta vidyAdhara apanI apanI striyoMke sAtha siddhakUTa caityAlayakI vaMdanArtha gaye kumArA ( vasudeva ) bhI * dekho isa harivaMzapurANa kA san 1616 kA chupA huA saMskaraNa, pRSTha 284, 285 /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi0 lekhakA uddezya aura usakA spaSTIkaraNa / 33 priyatamA madanavegAke sAtha caladiye // 2 // siddha kUTapara jAkara citra vicitra veSoMke dhAraNa karane vAle vidyAbharIne sAnaMda bhagavAnakI pUjA kI caityAlaya ko namaskAra kiyA evaM apane apane staMbhoMkA sahArA le jude 2 sthAnoM para baiTha gaye // 3 // kumAra ke zvasura vidyudvagane bhI apanI jAtike gaurika nikAya ke vidyAdharoMke sAthabhale prakAra bhagavAgako pUjAkI aura apanI gaurI-vidyAbhoM ke staMbhakA sahArA le baiThagaye // 4 // kumArako vidyAdharokI jAtike jAnane kI utkaMThA huI isaliye unhone unake viSayameM priyatamA madanavegAse pachA aura madanavagA yathAyogya vidyAdharokI jAtiyoMkA isaprakAra varNana karane lagI." "prabho ! ye jitane vidyAdhara hai ve saba Arya jAtike vidyAdhara hai aba maiM mAtaMga [anArya ] jAtike vidyAdharoMko batalAtI hU~ Apa dhyAna pUrvaka sune-" ___ "nIla meghake samAna zyAma nIlI mAlA dhAraNa kiyemAtaMga staMbhake sahAre baiThe huye ye mAtaMga jAtike vidyAdhara hai // 14-15 // murdoko haDDiyoM ke bhaSaNoMse bhuSita bhasma (rAkha) kI raNuprose bhada maile aura zmazAna [ staMbha ] ke sahAre baiThe huye ye zmazAna natike vidyAdhara hai // 16 // yeDUryamaNi ke samAna nIle nIle patroM ko dhAraNa kiye pAMDura staMbhaka sahAre baiThe huye ye pAMDaka jAtike vidyAdhara hai // 17 // kAle kAle bhRgacarmoM ko ADhe kAle camar3e ke vastra aura mAlAoM ko dhAre kAlastaMbhakA zrAzraya le baiThe huye ye kAlazvapAkI jAtike vidyAdhara haiM // 18 // pIle varNake kezose bhUSita, tapta suvarNa ke bhUSaNoMka dhAraka zvapAka vidyAoM ke staMbhake sahAre baiThane vAle vezvapAka jAtike vidyAdhara hai // 16 // vRkSoMke pattoMke samAna hare vastroMke dhAraNa karanevAle, bhA~ti bhA~tike mukuTa aura mAlAoMke dhAraka, parvata
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prkaash| staMbhakA sahArA lekara baiThe huye ye pArvateya jAtike vidyAdhara haiM // 20 // jinake bhUSaNa bA~sake pattoMke bane huye haiM jo saba Rtuoke phUloM kI mAlA pahine huye haiM aura vaMzastaMbhake sahAre baiThe huye haiM ve vaMzAlaya jAtike vidyAdhara haiM // 21 // mahAsarpake cihnose yukta uttamottama bhUSaNoM ko dhAraNa karane vAle vRkSamUla nAmaka vizAla staMbhake sahAre baiThe huye ye vAkSamUlaka jAtike vidyAdhara haiM // 22 // isa prakAra ramaNo madanavegA dvArA apane apane veSa aura cihna yukta bhUSaNoMse vidyAdharokA bheda jAna kumAra ati prasanna huye aura usake sAtha apane sthAna vApisa cale pAye evaM anya vidyAdhara bhI apane apane sthAna cale gaye // 23-24 // " isa ullekha parase itanAhI spaSTa mAlama nahIM hotA ki mAtaMga jAtiyoMke cANDAla loga bhI jainamaMdirameM jAte aura pUjana karate the balki yahabhI mAlUma hotA hai ki * smazAnabhUmi kI haDDiyoMke AbhUSaNa pahine hue, vahA~ kI rAkha badanase male hue, tathA mRgachAlA oDhe, camar3eke vastra pahine aura camar3ekI mAlAeM hAyameM liye hue bhI jainamaMdira meM jAsakate the. aura na kevala jAhIsakate the balki apanI zakti aura bhaktike anusAra pUjA karane ke bAda unake vahA~ baiThane ke lie sthAna bhI niyata thA, jisase unakA jaina maMdirameM jAnekA aura bhI jyAdA niyata adhikAra pAyA jAtA hai| / jAna par3atA hai usa samaya 'siddha. yahA~ isa ullekha parase kisIko yaha samajhane kI bhUla na karanI cAhiye ki lekhaka zrAjakala aise apavitra veSameM jaima maMdiroM meM jAne kI pravati calAnA cAhatA hai| + thI jinasenAcArya ne, 6 vI zatAbdI ke pAtAvaraNake anusAra bhI, aise logoM kA jainamaMdira meM jAnA mAdi mApattike
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi0 lekhakA uddezya aura usakA spssttiikrnn| 35 kUTa jinAlaya meM, pratimAgRhake sAmane eka bahuta bar3A vizAla maMDapa hogA aura usameM staMbhoMke bibhAgase sabhI prArya anArya jAtiyoMke logoM ke baiThane ke liye judAjadA sthAna niyatakara rakkhe hoNge| prAjakala jainiyoM meM ukta siddhakUTa jinAlaya ke DhaMgakousakI nItikA anusaraNa karanechAlA-ekabhI jainamaMdira nahIM hai / logoM ne bahudhA jaina maMdiroko devasampatti na samajhakara apanI gharU sampatti samajha rakkhA hai, unheM apanI hIcahalapahala tathA zrAmoda-pramodAdike eka prakArake sAdhana banA rakkhA hai, ke prAya: una mahaudArya sampanna lokapitA vItarAga bhagavAnake maMdira nahIM jAna par3ate jinake samavasarasameM paztaka bhI jAkara baiThatethe, aura na vahA~, mUrtiko chor3akara, una pUjya pitAke vairAgya, audArya tathA sAmyabhAvAdi guNoM kA kahIM koI Adarza hI naz2ara pAtA hai| isIse ve loga unameM cAhe jisa jainIko zrAne dete hai aura cAhe jisako nhiiN| kaI aise jainamaMdira bhI dekhane meM Ae haiM jinameM UnI vastra pahine hue jainiyoko bhI ghusane nahIM diyA jAtA / isa anadAratA aura kRtrima dharmabhAvanAkA bhI kahIM kucha ThikAnA hai ! aise saba logoMko khUba yAda rakhanA yogya nahIM ThaharAyA aura na usase maMdirake apavitra hojAneko hI suucitkiyaa| isase kyA yaha nasamajha liyA jAya ki unhoMne aisI pravattikA abhinaMdana kiyA hai athavA use barAnahIM samajhA? x cA~danapura mahAvIrajIke maMdirameM to varSa bharameM do eka dinake liye yaha havA A jAtI hai ki sabhI U~ca nIca jAtiyoM ke loga binA kisI rukAvaTake apane prAkRta veSa-jate pahane aura camar3e ke Dola zrAdi coje liye due vahA~ cale jAte haiN| aura apanI bhaktika anusAra darzana pUjana tathA parikramaNa karake vApisa pAte haiN|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 vivAha kSetra prakAza / cAhiye ki dUsaroMke dharma-sAdhana meM vina karanA - bAdhaka honA, unakA maMdira jAnA baMda karake unheM devadarzana dikhe vimukha rakhanA, aura isa taraha para unako Atmonnati ke kArya meM rukAghaTa DAlanA bahuta bar3A bhArI pApa hai| aMjanA suMdarIne apane pUrva janma meM thor3e ho kAlake liye, jinapratimAko chipAkara, apanI sautana ke darzanapUjanameM antarAya DAlA thaa| jisakA pariNAma yahA~ taka kaTuka huA ki usako apane isa janma meM 22 varSa taka patikA duHsaha viyoga sahanA par3A aura aneka saMkaTa tathA ApadAoM kA sAmanA karanA par3A, jinakA pUrNa vivaraNa zrIraviSezAcAryakRta 'padmapurANa' ke dekhane se mAlUma ho sakatA hai| zrokundakundAcAryane, apane 'rayaNasAra ' grantha meM yaha spaSTa batalAyA hai ki- 'dUsaroMke pUjana aura dAnakArya meM antarAya (vighna) karane se janmajanmAntara meM kSaya kuSTha, zUla, raktavikAra, bhagaMdara, jalodara, netrapIr3A, zirovedanA zrAdika roga tathA zIta uSNa (saradI garamI ) ke zrAtApa aura ( kuyoniyoM meM ) paribhramaNa Adi aneka duHkhoMkI prApti hotI hai| 'yathAkhakuTTasUlamUlo loga bhagaMdarajalodara kkhi sirosIduharAI pUjAdAtarAyakampaphalaM // 33 // * isa liye jo koI jAti-birAdarI athavA paMcAyata kisI jainIkA jainamaMdirameM na jAne athavA jinapUjAdi dharmakAryoMse vaMcita rakhane kA daNDa detI hai vaha apane adhikAra kA zratikramaNa aura ullaMghana hI nahIM karatI balki ghora pApakA anuSThAna karake svayaM aparAdhinI banatI hai / aisI jAti-birAdariyoM ke paMcakI niraMkuzatA ke viruddha zrAghAja uThane kI z2arUrata hai aura usakA vAtAvaraNa aisehI lekhoMke dvArA paidA kiyA jA sakatA hai | Ajakala jaina paMcAyatoMne 'jAti bahiSkAra' nAmake tIkSNa
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi0 lekhakA uddezya aura usakA spssttiikrkh| 37 hathiyAra ko jo eka khilaune kI taraha apane hAthame le rakkhA hai aura, vinA usakA prayoga jAne tathA apane balAdika aura dezakAlakI sthiti ko samajhe, jahA~ tahA~yadvAtadvArUpameM usakA vyavahAra kiyA jAtA hai vaha dharma aura samAjake liye bar3A hI bhayakara tathA hAnikAraka hai| isa viSayameM zrIsomadevasari apane * 'yazastilaka' grantha meM likhate haiM : navaiH saMdigdhaniA hai viMdhyAgaNavardhanam / ekadopakate tyAjyaH prAptatatvaH kathaM naraH // yataH samayakAryArtho nAnApaMcajanAzrayaH / ataH saMbodhya yo yatra yogyastaM tatra yojayet // upekSAyAM tu jAyeta tatvAddUrataro naraH / tatastasya bhavo dIrghaH samayo'pi ca hIyate // ina padyoM kA prAzaya isa prakAra hai:__ 'aise aise navIna manuSyoM se apanI jAti kI samaha-vaddhi karanI cAhiye jo saMdigdhanirvAha haiM-arthAt , jinake viSaya meM yaha saMdeha hai ki ve jAti ke prAcAra vicAra kA yatheSTa pAlana kara skeNge| (aura jaba yaha bAta hai taya ) kisI eka doSa ke kAraNa koI vidvAn jAti se bahiSkAra ke yogya kaise ho sakatA hai ? caMki siddhAntAcAra-viSayaka dharma kAryoM kA prayojana nAnA paMcajanoM ke prAzrita hai-una ke sahayoga se siddha hotA hai-ataH samajhAkara jo jisa kAmake yogya ho usako usameM lagAnA cAhiye-jAtise prathaka na karanA caahiye| yadi kisI doSake kAraNa eka vyaktika-zAsakara vidvAnI___* yaha graMtha zaka saM0 881 ( vi0 saM0 1016 ) meM banakara samApta huaa|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 vivAha-kSetra prakAza | upekSA kI jAtI hai-use jAti meM rakhane kI parvAha na karake jAti se prathak kiyA jAtA hai - to usa upekSA se vaha manuSya tatva se bahuta dUra jA par3atA hai / tatva se dUra jA par3aneke kAraNa usakA saMsAra bar3ha jAtA hai aura dharma kI bhI kSati hotI hai - arthAt, samAjake sAtha sAtha dharma ko bhI bhArI hAni uThAnI par3atI hai, usa kA yatheSTa pracAra aura pAlana nahIM ho pAtA / ' zrAcArya mahodaya ne apane vAkyoM dvArA jaina jAtiyoM aura paMcAyatoM ko o gaharA parAmarza diyA hai aura jo dUra kI bAta subhAI hai vaha sabhI ke dhyAna dene aura manana karaneke yogya hai / jaba jaba isa prakAra ke sadupadezoM aura satparAmarzo para dhyAna diyA gayA hai taba taba jaina samAjakA utthAna hokara usakI hAlata kucha se kucha hotI rahI hai-isameM acche acche rAjA bhI hue, muni bhI hue aura jainiyoM ne apanI laukika tathA pAralaukika unnati meM yatheSTa pragati kI, parantu jaba se una upadezoM tathA parAmarzo kI upekSA kI gaI tabhI se jaina samAja kA patana ho rahA hai aura Aja usakI itanI patitAvasthA ho gaI hai ki usake abhyudaya aura samRddhi kI prAyaH sabhI bAteM svapna jaisI mAlUma hotI haiM, aura yadi kucha purAtatvoM athavA aitihAsika vidvAnoM dvArA thoDAsA prakAza na DAlA jAtA to una para ekAeka vizvAsa bhI honA kaThina thaa| aisI hAlata meM, aba jarUrata hai ki jainiyoM kI pratyeka jAti meM aise vIra puruSa paidA ho athavA khar3e ho jo bar3e hI prema ke sAtha yuktipUrvaka jAtike paMcoM tathA mukhiyAoM ko unake kartavya kA jJAna karAe~ aura unakI samAja-hita-virodhanI niraMkuza pravRtti ko niyaMtrita karane ke liye jI jAna se prayatna kreN| aisA hone para hI samAja kA patana ruka sakegA aura usa
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvi0 lekhakA uddezya aura usakA spssttiikrnn| 36 meM phira se vahI svAsthyaprada jIvanadAtA aura samaddhikAraka pavana baha sakegA jisakA bahanA aba baMda ho rahA hai aura usa ke kAraNa samAja kA sAMsa ghaTa rahA hai| samAja ke daMDa vidhAna aura usake pariNAma-viSayaka inhIM saba botoko bhAr3e se stra vAkyoM dvArA sajhAne athavA unakA saMketamAtra karane ke uddezya se hI yaha cArudatta vAlA lekha likhA gayA thaa| samAlocakajoko yadi ina saba bAtokA kucha bhI dhyAna hotA to ve aise saduddezya se likhe hue isa lekhake virodha z2arAbhI lekhanI na utthaate| AzA hai lekhoddezya ke isa spaSTIkaraNase unakA bahuta kucha samAdhAna hojAyagA aura unake dvArA sarvasAdhAraNameM jo bhrama phailAyA gayA hai vaha dUra ho skegaa| vezyAoM se vivAha / pustaka ke prAzaya-uddezyakA vivecana aura spaSTIkaraNa karane Adi ke bAda aba maiM udAharaNoMkI una bAtoM para vicAra karatA hU~ jina para samAlocanA meM AkSepa kiyA gayA hai. aura sabase pahale isa cArudata vAle udAharaNako hI letA hU~ / yahI pahale likhA bhI gayA thA, jaisA ki zurU meM z2Ahira kiyA jA cukA hai| samAlocakajI ne jo ise vasadeva jI vAle udAharaNa ke bAda likhA batalAyA hai vaha unakI bhUla hai| isa udAharaNa meM sirpha do bAtoM para Apatti kI gaI hai ekato vasaMtasenA dhezyAko apanI strI rUpa se svIkRta karane athavA khallamakhallA ghara meM DAla lene para, aura dUsarI isa bAta para ki cArudatta ke sAtha koI ghaNA kA vyavahAra nahIM kiyA gyaa| inameM se dUsarI bAta para jo Apatti kI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra prakAza / gaI hai vaha to koI qhAsa mahatva nahIM rakhatI / usakA tAtparya sirpha itanA ho hai ki ' saptatanoM meM vezyA sevana bhI eka vyasana hai, isa vyasanako sevana karane vAle bahuta se manuSya hogaye haiM paraMtu unameM cArudatta kA nAma hI jo qhAsa taura se prasiddha calA jAtA hai vaha isa bAta ko sUcita karatA hai ki isa vyasana ke sevana meM cArudatta kA nAma jaisA badanAma huA hai vaisA dUsare kA nahIM / nAma kI yaha badanAmI hI cArudatta ke prati ghRNA aura tiraskAra hai, isa liye usa samayake loga bhI z2arUra usake prati ghRNA aura tiraskAra kiye binA na rahe hoNge|' isa prakAra ke anumAna ko prastuta karane ke sivAya, samAlocaka jI ne dUsarA koI bhI pramANa kisI grantha se aisA peza nahIM kiyA jisase yaha mAlUma hotA ki usa vakta kI jAti-birAdarI zrathavA janatAne cArudattake vyaktitva ke prati ghRNA aura tiraskAra kA amuka vyavahAra kiyA hai / aura anumAna jo Apane bA~dhA hai vaha samucita nahIM hai| kyoMki eka vezyAvyasanI ke rUpameM cArudatta kA jo kathAnaka prasiddha hai vaha, eka rogImeM vyakta honevAle rogake pariNAmoMko pradarzita karane kI taraha, cArudattake usa doSakA phala pradarzana athavA usase honevAlI musIbatoMkA ullekha mAtra hai aura use jyAdA se jyAdA usake usa doSakI nindA kaha sakate haiN| parantu usase cArudatta ke vyaktitva ( zakhasiyata Personality) ke prati ghRNA yA tiraskArakA koI bhAva nahIM pAyA jAtA jisakA niSedha karanA udAharaNameM abhISTa thA aura na kisIke eka doSako nindAsa usake vyaktitva ke prati ghRNA yA tiraskAra kA honA lAz2imI AtA hai| doSa kI niMdA aura bAta hai aura vyaktitva ke prati ghRNA yA tiraskAra kA honA dUsarI bAta / zrIjinasenAcArya viracita harivaMzapurANAdi kisI bhI prAcIna granthameM aisA koI ullekha nahIM milatA jisase 40
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ zyAose vivAha I 41 yaha pAyA jAtA ho ki cArUdattake vyaktitva ke sAtha usa bakta janatAkA vyavahAra tiraskAramaya thA / pratyuta isake, yaha mAlUma hotA hai ki cArudatta kA kAkA svayaM ghezyAvyasanI thA, vArudatta kI mAtA subhadrAne, cArudantako strI - saMbhoga se virakta dekhakara, isI kAkAke dvArA vezyAvyasanameM lagAyAthA* ; vezyA ke ghara se nikAle jAne para jaba cArudatta apane ghara zrAyA to usakI strI ne vyApAra ke liye use apane gahane diye aura baha mAmA ke sAtha videza gayA : videzoM meM cArudatta aneka devoM tathA vidyAdharoM se pUjita, prazaMsita aura sammAnita huA; use prAmANika aura dhArmika puruSa samajha kara 'gaMdharvasenA' nAmakI vidyAdhara-kanyA usake samartha bhAiyoM dvArA vivAha karadeneke liye sauMpI gaI aura jise cArUdattane putrI kI taraha rakkhA ; cArudatta ke pIche vasantasenA vezyA usakI mAtAke pAsa zrI rahI aura mAtA kI sevA suzrUSA karate hue niHsaMkoca bhAvale usake vahAM rahane para kahIM se bhI koI Apatti nahIM kI gaI; areers videza se vApisa Ane para mAtAdika kuTumbIana aura campApurI nagarIke sabhI loga prasanna hue aura unhoMne cArudarA ke sAtha mahatI tathA adbhuta prIti ko dhAraNa kiyA x ; cArUdattane usa vasaMtasenA vaMzyAko aMgIkAra kiyA : * brahmanemidatta ne bhI ArAdhanAkathAkoza meM likhA hai tadA svaputrasya mohena saMgati gaNikAdibhiH / subhadrA kArayAmAsa takhyozcairlampaTairjanaiH // x brahmanebhidattake kathAkAzameM campApurIke logoM Adi kI isa prItikA ullekha nimna prakAra se pAyA jAtA hai| :-- bhAnuH zreSThI subhadrA sA cArudattAgamaM tadA / anye campApurIlokAH prIti prAptA mahAdbhutAm //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 vivAha kSetra prakAza | jo usI ko eka pati mAna kara usake ghara para rahane lagI thI, 'kimicchuka' dAna dekara donoM aura anAtha Adiko saMtuSTa kiyA, gaMdharvasenA kI pratijJAnusAra usakA pati nizcita karaneke liye aneka bAra gaMdharvavidyAke jAnakAra bidvAnoM kI sabhAe~ juTAI, pratijJA pUrI hone para vasudevake sAtha usakA vivAha kiyA, aura barAbara jainadharmakA pAlana karate hue anta ko jaina muni dIkSA dhAraNa kI / isake sivAya, vasudevajIne cArutant deossanAdi sahita sArA pUrva vRttAMta sunakara aura usase santuSTa hokara cArudattakI prazaMsA meM nimna vAkya kahecArudattasya cotsAhaM tuSTastuSTAva yAdavaH // 181 ahoceSTitamAryasya mahaudAryasamanvitam / www ho puNyavalaM gaNyamananyapuruSocitam // 182 na hi pauruSamIkSaM vinA daivabalaM tathA / IdRkSAn vibhavAn zakyAH prAptuM sasurakhecarAH // 18-3 // - harivaMzapurANa | bhASA meM paM0 gajAdharalAla jI ne inhIM prazaMsAvAkyoM ko nimna prakAra se anuvAdita kiyA hai -: "kumAra vasudevako parama zrAnaMda huA unhoMne cArudatakI isa prakAra prazaMsA kara [ko] ki Apa uttama puruSa haiM, ApakI ceSTA dhanya hai udAratA bhI lokottara hai anya puruSoM ke liye * yathAH - cArudattaH sudhozvApi bhuktvA bhogAnsvapuNyataH / samArAdhyajineMdroktaM dharmaM zarmAkara ciraM // 62 // tato vairAgyamAsAdya sundara rAkhyasutAya ca / datvA zreSThapadaM pUtaM dIkSAM jainezvarIM zritaH // 63 // - nemidata kathAkoza /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ vezyAoM se vivAha / sarvathA durlabha yaha prApakA puNyabala bhI acintya hai // 11-12 // vinA bhAgya ke aisA pauruSa honA ati kaThina hai aise uttamottama bhogoM ko manuSyoM kI to kyA bAta sAmAnya deva vidyAdhara bhI prApta nahIM kara skte"| ___ aura harivaMzapugaNa ke 21veM sarga ke anta meM zrIjinasenA cArya ne cArudatajIko bhI vasudevakI taraha rUpa aura vijJAna ke sAgara tathA dharma artha kAmarUpI trivarga ke anubhavI athavA usake anabhavase saMtuSTacitta prakaTa kiyAhai, aura isa taraha para donoM ko eka hI vizeSaNoM dvArA ullekhita kiyAhai yathAH ityanyonyasvarUpajJA rUpavijJAnasAgarAH / trivagAnubhavaprItAzcArudattAdayaH sthitAH // 18 // ina saba bAto se yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki cArudatta apane kuTumbIjanoM, purajanoM aura itarajanoM meM se kisI ke bhI dvArA usa vakta tiraskRta nahIM the aura na koI unake vyaktitva ko ghaNAkI dRSTise dekhatA thaa| isI se lekhaka ne likhA thA ki "usa samaya kI jAti-birAdarI ne cArudatta ko jAti se cyata athavA birAdarI se khArija nahIM kiyA aura na dusarAhI usake sAtha koI ghRNAkA vyavahAra kiyA gyaa|" parantu samA. locaka jI apane ukta dUSita anumAnake bharose para ise sapheda jhUTha batalAte hai aura isaliye pAThaka ukta saMpUrNa kathana para se unake isa sapheda satya kA svayaM anumAna kara sakate haiM aura usakA mUlya jA~ca sakate haiN| aba pahilI bAta para kIgaI Apattiko lIjiye / samAlocaka jI kI yaha aApatti bar3I hI vicitra mAlUma hotI hai! zrApa yahA~ taka to mAnate haiM ki cArudatta kA basaMtasenA vezyA ke sAtha eka vyasanI jaisA sambandha thA, basantasenA bhI
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha- kSetra prakAza / bArudasa para zAsaka thI aura usake prathama darzana divasa se hI yaha pratijJA kie hue thI ki isa janma meM maiM dUsare puruSa se saMbhoga nahIM karUMgI, cArudatta usase lar3abhir3a kara yA nArAz2a hokara videza nahIM gayA balki vezyA kI mAtA ne dhana ke na rahane para jaba use apane ghara se nikAla diyA to vaha dhana kamAne ke liye hI videza gayA thA; usake videza jAne para vasantasenA ne apanI mAtA ke bahuta kucha kahane sunane para bhI, kisI dUsare dhanika puruSa se apanA sambandha jor3anA ucita nahIM samajhA aura apanI mAtA ko yahI uttara diyA ki cArudatta merA kumAra kAlakA pati hai maiM use nahIM chor3a sakatI, use chor3a kara dUsare kubera ke samAna dhanavAna puruSa se bhI merA koI matalaba nahIM hai, aura phira apanI mAtA ke ghara kA hI parityAga kara vaha cArudatta ke ghara para jA rahI aura usa kI mAtAdika kI sevA karatI huI cArudatta ke Agamana kI pratIkSA karane lagI; sAtha hI, usane eka zrArthikA se zrAvaka ke vrata lekara isa bAta kI aura bhI rajirI kara dI ki vaha eka pativratA hai aura bhaviSya meM vezyAvRtti karanA nahIM caahtii| isake bAda cAruda jI videza se vipuladhana-sampatti ke sAtha ghApisa Ae aura vasantasenA ke apane ghara para rahane AdikA saba hAla mAlUma karake usase mile aura unhoMne use bar3I khuzI ke sAtha apanAyA - svIkAra kiyA / parantu yaha saba kucha mAnate hue bhI, ApakA kahanA hai ki isa apanAne yA svIkAra karanekA yaha artha nahIM hai ki cArudatta ne vasantasenAko strI rUpase svIkRta kiyA thA yA ghara meM DAla liyAyA balki kucha dUsarA hI artha haiM, aura use apane nimna do vAkyoM dvArA sUcita kiyA haiM(1) 'vArUdattane upakArI aura vratadhAraNa karanevAlI samajha kara hI vasantasenA ko apanAyA thA - 73 44
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vezyAoM se vivAha / 45 (2) "asala bAta yaha hai ki vasantasenA sevA suzrUSA karane ke liye AI thI, aura cArudatta ne use isI rUpa meM apanA liyA thA / " ina meM pahale vAkya se to apanAne kA koI visaraza artha spaSTa nahIM hotA hai| hA~, dUsare vAzyase itanA jarUra mAlama hotA hai ki Apane vasantasenA kA strIse bhinnasevA suzraSA karana ghAlI ke rUpameM apanAne kA vidhAna kiyA hai athavA yaha pratipAdana kiyA hai ki cArudatta ne use eka khidamatagAranI yA naukaranI ke taura para apane yahAM rakkhA thaa| parantu roTI banAne, pAnI bharane, bartana mAMjane, buhArI dene, tailAdi mardana karane, nahalAne, baccoM kA khilAna yA paMkhA jhAlana zrAdi kisa sevA suzrUSA ke kAma para vaha vezyAputrI rakkhI gaI thI, isa kA zrApana kahIM para bhI koI ullekha nahIM kiyA aura na kahIM para yahI prakaTa kiyA ki cArudatta, amuka avasara para, apanI usa cirasaMginI aura cirabhuktA vezyA se puna: saMbhogana karane yA usase kAma sevA na lene ke liye pratijJAvaddha hocukethe athavA unhoMne apanI eka strIkA hI vrata le liyA thaa| yahI ApakI isa ApattikA sArA rahasya hai, aura isake samarthanameM Apane jinasenAcArya ke harivaMzapugaNase sirpha eka zloka uddhRta kiyA hai, jo Apake ho artha ke sAtha isa prakAra hai:tAMsu[ zuzrUSAkarI[ ] svasUHzvazravAH] AyAMtevrata sNgtaa| zrutvA vasaMtasanAM ca pratiH [pItaH ] svIkRtavAnaham / / " "braikaTa meM jo rUpa diye hai ve samAlocaka jI ke diye hue una akSaroM ke zuddha pATha he jo una se pahale pAye jAte haiN| +isa kA jagaha " sadaNavrata saMgatAm" aisA pATha dehalI ke naye maMdira kI prati meM pAyA jAtA hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissaah-kssetr-prkaash| ___ "artha-vezyA vasantasainA apanI mAMkA ghara parityAgakara mere ghara progaI thii| aura usane arjikAke pAsa jA zrAvakake vana dhAraNa kara merI mA~ aura strIko pUrNa sevAkI thI isaliye maiM usase bhI milA use saharSa apnaayaa|" paM0 daulatarAmajI ne apane harivaMzapurANameM, isa zlokakI bhASA TIkA isa prakAra dI hai : "aura vaha kaliMgasenA dhezyAkI putrI vasaMtasenA pativratA mere videza gae pIche apanI mAtAkA ghara choDi pAryAnike nikaTa zrAvakavata aMgIkAra kari mero mAtAnike nikaTa prAya rhii| merI mAtAkI para strIkI vAna ati sevA karI / so doUhIM bAte pratiprasanna bhaI / ara jagatimeM bahuna pAkA jasa bhayo so maiM ati prasanna hoya vAhi aMgIkAra karatA bhyaa|" / yaha zloka cArudattajone. vasadevajIko apanA pUrva paricaya dete hue, usa samaya kahA hai jabaki gaMdharvasenAkA vivAha ho cukA thA aura cArudattako videzame campAparI vApisa pAe bahutase dina bIta cuke the-gaMdharva vidyAke jAnakara vidvAnoMkI mahIne dara mahIne kI kaI sabhAeM bhI ho cukI thii| isa saMpUrNa vastusthiti, kathanasambandha aura prakaraNa parase, yadyapi, yahI dhvani nikalatI hai aura yahI pAyA jAtA hai ki cArudattane vasantasenAko apanI strI banA liyA thA, aura koI mala zlokake zabdoM parase usakA spaSTa aura saMgata artha sirpha itanA hI hotA hai :'aura vasaMtasenAke viSayameM sAsako (merI mAtAkI) sevA karane tathA prAyikAke pAsase vrata grahaNa karane kA hAla sunakara maiMne prasannatApUrvaka use svIkAra kiyAaMgIkAra kiyaa|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ vezyAMtroM se vivAha bhI sahadaya vicArazIla isa bAtakI kalpanA nahIM kara sakatA ki cArudasane ghasaMtasenAko, usase kAma sevAkA koI kAma na dete hue, kevala eka khidamatagArinI yA naukaranIke taura para apane pAsa rakkhA hogA -aisI kalpanA karanA usa sadvicArasampannAke sAtha nyAya na karake usakA apamAna karanA hai| phira bhI samAlocakajIkI aisIhI vilakSaNa kalpanA jAna par3atI hai| isIse Apa apanIhI bAta para jora dete haiM aura usakA prAdhAra ukta zloka ko batalAte haiN| parantu samajha nahIM AtA ukta zlokame aisI kaunasI bAta hai jisakA Apa zrAdhAra lete ho athavA jisase Apake arthakA samarthana ho sakatA ho| kisI bhI viruddha kathanake sAtha na hote hue, eka strIko aMgIkAra karane kA artha use strI banAne ke sivAya aura kyAho sakatA hai? kyA 'svIkRtavAn' padase pahale 'strIpeNa' aisA koI pada na honese hI bhApa yaha samajha baiThe haiM ki vasaMtasenA kI strIrUpase svIkRti nahIM huI thI yA use strIrUpase aMgIkAra nahIM kiyA gayA thA ? yadi aisA hai to isa samajhapara sahasra dhanyavAda haiM? jAna par3atA hai apanI isa samajhake bharose parahI Apane zlokameM par3e hue 'zvazravAH' padakA koI khayAla nahIM kiyA aura na 'svIkRti' yA 'svIkAra' zabdake prakaraNasaMgata artha para hI dhyAna denekA kucha kaSTa uThAyA !! zloka 'zvazravAH' pada isa bAtako spaSTa batalA rahA hai ki cArudatta ne vasudevase bAteM karate samaya apanI mAtAko vasantasenAkI 'sAsa' rUpase ullekhita kiyA thA aura isale yaha sApha jAhira hai ki vasudeva ke sAtha vArtAlApa karane se pahale cArudattakA vasaMtasenAke sAtha vivAhako cakA thaa| svIkaraNa, svIkRti, aura svIkAra zabdo kA artha bhI vivAha hotA hai isIse vAmana zivarAma aipTene apane koza meM ina zabdoMkA artha Espousul, wedding tathA marriage
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ----- - -- -- - vivAha-kSetra prkaash| bhI diyA hai aura isI liye ukta zlokame ' svIkRtavAma' se pahale 'strIrUpeNa' padakI yA isI prAzaya ko liye hue kisI dUsare padake deneko kAI jarUrata nahIM thI-usakA denA vyartha hotaa| svayaM zrIjinasenAcAryane anyatra bhI, apane harivaMzapurANa meM, 'svIkRta' ko vivAhita (UDha )' artha meM prayukta kiyA hai, jisakA eka spaSTa udAharaNa isa prakAra hai : * yAgakarmaNi nivRtte sA kanyA rAjasanunA / svIkRtA tApasA bhapaM bhaktaM knyaathemaagtaaH||30|| kauzikAyAtra taistasyAM yAcitAyAM napo'vadat / kanyA soDhA kumAreNa yAnetyuktAstutaM yyuH||31|| -26 vA~ srg| ye donoM padya usa yajJaprakaraNa ke haiM jisameM rAjA amoghadarzana ne raMgasenA vezyAkI patrI 'kAmapatAkA' vezyA kA natyakaroyA thA aura jise dekhakara kauzika RSi bhI kSabhita hI gaye the| ina padyoM meM batalAyA hai ki 'yajJakarma ke samApta hone para usa (kAmapatAkA ) kanyA ko rAjaputra ( cArucaMdra ) ne svIkAra kara liyA / ( isake bAda ) kucha tApasa loga kanyA ke liye bhakta rAjA ke pAsa Ae aura unhoMne 'kauzika' ke *jinadAsa brahmavArIke harivaMzapurANa meM bhI 'svIkRta' ko 'U' ( vivAhita ) artha meM prayukta kiyA hai| yathA : tataH kadAcitsA kanyA svIkRtA rAjalananA / tApasAstepikanyArtha napapAvaM smaagtaaH||30|| prArthitAyAM nRpovAdIttasyAM soDhA vidhaantH| kumAreNa tato yUyaM yAta svsthaanmutskaaH||31|| '-10vAM srg|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vezyAoMse vivAha / liye usakI yAcanA kii| isa para rAjAke isa utarako pAkara ki 'vaha kanyA to rAjapatrane vivAha lI hai' ve loga clegye| isa ullekha parase spaSTa hai ki zrIjinasenAcArya ne pahale padyameM jisa bAtake liye 'svIkRtA' padakA prayoga kiyA thA uso bAtako agale padya ne 'UhA' padase z2Ahira kiyA hai, jisase 'svIkRtA' (svIkAra kara lI) aura 'UDhA' (vivAha lI) donoM pada eka hI arthaka vAcaka siddha hote haiM / paM0 daulatagamajI ne 'svIkRtA' kA artha 'aGgIkAra karI' aura 'UDhA' kA artha 'parI' diyA hai / aura samAlocakajIke zraddhAspada paM0 gajAdharalAlajI ne, uktapadyoMkA artha detehue,'mbIkRtA'ko taraha 'UDhA'kA artha bhI 'svIkAra karalI' kiyA hai aura isa taraha para yaha ghoSita kiyAhai ki UDhA (vivAhitA aura 'svIkRtA dono ekArthavAcaka pada haiN| aisI hAlatameM yaha bAta bilakula nirvivAda aura niHsandeha jAna par3atI hai ki cArudattane vasantasenA vezyAke sAtha vivAha kiyA thA--use apanI strI banAyA thA aura usI bAtakA ullekha unakI taraphase ukta lokameM kiyA gayA hai| aura isa liye ukta zlokameM prayukta hue "svIkRtavAn" padakA spaSTa artha "vivAhitavAn" samajhanA caahiye| kheda hai ki,itanA spaSTa mAmalA hotehue bhI, samAlocakajI, lekhakake vyaktitvapara zrAkSepa karate hue, likhatahe-- "cArudattane vasantasainAko gharama nahIM DAla liyA thA aura na use strI rUpase svIkRta kiyA thA, jaisAki bAbU sAhabane likhA hai / yaha dAnA bAte zAstroM meM nahIM haiM na jAne bAbU sAhabane kahA~se likhadI hai bAbU sAhabakI yaha purAnI Adata hai ki jisa bAtase apanA matalaba nikalatA dekhate haiM usI bAtako apanI orase milAkara jhaTa logoko dhokhameM DAla dete haiN|"
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prkaash| ~~~~~~~~~~~ samAlocakajIke isa likhanekA kyAmUlya hai,aura isake dvArA lekhakapara unhoMne kitanA jhUThA tathA nIca AkSepa kiyA hai, ise pAThaka aba svayaM samajha sakate haiN| samajhameM nahIM prAtA ki eka vezyAse vivAha karane yA use strI banA lenekI purAnI bAtako mAna lene meM unha kyoM saMkoca hazrA aura usapara kyoM itanA pAkhaMDa racA gayA?vezyAprose vivAha karaleneketo aura bhI kitane hI udAharaNa jainazAstroM meM pAye jAte haiM, jinameMse 'kAmapatAkA' vezyA kA udAharaNa Upara diyA hI jA cukA hai| aura *paNyAnava' kathAkozameM likhA hai ki 'paMcasagaMdhinI' vezyAkI kinnarI' aura 'manoharI' nAmakI do putriyA~ thI, jinake sAtha ayaMdharake putra pratApaMdhara aparanAma 'nAgakumAra' ne, pitAkI zrAkSAse, vivAha kiyA thA+ ye nAgakumAra jinapUjana kiyA karatethe, unhoMne antako jinadIkSA lI aura ye kevalajJAnI hokara mokSa pdhaare| unakI isa kRtise-arthAta, sAkSAta *yaha puNyAsrava kathAkoza kezavanandi munike ziSya rAmacandra mumulakA banAyA huzrA hai| isakA bhASAnuvAda paM0 nAthUrAmajI premAne kiyA hai aura vaha sana1607 meM prakAzitabhI hocukA hai| + yathA-"ekadA rAjAsthAnaM paMcasagaMdhinInAmavezyA samAgatya bhUpaM vijJApayatisma deva ! me sute dve kinnarI mamoharI ca vINAvAdhamadagarvite nAgakumArasyAdezaM dehi tayovAca parIkSituM .......tecAtyAsakte pitRvacanena pariNItavAna pratApaMdharaH sukhamAsa |"-iti puNyAtravaH / x"...pratApaMdharomunizcatuHSaSThivarSANi tapazcakAra kailAse kevalI jjhe|"-iti puNyAtravaH / arthAta-pratApaMdhara (nAgakumAra ) ne muni hokara 64 varSa tapa kiyA aura phira kailAsaparvata para kevala jJAnako prApta kiyaa|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vezyAprose vivAha vyabhicArajAta vezyA-putriyoM ko apanI strI banA lenese-jainadharmako koI kalaMkAnahIM lagA,jisake lagajAnekI samAlocaka jIne samAlocamAke antameM AzaMkA kI hai, ve barAbara jinapUjA karate rahe aura usase unakI jinadIkSA tathA Atmonnatiko caramasImA taka pahuMcAne ke kArya meM bhI koI bAdhA nahIM praaskii| isaliye eka vezyAko strI banAlenA Ajakala kI dRSTise bhalehI loka-viruddhaho parantu vaha jainadharmake sarvaza viruddha nahIM kahalA sakatA aura na pahale z2amAne meM sarvathA lokaviruddha hI samajhA jAnA thaa| Ajakala bhI bahudhA dezahitaiSiyoMkI yaha dhAraNA pAI jAtI hai ki bhAratakI sabhI vezyAe~, ghazyAvasiko choDa kara, yadi apane apane pradhAna premIkaM ghara baiThajAyeM-gahasthadharma meM dIkSita hokara gRhasthana bana jAya~ athavA aisA bananekeliye unheM majabUra kiyA jAsake-aura isataraha bhAratase ghezyAvRtti uThajAya to isase bhAratakA naitikapatana rukakara usakA bahuta kucha kalyANa ho sakatA hai / ve vezyAgamana yA vyasanakI apekSA eka vezyAse, vezyAvRtti chur3Akara, zAdI karalene meM kama pApa samajhate hai / aura, kAmapizAcake vazavI hokara, vezyAke dvArapara par3e rahane, ThokareM khAne, apamAnita tathA padadalita hone aura aneka prakArakI zArIrika tathA mAnasika yaMtraNAe~ sahate hue antako patitAvasthAmeM hI mara jAneko chorapApa tathA adharma mAnate haiM / astu / 40Ger kuTumba meM vivAha / cArudattake udAharaNako sabhI prApattiyokA nirasana kara aSa maiM dUsare-vasudevajI vAle-udAharaNa kI ApattiyoM ko letaa| isa udAharaNa meM sabase bar3I mApatti 'devakIke' vivAha
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra prakAza / para kI gaI hai| devakI kA vasudeva ke sAtha vivAha huA, isa bAta para, yadyapi, koI Apatti nahIM hai parantu 'devakI rizte meM vasudeva kI bhatIjI thI' yaha kathana hI Apatti kA khAsa viSaya banAyA gayA hai aura ise lekara khUba hI kolAhala macAyA gayA tathA z2amIna AsmAna eka kiyA gayA hai / isa Apattipara vicAra karane se pahale, yahAM prakRta Apatti viSayaka kathanakA kucha thor3A sA pUrva itihAsa de denA ucita mAlUma hotA hai aura vaha isa prakAra 52 : ( 1 ) san 16.0 meM, lAhaura se paM0 daulatarAma jI kRta bhASA harivaMzapurANa prakAzita huA aura usakI viSaya-sUcI meM devakI aura vasudeva ke pUrvottara sambandhako nimna prakAra ghoSita kiyA gayA : "vasadevakA apane bAbAke bhAI rAjA sudhIrakI (par3a) potI kaMsakI bahana devakIsaM vivAha huA / " isa ghoSaNA ke kisI bhI zraza para usa samaya Apatti kI kahIM se bhI koI AvAz2a nahIM suna par3I / ( 2 ) 17 pharavarI san 1613 ke jaina gajaTa meM saranaU nivAsI paM0 raghunAthadAsajI ne, "zAstrAnukUla pravartanA cAhiye" isa zIrSaka kA eka lekha likhA thA aura usa meM kucha rUDhiyoM para apane vicAra bhI pragaTa kiye the / isa para lekhakakI ora se " zubha cihna " nAma kA eka lekha likhA gayA aura vaha 24 mArca san 1913 ke 'jainamitra' meM prakAzita huA, isa lekha meM paMDita jI ke ukta ' zAstrAnukUla pravartanA cAhiye' vAkya kA abhinaMdana karate hue aura samAja meM rUDhiyoM tathA rasma riSAoM kA vivecana prArambha hone kI AvazyakatA jatalAte hue, kucha zAstrIya pramANa paMDita jI kI bheTa kiye gaye the aura una para niSpakSabhAva se vicArane ko preraNA bhI kI gaI thI / una
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivAha / pramANoM meM cauthe nambara kA pramANa isa prakAra thAH__"ukta (jinasenAcAryakRta ) harivaMzapugaNa meM yaha bhI likhA hai ki ghasudeva jI kA vivAha devakI se huzrA / devakI gajA ugrasena kI lar3akI aura mahArAja sudhIra ko par3apotI (prapautrI) thI aura vasudeva jI mahArAjA sara ke pote the| sara aura suvIra dAnoM sage bhAI the-arthAt zrIneminAtha ke cacA vasudeva jI ne apane cacAz2Ada bhAI kI lar3akI se vivAha kiyaa| isase prakaTa hai ki usa samaya vivAha meM gotra kA vicAra vA bacAva nahIM kiyA jAtA thaa| nahIM mAlama paravAroM meM Ajakala pATha pATha vA cora cAra sAke (zAkhAe~) kisa prAdhAra para milAI jAtI hai|" isa lekha ke uttarameM paMDitajIne dUsarAlekha, vahI 'zubhacinha' zIrSaka DAlakara, 16 jana sana 1613 ke jainagajaTa meM prakAzita karAyA, usameM isa pramANa ke kisIbhI aMzaparakoI ApattinahIM kIgaI aura na do zlokoMke arthapara *zrApattikarane ke sivAya, dUsarehI kisI pramANako pramANa ThaharAyA gyaa| jainamitrake sampAdaka brazItalaprasAda jInebhI ukta pramANa para koI Apatti mahIkI, hAlA~ki unhoMne lekhapara do saM0 noTa bhI lagAye the| (3) isake chaha varSabAda, zikSApradazAstrIya udAharaNa' naM02 ke nAmase vasudevajIke udAharaNakA yaha prakRta lekha likhA gayA aura aprela sana 1616 ke 'satyodaya' meM prakAzita huA / usa vakta isa lekhapara 'padmAvatoparavAla' ke sampAdaka paM0 gajAdhara. lAlajI nyAyatIrtha ne apanA vistRta vicAra prakaTa kiyA thA aura usameM isa bAtako svIkAra kiyAthA ki deSakI ugrasenakI *arthA-viSayaka isa ApattikA uttara 'artha-sarthana' nAmaka lekhadvArA diyA gayA jo 17 sitambara sana 163 ke jainamitra meM prakAzita bhA thaa|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacha vivAha-kSetra prakAza | putrI aura vasudevakI bhatIjI thii| unakA vaha vicAra lekha zrAvaNa mAsake 'padmAvatIpuravAla' aMka naM0 5 meM prakAzita huA thaa| isake bAda sitambara sana 1620 ke 'jainahitaiSI' meM yahI lekha prakAzita huA aura vahA~ se cAra varSake bAda aba isa pustakamai uddhRta kiyA gayA hai| 26 isa taraha para devakI aura vasudevake sambaMdha kA yaha viSaya isa pustaka me koI nayA nahIM hai balki vaha samAja ke cAra prasiddha patroM aura eka grantha meM carcA jAkara bahuta pahalese samAjake vidvAnoMke sAmane rakkhA jA cukA hai aura usakI satyatA para isase pahale koI Apatti nahIM kIgaI zrathavA yo kahiye ki samAja ke vidvAnoMne use Apatti ke yogya nahIM smjhaa| aisI hAlata meM samAlocakajIkA isa viSayako lekara vyarthakA kolAhala macAnA aura lekhakake vyaktitva para bhI AkramaNa karanA unake prakANDatANDava tathA avicAra ko sUcita karatA hai / lekhakane devakI ke vivAha kI ghaTanAkA ullekha karate hue likhA thA devakI rAjA ugrasenakI putrI, nRpabhAMjaka vRSTikI pautrI aura mahArAja suvIrakI prapautrI thI / vasudeva rAjA andhakavRSTike putra aura nUpa zUrake pautra the / ye nRpa 'zara' aura devakIke prapitAmaha 'suvIra' donoM sage bhAI the| donoMke pitAkA nAma ' narapati' aura pitAmaha ( bAbA ) kA nAma 'yadu' thA / aisA zrIjinasenAcAryane apane harivaMzapurANa meM sUcita kiyA hai aura isase yaha prakaTa hai ki rAjA ugrasena aura vasudevajI donoM Apasa meM cacAtAUz2Ada bhAI lagate the aura isaliye ugrasenakI lar3akI 'devako' rizate meM vasudevakI bhatIjI (bhrAtRjA) huii| isa devakIse vasudevakA vivAha huA, jisase spaSTa hai ki isa vivAha meM I
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivAha | gotra tathA gotrakI zAkhAoMkA TAlanA to dUra rahA eka vaMza aura eka kuTumbakA bhI kucha khayAla nahIM rakkhA gayA / " 55 isa kathana se spaSTa hai ki isameM devakI aura vasudevakI riztedArI kA -- unake pUrva sambaMdha kA jo kucha ullekha kiyA gayA hai yaha saba zrIjinasenAcAryake harivaMzapurANa ke AdhAra para kiyAgayA hai| aura isaliye eka samAlocakakI haisiyata se samAlocakajIko isapara yadi koI Apatti karanI thI to vaha yAto jinasenAcAryako lakSya karake karanI cAhiye thI--unake kathanako mithyA ThaharAnA athavA yaha batalAnA cAhiye thA ki vaha zramuka amuka jainAcAryoM tathA vidvAnoMke kathanoM ke viruddha - aura yA vaha isa rUpameM hI honI cAhiye thI ki lekhakakA ukta kathana jinasenAcArya ke harivaMzapurANake viruddha hai, aura aisI hAlata meM jinasenAcArya ke unavirodhIvAkyoM ko dikhalAnA cAhiye thA / parantu samAlocakajIne yaha saba kucha bhI na karake ukta kathanako "sapheda jhUTha" likhA hai aura use vaisA siddha karane ke liye jinasenAcArya kA eka bhI vAkya unake harivaMzapurANa se uddhRta nahIM kiyA yaha bar3I hI vicitra bAta hai ! hA~, anya vidvAnoMke banAye hue pA~DavapurANa, nemipurANa, harivaMzapurANa, uttarapurANa, aura zrArAdhanAkathAkoza nAmaka kucha dUsare granthoM ke vAkya z2arUra uddhRta kiye haiM aura unhIM ke AdhAra para lekhaka ke kathanako mithyA siddha karanA cAhA hai, yaha samAlocanAkI dUsarI vicitratA hai ! aura ina donoM vicitratAoM meM samAlocakajI kI isa zrApatikA sArA rahasya zrAjAtA hai / sahRdaya pAThaka isapara se sahaja hImeM isa bAtakA anubhava kara sakate haiM ki samAlocakajI, isa Apattiko karate hue, samAlocakake dAyare se kitane bAhara nikala gaye aura usake kartavya se kitane -
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 vivAha kssetr-prkaash| nIce gira gaye hai| unheM itanI bhI samajha nahIM par3I ki lekhaka apane kathanako jinasenAcAryake harivaMzapurANake AdhAra para sthitakara rahA hai aura isaliye usake vipakSa meM dUsare granthoM ke vAkyoMko uddhRta karanA vyartha hogA, unase vaha kathana mithyA nahIM ThaharAyA jA sakatA, use mithyA ThaharAne ke liye jinasenA cAyake vAkya hI paryApta hosakate haiM aura yadi vaise koI virodhI pAkya upalabdha nahIM haiM to yA to hameM koI ApattihI na karanI cAhiye aura yA jinasenAcAryako hI apanI bhApattikA viSaya banAnA caahiye| jaina kathA graMthoM meM saiMkar3o bAteM eka dUsare ke viruddha pAI jAtI hai, aura vaha prAcAryoM prAcAryoM kA paraspara matabheda hai| paMDita ToDaramalajI bhAdi ke sivAya, paM0 bhAgacandajI ne bhI isa bheda bhAva ko lakSita kiyA hai aura nemipurANa kI apanI bhASATIkA ke anta meM usakA kucha ullekha bhI kiyA hai * / parantu yahAM para hama eka bahuta prasiddha ghaTanA ko lete haiM, aura paha yaha hai ki sItA ko uttarapurANa meM rAvaNa kI putrI aura padmapurANAdika meM rAjA janaka kI putrI batalAyA hai| aba yadi koI pustaka lekhaka apanI pustakame isa bAta kA ullekha * yathAH--" yahAM itanA aura jAnanA isa purANa kI kathA [aura] harivaMzapurANakI kathA koI koI mile nAhIM jaise harivaMzapurANa viSaito bhagavAnakAjanma saurIpura kahyA aura ihAM dvArikA kA janma kahA bahuri harivaMza meM kRSNa tIsare naraka gayA kahyA ihAM prathana naraka gayA kahyA aura bhI nAma grAmAdika me phera hai so ihAM bhrama nAhIM karanA / yaha chamastha bhAcAryana ke zAna meM phera paryA hai| "-nemipurANa bhASA nAnautAke eka maMdira kI prati /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM viyAha / kare ki 'zrIguNabhadrAcArya praNIta uttarapurANa ke anusAra sItA rAvaNa kI beTI thI' to kyA usa pustaka kI samAlocanA karate hue kisI bhI samAlocaka ko aisA kahane athavA isa prakAra kI Apatti karane kA koI adhikAra hai ki pustakakAra kA vaha likhanA jhUTha hai, kyoMki padmapurANAdirka dUsare kitane hI pranthoM meM sItA kA rAjA janaka kI putrI likhA hai? kadApi nhiiN| use ukta kathana ko jhUThA batalAne se pahale yaha siddha karanA cAhiye ki vaha usa uttarapANa meM nahIM hai jisa kA pustaka meM havAlA diyA gayA hai, athavA pastakakAra para jhUTha ko prAropa na karake, usa viSaya meM, sIdhA uttarapurANake racayitA para hI AkramaNa karanA caahiye| yadi vaha aisA kucha bhI nahIM karatA balki usa pustakakAra ke ukta kathanako mithyA siddha karane ke liye padmapurANAdi dUsare pranyoM ke avataraNoM ko hI udhata karatA hai to vidvAno kI dRSTi meM usa kI vaha kRti (samAlocanA ) nirI anadhikAra carcA ke sivAya aura kucha bhI mahatva nahIM rakha sakatI aura na usake una avataraNa kA hI koI mUlya ho sakatA hai| ThIka yahI hAlata hamAre samAlocakajI aura unake ukta avataraNoM ( uddhRta vAkyo) ko samajhanI caahiye| unheM yA to lekhaka ke kathana ke viruddha jinasenAcArya ke harivaMzaparANa se koI vAkya udhata karake batalAnA cAhiye thA aura yA vaise (cacA bhatIjA jaise) sambandha-vidhAna ke liye jinasenAcArya para hI koI prAkSepa karanA cAhiye thA ; yaha donoM bAte na karake jo Apane, lekhaka ke kathanako asatya ThaharAne ke liye, pANDavapurANAdi dUsare granthoM ke vAkya udhata kiye he ve saba asaMgata, gairamutAllika aura pApa kI anadhikAra carcA kA hI pariNAma jAna par3ate haiM, sadvicAra-sampanna vidvAnoM kI dRSTi meM una kA kucha bhI
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pada vivAha- kSetra prakAza / mUlya nahIM hai, ve samajha sakate haiM ki aise aprastuta gairamutAllika ( irrelevant ) haz2Ara pramANoM se bhI lekhakakA vaha ullekha asatya nahIM ThaharAyA jAsakatA / aura na ye dUsare granthoMke pramANa, jinake liye samAlocanA ke 7 peja roke gaye haiM kathaMcit matabheda athavA vizeSa kathana ko pradarzita karane ke sivAya, jinasenAcArya ke vacanoM para ho koI Apatti karane ke liye samartha ho sakate haiM; kyoMki ye saba grantha jinasenAcArya-praNIta harivaMzapurANa se bAda ke bane hue haiM - jinasena kA harivaMzapurANa zaka saM0 705 meM, uttarapurANa zaka saM0 820 meM, kASThAsaMtrI bhaTTAraka yazaH kIrtikA prAkRta harivaMzapurANa vi0 saM0 1500 meM aura zubhacandra bhaTTArakakA pANDavapurANa vi0saM01608 meM banakara samApta huA: bAkI brahmanebhidastake nemipurANa aura zrArAdhanAkathAkoza tathA jinadAsa brahmacArIkA harivaMzapurANa ye saba grantha vikrama kI prAyaH 16vIM zatAbdI ke bane hue haiMaisI hAlata meM, ina granthoM kA jinasenake spaSTa kathana para koI asara nahIM par3a sakatA aura na, prAcInatAko dRSTi se, inheM jinasena ke harivaMzapurANa se adhika prAmANika hI mAnA jA sakatA hai| ina meM uttarapurANa ko chor3akara zeSa grantha to bahuta kucha Adhunika haiM, bhaTTArako tathA * bhaTTAraka ziSyoM ke race hue haiM aura unheM jinasena ke harivaMzapurANa ke mukAbale meM kAI mahatva nahIM diyA jA sktaa| rahA uttarapurANa, usake kathana se yaha mAlUma nahIM hotA ki devakI aura vasudeva meM cacA bhatIjI kA sambandha nahIM thA, balki usa sambandha kA honA hI adhikatara pAyA jAtA hai, aura isa bAta ko zrAge . * brahmanebhidatta bhaTTAraka mallibhapaNa ke aura jinadAsa brahmacArA bhaTTAraka sakalakIrtti ke ziSya the /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTambameM vivaah| paka calakara spaSTa kiyA jAyagA / sAtha hI, uttarapurANa aura jina. sena ke harivaMzapurANa kI sammilita rozanI se dUsare pramANoM para bhI yatheSTa prakAza DAlA jaaygaa| yahAMphara, isavakta maiM yaha batalA denA cAhatA hU~ ki samAlocakajIne lekhakako sambodhana karake usapara yaha kaTAkSa kiyA hai ki vaha paM0 gajAdharalAlajI ke bhASA kiye hue harivaMzapurANa ke kacha agale praSToko yadi palaTakara dekhatA to use patA lagajAtA ki usake 336 ve pRSThakI 24 vIM lAinameM spaSTa likhA hai ki"rAnI nandayazA isa dazANa nagarameM devasenakI dhanyA nAmaka strIse yaha devakI utpanna huI hai|" ghezaka, samAlocakajI! lekhakako isa bhASA harivaMzapurANa ke pRSTIko palaTakara prakRta pRSThako dekhanekA koI avasara nahIM milA / parantu aba ApakI sacanAko pAkara jo use dekhA gayA to usameM bar3IhI vicitratAkA darzana huA hai| vahA~ paM0 gajAdharalAlajI ne ukta vAkyako liye hue, eka zlokakA jo anuyAda diyA hai vaha isa prakAra hai : "aura ganI naMdayazAne unhIM putroM kI mAtA hone kA tathA revatI dhAyane unakI dhAya hone kA nidAna baaNdhaa| so ThokahI hai ---putroM kA sneha chor3anA bar3A hI kaThina hai| isake bAda ve saba loga samIcIna tapake prabhAvase mahAzaka svargame solahAsAgara zrAyuke bhAktA deva huye| vahA~se zrAyake anta meM cayakara zaMkha kA jIva gahiNIse utpanna balabhadra huA hai| rAnI naMdayazA zreSTha isa dazANa nagarameM devasaMnakI dhanyA nAmaka strIse yaha devako utpanna huI hai aura dhAya bhadrilasA nagarameM sudRSTI nAmaka seThakI alakA nAmakI strI huI hai|167||"
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSatra- prakAza / yaha jinasenake 'jisa mUla zloka naM0 167 kA anuvAda kiyA gayA hai vaha harivaMzapurANake 33veM sargameM nimnaprakAra se pAyA jAtA hai ::-- 60 " dhAtrI mAnuSyakaM prAptA pure bhavilasAhaye / sudRSTizreSTo bhAryA vartate hyalakAbhidhA || " koI bhI saMskRtakA vidvAna isa lokakA vaha anuvAda nahIM kara sakatA joki paM0 gajAgharalAlajI ne kiyA hai aura na isakA vaha koI bhAvArtha hI hosakatA hai| isa zloka kA sIdhA sAdA Azaya sirpha itanAhI hotA hai ki 'vaha dhAya ( revatI ) manuSya janmako prApta huI isa samaya bhadvilasA nAmaka nagara meM seTha suddaSTikI alakA nAmakI strI hai|' aura yaha Azaya ukta anuvAdake antima vAkya meM zrAjAtA hai, isaliye anuvAdakA zeSAMza, jisameM samAlocakajIkA bar3e darpake sAtha pradarzita kiyA huA vaha vAkyabhI zAmila hai, mUla grantha se bAhara kI cIja jAna par3atA hai / mUlagranyameM, isa zloka se pahale yA pIche, dUsarA koI bhI zlAMka aisA nahIM pAyA jAtA jisakA zrAzaya 'rAnI naMdayazA' se prAraMbha honevAlA uktavAkya hosake * | isa zloka se pahale "kurvannirnAmikastIva" nAmakA padya aura bAdako gaMgAdyA devakI garbhe' nAmakA padya pAyA jAtA hai, jina donoMkA anuvAda, isI kramase -- ukta anuvAdase pahale pIche- - prAyaH ThIka kiyA gayA hai| paraMtu ukta padya anuvAda meM bahutasI bAteM Upara se milAI gaI haiM, yaha spaSTa haiM; aura isa prakArakI milAvaTa aurabhI saiMkar3oM padyAM ke anuvAda meM pAI jAtI hai| jo nyAyatIrtha gajAdharalAlajI * dekho dehalIke naye maMdira aura paMcAyatI maMdirake harivaMzapurANakI donoM pratiyoMke kramazaH patra naM0 207 aura 151 /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivAha / paM0 daulatarAmajIkI bhASATIkA para AkSepa karate haiM ve svayaMbhI aisA galata athavA milAvaTako liye hue anuvAda prastuta kara sakate haiM yaha bar3e hI khedakA viSaya hai ! paM0 daulatarAmajIne to apanI bhASA vacanikAmeM itanAhI likhA hai ki "rANI naMdiya. sAkA jIva yaha devakI bhaI" aura vaha bhI ukta padyakI TokAmeM nahIM balki agale paca kI TIkAma vahA~ ullekhita 'devakI' kA pUrvasambaMdha vyakta karane ke liye likhA hai x parantu gajAdharalAlajI ne isapara apanI orase devakIke mAtA pitA aura utpatti sthAnake na.mokI magajI bhI caDhAdI hai, aura usameM dazArNa nagarase pahale unakA 'isa' zabda kA prayoga aura bhI jyAdA khaTakanA hai; kyoMki devakI aura vasudevajIse yaha saba kathA kahate hura atima kaka muni usa samaya dazANa garameM upasthita nahIM the balki mathagake pAsake sahakAra vanameM upasthita the isaliye unakI porase 'isa' zrAzaya ke zabda kA prayoga nahIM bana sktaa| parantu yahA~para anuvAda kI bhale prakaTa karanA koI iSTa nahIM hai: maiM isa kathana parase sirpha itanAhI yatalAnA cAhatA hUM ki jisa ghAtako samAloca jAne bar3e darpake sAtha lekhakako dikhalAnA cAhA thA usameM kulabho sAra nahIM hai / vaha jinasenAcArya ke harivaMzapurANase bAhara kI cIja hai aura isaliya usake AdhAra para koI Apatti nahIM kI jaasktii| samAlocakajIke sAmane +dekhA gajAdharalAla jIke bhASA harivaMzapurANakI prastAvanA kA pRSTha naM0 2 / ___x yathAH-tahA~ te cayakari revatI dhAyakA jIva bhahalapara viSai suhATe nAmA seThakai alkA nAmA strI hai // 67 // ara rANI naMdiyasAkA jIva yaha devakI bhaI tAkai ve gaMgadeva Adi pUrvale putra svagata cayakari yAjanmaviSai bhI putra hoiNge||" 16 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra prakAza / jinasenakA harivaMzapurANa maujUda thA - unhoMne usake kitane hI vAkya samAlocanAmeM dUsare zravasaroMpara uddhRta kiye haiM-be svayaM isa bAtako jAnate the ki paM0 gajAgharalAlajIne jo bAta anuvAda meM kahI hai vaha mUlameM nahIM hai - yadi mUla meM hotI to ve sabase pahale kUdakara usa mUlako uddhRta karate aura taba kahIM pIche se anuvAda kA nAma lete - phirabhI unhoMne gajAdharalAlajI ke mithyA anuvAdako pramANa meM peza kiyA. yaha bar3ehI duHsAisakI bAta hai / unheM isa bAtakA jarAbhI khayAla nahIM huA ki jisa dhokhAdehIkA meM dUsaroM para jhUThA ilajAma lagA rahA hU~ usakA apanI isa kRtisaM svayaMhI sacamutra aparAdhI banA jArahA hUM aura isaliye mujhe apane pAThakoM ke sAmane 'usI * harivaMzapurANa' yA '+ jinasena' ke nAmapara aisI mithyA bAsako rakhate hue zarma zrAnI cAhiye / parantu jAna par3atA hai samAlocakajI satya athavA asaliyata para pardA DAlane kI dhuna meM itane masta the ki unhoMne zarma aura sadvicArako uThAkara ekadama bolAe tAka rakha diyA thA, aura isIse ve aisA duHsAhasa kara sake haiN| hama samAlocakajIse pUchate haiM ki Apane to paM0 gajAdharalAlajI bhASA kiye huye harivaMzapurANake sabhI patroM ko khUba ulaTa palaTa kara dekhA hai taba Apako usake 3656 pRSTha para ye paMktiyA~ bhI jarUra dekhaneko milI hogI jinameM navajAna bAlaka kRSNa ko mathurAse bAhara lejAte samaya vasudevajI aura kaMsake baMdI pitA rAjA ugrasena meM huI vArtAlApakA ullekha hai: 62 " pUjya ! isa rahasyakA kisIko bhI patA na lage isa devakI ke putra se niyamase zrApa baMdhana se mukta hoMge uttara meM ugrasenane kahA - ahA! yaha mere bhAI devasenakI putrI * + dekho samAlocanAkA pRSTa 3 rA aura 6ThA /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivaah| devakIkA putra hai maiM isakI bAta kisIko nahi kaha sakatA merI aMtaraMga kAmanA hai ki yaha dinoMdina bar3he aura vairIko isakA patA taka bhI na lge|" isa ullekhadvArA yaha spaSTa ghoSaNA kIgaI hai ki 'devakI' una devasenakI patrI thI jo kaMpake pitA ugrasenake bhAI the aura isaliye ugrasenakI patrI honese devakI aura ghasadevameM jo cacA bhatIjIkA sambaMdha ghaTita hotA hai vahI devasenakI putro honese bhI ghaTita hotA hai-usameM raMcamAtrabhI antara nahIM par3atA kyoMki ugrasena aura devasena donoM sage bhAI the| phira devakIke bhatIjI' honese kyoM inakAra kiyA gayA ? aura kyoM isa ullekhako chipAyA gayA ? kyA isIliye ki isase hamAre sAraM virodha para pAnI phira jAyagA ? kyA yaha spaSTarUpase mAyAcArI, cAlAkI aura apane pAThakoM ko dhokA denA nahIM hai ? aura kyA apanI aisI hI satkRtiyoM (!) ke bharose zrApa dUsaroM para mAyAcArI, cAlAkI tathA dhokAdehI kA ilajAma lagAne ke liye muMha UMcA kiye hue haiM ? Apako aisI nIcakRtiyoM ke liye ghAra lajA tathA zarma honI cAhiyethI !! devasena rAjA ugrasenake sagebhAI aura vasudevake cacAjAda bhAI the, yaha bAta zrIjinasenAcAryake nimna vAkyoMse.prakaTahai:-- udiyAya yadustatra harivaMzodayAcale / yAdavaprabhavo vyApI bhUmau bhUpatibhAskaraH // 6 // suto narapatiH tasmAdudbhadbhavapatiH / / yadustasminbhuvaM nyasya tapasA tridivaM gataH // 7 // surazcApi suvIrazca zarau vIrau nreshvrii| sa to narapatiH rAjye sthApayitvA tapobhajat // 8 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vidhaah-kssetr:prkaash| sUraH suvIramAsthApya mathurAyA~ svayaM kRtI / sa cakAra kuzadyaSu puraM saumyapuraM param // 6 // zUrAzcAndhakavRSTayAdyAH sUrAdudbhavansutAH / vIro bhojakavaThyAdyAH suvIrAnmathurezvarAt // 10 // jyeSTaputre vinikSiptatinibhAro yathAyatham / siddhI sUrasuvIrau tau supratiSThena dIkSitau // 11 // AsIdandhakaSTezca subhadrA vaninottamA / putrAstasyA dazotpannA stridazAbhA divshcyutaaH||12|| samudravijayo'kSobhyastathA stimitasAgaraH / himavAnvijayazcAnyo'calo dhAraNaparaNau // 13 // abhicaMdra ihAkhyAto vasudevazca te daza / dazArhAH sumahAbhAgAH sarveSyanvarthanAmakAH // 14 // kuntImadrI ca kanye dve mAye strIguNabhUSaNe / lakSmIsarasvatItulye bhaginyo vRSTi nanminAm // 15 // rAjJo bhojakavRSTA patnI padmAvatI sutAn / ugrasena-mahAsena-devasenAnasata sA // 16 // -harivaMzapurANa, 18vAM sarga* | ina vAkyoM dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'harivaMzameM rAjA 'yadu' kA udaya huA, usIse yAdavavaMzakI utpatti huI aura vaha apane patra 'narapati' ko pathyo kA bhAra sauMpa kara, tapazcarNa karatA huA, svarga loka ko prApta huA ; narapatike *dekho nayA maMdira' dehalI kI prati /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivAha | 65. 'sUra' aura 'suvIra' nAmake do putra hue, jinheM rAjya para sthApita karake usane tapa leliyA ; isake bAda sUrane apane bhAI sudhIra ko mathurA meM sthApita karake svayaM sauryapura nagara basAyA ; sUra se 'andhakavRSTi' Adi zUra putra utpanna hue aura mathurA svAmI suvIra se 'bhojaRghRSTi Adi vIra putroM kI utpatti huI; sUra aura subIra donoM ne apane apane jyeSTha putra (yaMtrakavRSTi, bhojakavRSThi ) ko rAjya dekara supratiSTha muni dIkSA lI zrAra siddhapadako prApta kiyA: andhakavRSTikI subhadrA strI se samudra vijaya, akSobhya, stimitasAgara, himavAna, vijaya, acala, dhAraNa, puraNa, abhicandra, aura vasudeva nAmake dasa mahAbhAgyazAlI putra utpanna hue, sAthahI kuntI aura maTTI nAmakI do kanyAe~ bhI huI aura rAjA bhojaka vRSTikI padmAvatI strI se ugrasena, mahAsena aura devasena nAmake tIna putra x utpanna hue / ' yahI vaha saba vaMzAvalI hai jisakA sAra lekhakane vasudevajI x samAlocakajIne, tIna putroM ke atirikta eka putrIke bhI nAmollekha kA pRSTa 3 para ullekha kiyA hai / parantu dehalIke naye maMdirakI pratimeM, yahA~para, putrI kA koI ullekha nahI pAyA jAtA / hA~, uttarapurANa meM 'gAMdhArI' nAmakI putrIkA ullekha jarUra milatA hai / parantu vahA~ vasudevake pitA aura ugrasenake pitA donoM ko sage bhAI batalAyA hai / aura donoMke pitAkA nAma zUravIra tathA pitAmahakA sUrasena diyA hai / yathA :zravArya nijazauryeNa nirjitAzeSavidviSaH / khyAtazauryapurAdhIzasRgmenamahIpateH // 63 // sutasya zUravIrasya dhariNyAzca tadbhavau / vikhyAtA'ndhakavRSTizca pativRSTinarAdivAka // 64 // -- 70vA~ parva |
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 vivAha- kSetra prakAza 1 ke udAharaNako prAraMbha karate hue diyA thA / usameM 'ugrasena' kI jagaha 'devasena' banA dene se vaha ukta ullekha para bhI jyokI tyoM ghaTita ho sakatI hai / isa vaMzAvalI meM zrAge samudra vijayAdi tathA ugrasenAdikI saMtatikA koI ullekha nahIM hai / usakA ullekha grantha meM khaMDarUpa se pAyA jAtA hai aura una khaMDa kathanoM parase hI devakI nRpa bhAjakavRSTikI pautrI tathA rAjA mutrI kI prapautrI aura isaliye vasudevako 'bhatIjI' nizcita hotI hai / yahA~, una khaNDakathanoM kA ullekha karanese pahale, maiM apane pAThakoM ko itanA aura batalA denA cAhatA hUM ki, yadyapi, bhASA harivaMzapurANa ke pRSTa 336 aura 365 vAle ukta donoM ullekhoM parase yaha pAyA jAtA hai ki paM0 gajAdharalAlajIne devakIko rAjA ugrasenake bhAI devasena (rAjA) kI putrI batalAyA hai aura devasenakI strIkA nAma 'dhanyA' ( dhanadevI ) tathA unake bAsasthAnakA nAma 'dazArNapura prakaTa kiyA hai parantu unakA yaha kathana sana 1616 kA hai, jisa sAlameM ki unakA bhASA harivaMzapurANa prakAzita huA thaa| isase karIba tIna varSa bAda sana 1616 meM 'padmAvatI puravAla ke dvitIya varSa ke pUrva zraMka meM 'zikSAprada zAstrIya udAharaNa' nAMmake prakRta lekhapara apanA vicAra prakaTa karate hue, unhoMne svayaM devakIko rAjA ugrasena kI putrI aura vasudevakI bhatIjI svIkAra kiyA hai / Apake usa vicAra lekhakA eka aMza isa prakAra hai "jisa samaya rAjA vasudeva yAdi sarIkhe vyaktiyoM kA astitva pRthvIpara thA, usa samaya ayogya vyabhicAra nahIM thA jisa strIko ye loga svIkAra karalete the usake sivAya anya stroko mA bahina putrI ke samAna mAnate the isaliye usa samaya meM devakI aura vasudeva sarIkhe vivAha bhI svIkAra kara liye jAte the / arthAt
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaTumbameM vivAha / yadyapi kuTumba nAte rAjA ugrasena vasudevake bhAI lagate the parantu kisI anya kuTumbase AI huI strose utpanna ugrasenakI patrIkA bhI vasudevane pANigrahaNa kara liyA thA / lekina usake bAda phira aisA jamAnA zrAtA gayA ki logoM ke hadayoMse dhArmikavAsanA vidA hI ho gaI, loga khAsa patrI aura bahina zrAdiko bhI strI banAne meM saMkoca na karane lage to gotra zrAdi niyamoM kI zrAvazyaktA samajhI gaI logoMne apane meM gotrAdikI sthApanA kara cacA tAUjAna bahina bhAIke zAdIsambandhako baMda kiyaa| vahI prathA Ajataka barAbara jArI hai|" isa avataraNa se itanAhI mAlama nahIM hotA ki paNDita gajAdharalAlajIne devakI ko rAjA ugrasenakI putrI tathA vasu. devako ugrasenakA kuTambanAte bhAI svIkAra kiyA hai aura donoM ke vivAhako usa samayako dRSTi se ucita pratipAdana kiyA hai .balki yaha bhI spaSTa jAna par3atA hai ki unhoMne usa samaya cacA tAUjAta bahina bhAIke zAdI sambaMdhakA rivAja mAnA hai aura yaha svIkAra kiyA hai ki usasamaya vivAhameM gotrAdike niyamoM kI koI kalpanA nahIM thI, jarUrata par3ane para bAdako unakI saTi kogaI aura tabhIse usa prakAra ke kuTumba honevAle-zAdI sambaMdha baMda kiye gye| isa avataraNa ke bAda paMDitajIne, aAjakala baiMse vivAhoMkI yogyatA kA niSedha karane hue, yaha vidhAna kiyA hai ki yadi dharmake vAstavika svarUpako samajhakara logo meM dharma kI svAbhAvika-( pahale jaisI ) pravatti hAjAya to Ajakala bhI paise vivAhose hamArI koI hAni nahIM ho sktii| yathA.--- __ "isaliye yaha bAta siddha hai vanadeva aura devakI kaise vivAhoMkI isa samaya yogyatA nahIM / ... lekina hA~ yadi hama
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kssetr-prkaash| isa bAtakI aura lIna hojAya ki jo kucha hamArA hitakArI hai vaha dharma hai| hama vAstavika dharma kA svarUpa samajha nikale hitAhitakA viveka hojAya hamAre dhArmika kArya kisI preraNAse na hAkara svabhAvataH hA nikale viSayalAlasAko hama apane sakhakA kendra na samajhe usa samaya devakI aura vasadeva kaise vivAhoMse hamArI koI hAni nahIM ho sktii|" isa saba kathana para se koI bhI pAThaka kyA yaha natIjA nikAla sakatA hai ki paM0 gajAdharalAla jI ne devakI aura vasudeva ke parva sambandhaka viSayameM lekhakase koI bhinna bAta kahI hai athavA kuTumba ke nAte devakI ko vasudeva kI bhatIjI mAnanesa inkAra kiyA hai ? kabhI nahIM, balki unhoMne to apane lekhake anta meM inake vivAha ko bAbata likhA hai ki vaha "ayukta na thA usa samaya yaha roti rivAja jArI thii|" aura usa kI puSTi meM agravAlokA dRSTAMta diyA hai / phira nahIM mAlama samAlocakajI ne kisa birata para unakA vaha 'rAnI.. mandayazA yAlA vAkya bar3e darpa ke sAtha pramANa meM pa zakiyA thA? kyA eka vAkyaka chalasa hI Apa apane pAThako ko ThaganA cAhata the? bhAle bhAI bhale hI Apa ke isa jAla meM phaMsa jaoNya parantu vizaSajJoM ke sAmane prApakA aisA kAI jAla nahIM cala sktaa| samajhadAge ne jisa samaya yaha dekhA thA ki aApane aura jagaha to jinasenAcAryakRta harivaMzapurANa ke vAkyAko uddhRta kiyA hai parantu isa mauke para, jahA~ jinasena ke vAkya ko uddhata karaneko khAsa jarUrata thI, vaisA na karake anaghAda ke eka vAkya se kAma liyA hai, ve usI vakta tAr3a gaye the ki jarUra isameM kAI cAla hai- avazya yahAM dAla meM kucha kAlA hai aura vastusthiti aisI nahIM jAna pdd'tii| khaMda hai ki jo samAlocakajI, apanI samAlocanA meM, paNDita
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivaah| gajAdharalAlajI ke vAkyoM ko bar3I zraddhAiTise peza karate hue najara zAte haiM unhoMne ukta pagiData jI kI eka bhI bAta mAnakara nadI--na to devakI ko rAjA ugrasenakI lar3akI mAnA aura na ugrasena ke bhAI devasena kI putrI hI svIkAra kiyA ! pranyuta isa ke, jinasenAcArya ke kathana ko chipAne aura usa para pardA DAlane kA bharasaka yatna kiyA hai ! isa haTha dharmI aura behayAIkA bhI kyA kahIM kucha ThikAnA hai? jAna par3atAhai vidharmI janoMko kucha kahAsunIke khayAlane samAlocakajIko burI taraha se taMga kiyA hai aura isI se samAlocanAke paSTa 4 para ve lekhaka para yaha prAkSepa karate hai ki usane--" yaha nahIM vicAra kiyA ki isa asatya lekhake likhane se vidharmIjana pavitra jainadharmako kitane ghaNA paNa dRSTi se avalokana kreNge|" / mahAzayajI! zrApa attainI kI apane vidharmI janoM kIcintA nakIjiye, ve saba zrApa jaise nAsamajha nahIM hai jo kisI rIti-rivAja athavA ghaTanA-vizeSa ko lekara pavitra dharsa se bhI ghaNA kara baiThe, unameM bar3e bar3e samajhadAra tathA nyAya-nipuNa loga maujUda hai aura prAcIna itihAsa kI khoja kA prAyaH sArA kAma unhIM ke dvArA ho rahA hai| una meM bhI yaha saba havA nikalI huI hai aura ve khUba samajhate haiM ki pahale jamAne meM vivAhaviSayaka kyA kucha niyama upaniyama the aura unakI zakala badala kara aba kyAse kyA hogaI hai| aura yadi yaha mAna liyA jAya ki una meM bhI Apa jaisI samajhake kucha loga maujada hai to kyA unake liye unakI niHsAra kahA sunI ke bhaya se-satyako chor3a diyA jAya ? satya para pardA DAla diyA jAya ? athavA use asatya kaha DAlane kI dhaSTatA kI jAya ? yaha kahA~kA nyAya hai ? kyA yahI aApakA dharma hai ? aisI hI satyavAditAke Apa premI hai ! aura usIkA Apane apanI
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra prkaash| samAlocanAmeM Dhola pITA hai ? mahArAja! satya isa prakAra chipAye se nahIM chipa sakatA, usa para pardA DAlanA vyartha hai, zrApa jaina dharma kI cintA chor3iye aura apane dRzya kA sudhAra kiijiye| jaina dharma kimI rAti-rivAja ke prAdhita nahIM haivaha apane aTalasiddhAntoM aura anekAntAtmaka svarUpako liye hue vastutatva para sthita hai-use kRpayA apane rIti-rivAjoMkI daladalameM mata ghasITiye, usapara se apanI katsita pravattiyoM aura saMkIrNa vicAroMkA AvaraNa haTAkara logoM ko usake nagmasvarUpakA darzana hone dIjiye, phira kisIkI tAba nahIM ki koI use ghRNAkI dRSTi se avalokana kara ske| aura isa devakI-vasudevake sambaMdha pana hI Apa itane kyoM udvigna hote hai? yaha cacA bhatIjIkA sambaMdha to kaI pIr3hiyoko liye hue hai-devakI vasudevakI sagI bhatIjo nahIM thI, sagI bhatIjI taba hotI jaba samudra vijayAdi ghasadegha ke sage bhAiyoM meM se vaha kisIkI lar3ako hotI-parantu Apa isase bhI karIbI sambandhako lIjiye, aura yaha rAjA agrasenake pote potiyoM kA sambaMdha hai| kahA jAtA hai ki agravAla vaMzakI, jina rAjA agrasenase utpatti huI hai unake 18 patrathe / ina patroM kA vivAha no rAjA agrasena ne dUsare rAjAokI rAjakanyAoM se kara diyA thA parantu rAjA agamanakI yuddha meM matya hone ke sAtha unakA rAjya naSTa hojAne ke kAragA jaba ina gajyabhraSTa 18 bhAiyoM ko apanI apanI saMtatike liye yogra vivAhasaMbaMdha kA saMkaTa upasthita huvA no inhoMne apane pitA pUjya gurU pataMjali aura maMtrIpurnAke parAmarzase apane meM 18 (eka prakArase 17 // ) gotroMkI kalpanA karake ApasameM vivAhasaMbadha karanA sthira kiyA--arthAt, yaha ThaharAva kiyA ki apanA gotra bacA kara dUsare bhAI kI saMtatise vivAha karaliyA Aya.-auratadana
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vidhaah| sAra eka bhAI ke putra-putriyoMkA dUsarebhAI ke putraputriyoM ke sAtha vivAha hogayA athavA yo kahiye ki sage cacA-tAUjAda bhAI bahanoM kA zrApasameM vivAha hogyaa| isake bAda bhI kuTamba tathA vaMzameM vivAha kA silasilA jArI rahA-kitane hI bhAI-pahanI tathA caccA-bhatAjiyoMkA zropasameM dhiyAha humA-aura unhIM vivAhoMkA pariNAma yaha aAjakalakA vizAla agravAla vaMza hai, jisameM jaina aura lAjaina donoM prakAra kI janatA zAmila hai| aura isase ajainoM ke liye jainoMke kisI pugane kauTAmbika vivAha para zrApasi karane yA usake kAraNa jaina dharmase hI ghaNA karane kI koI vajaha nahIM ho sakatI / zrAjamo agravAla loga, usI gAMtra paddhatiko TAlakara, apane usI eka vaMzama-agravAloMke hI sAtha-vivAha sambandha karate haiM: yaha prAcIna rItirivAja tathA ghaTanAvizeSako pradarzita karanevAlA kitanA spaSTa udAharaNa hai / yAba bihArIlAlajI agravAla jaina bulandazaharI ne apana agravAla itihAsa' ma bhI agravAlakI utpattikA yaha samma itihAsa diyaa| itane para bhI samAlocakI prAcIna kAlake aise vivAha-sambaMdhoM para, jinake kAraNa bahunasI zreSTa janatA kA isa samaya agavAla vaMzama astitva hai, praNA prakAzita karate hai aura unapara pardA DAlanA cAhate hai, yaha kitane bar3e AzcaryakI bAta hai !! pAThakajana, yaha bAta mAnI huI hai aura isameM kisIko Apatti nahIM ki 'kaMsa' una yaduvazI rAjA ugasenakA putra thA jinakA ullekha Upara uddhRtakI huI vazAvalIme bhojaka-vRSTi ke putrarUpase pAyA jAtA hai / yaha kaMsa garbha meM prAtahI mAtA *yaha itihAsa lA0 hIrAlAla pannAlAla jaina,darIyA kalA~, dehalI ke patese tIna zrAne mUlyameM milatA hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 vivAha-kSetra prakAza / pitAko atikaSTakA kAraNa huA aura apanI prAkRtise pratyuga jAna par3atAthA, isaliye paidA hotehI eka maMjUSA banda karake ise yamunAmeM bahA diyAgayA thaa| daivayogase, kauzAmbI meM yaha eka kalAlI (madyakAriNI) ke ghara palA, zastravidyAmeM vasudevakA ziSya banA aura vasudeva kI sahAyatAse isane mahArAja jarAsaMdhake eka zatruko bA~dhakara unake sAmane upasthita kiyA / isapara jarAsaMdhane apanI kAlidasenA rAnIse utpanna 'jIvadyazA' patrIkA vivAha kasase karanA cAhA / usavakta kaMsa kA vaMza-paricaya pAne ke liye jaba vaha madyakAriNI balAI gaI aura vaha maMjapA sahita AI to usa maMjuSAke lekhaparase jarAsaMdhako yaha mAlUma huA ki kesa merA bhAnajA hai merI bahana padamAvatIse ugrasena dvArA utpanna huA hai aura isaliye usane bar3I khazI ke sAtha apanI patrIkA vivAha usake sAtha kara diyA / isa vivAha ke avasara para kaMsakA apane pitA ugrasenakI isa nidaM yatAkA hAla malUma karake-ki usane paidA hote hI use nadImeM bahAdiyA-bar3A krodha zrAyA aura isalie usane jarAsaMdhase mathurAkA rAjya mAMgakara saMnA zrAdi sAtha le matharAko jA gherA / aura vahA~ pitAko yuddhamai jItakara bA~dha liyA tathA apanA vaMdI banAkara use mathurAka dvArapara rakkhA / isa pichalI bAnako jinasenAcAryana nIce likhe tIna padyoM meM jAhira kiyA hai : 'sadyojAtaM pitA nadyAM muktavAniti ca kudhA / varItvA mathurAM labdhvA sarvasAdhanasaMgataH // 25 // kaMsaH kAlindasenAyAH sutayA saha nighaNaH / gatvA yaddha vinirjitya babandha pitaraM hataM // 26 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumba vivAha / mahogro bhagnasaMcAraM ugrasenaM nigRhya sH| atiSThipakaniSThaH saH svapuradvAragocare / / 27 // -harivaMzapurANa, 23vA~ sarga / isake bAda kaMsa ne socA ki yaha saba ( jIvadhazA se vivAha kA honA aura mathurA kA rAjya pAnA ) ghamudevakA upakAra hai, mujhe bhI una ke sAtha kucha pratyupakAra karanA cAhiye aura isaliye usane prArthanA-pUrvaka apane garu vasudeva ko bar3I bhakti ke sAtha mathurA meM lAkara unheM garudakSiNA ke taura para apanI bahana devakI' pradAna kI--arthAt, apanI bahana devakI kA unake sAtha vivAha kara diyaa| vivAha ke pazcAt dhasudevajI kaMsa ke anurodha se devakI sahita mathurA meM rahane lge| eka dina kaMsa ke bar3e bhAI 'atimuktaka ' muni #AhAra ke liye kaMsa ke ghara para prANa / usa samaya kasa kI rAnI jIvadyazA unheM praNAma kara bar3e vibhrama ke sAtha unake sAmane khar3I ho gaI aura usane devakI * ye 'atimuktaka' muni rAjA ugrasenake bar3e putra the aura pitA ke sAtha kiye hue kaMsa ke vyavahAra ko dekhakara saMsAra se virakta ho gaye the, aisA jinadAsa brahmacArIke harivaMzapurANa se mAlUma hotA hai, jisakA eka padya isa prakAra hai: ugrasenAtmano jyeSTo'timuktaka itiiritH| bhavasithatimimAM vIkSya dadhyAviti nija hRdi // 12-61 // parantu brahmanemidatta apane kathAkAMzamaiM inheM kaMsakA bhI choTA bhAI likhata hai| yathA " tadA kaMsalaghubhrAtA dRSnA saMsAraceSTitaM / . atimuktakanAmAsau saMjAto munisattamaH / /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra- prakAza / kA rajasvala vastra muni ke samIpa DAlakara ha~sI dillagI ur3Ate hue unase kahA 'dekho ! yaha tumhArI bahana devakI kA Ananda vastra hai ' / 74 isa para saMsArakI sthirtike jAnane vAle munirAjane apanI vacana- guptiko bhedakara kheda prakaTa karate hue, kahA 'arI kroDanazIle ! tU zokake sthAna meM kyA AnaMda manA rahI hai, isa devakI ke garbha se eka aisA putra utpanna honevAlA hai jo tere pati aura pitA donoMke liye kAla hogA, ise bhavitavyatA samajhanA / ' munike isa kathanale jIvadyazAko bar3A bhaya mAlUma huA aura usane azrubhare locanase jAkara vaha saba hAla apane pati se nivedana kiyA / kaMsabhI munibhASaNa ko sunakara Dara gayA aura usane zIghrahI vasudeva ke pAsa jAkara yaha vara mA~gA ki 'prasUti ke samaya devakI mere gharapara rahe' / vasudevako isa saba vRttAnta kI koI khabara nahIM thI aura isaliye unhoMne kaMsakI varayAcanA gupta rahasya na samajha kara vaha vara use de diyA / so ThIka hai 'sahodarake ghara bahanake kisI nAzakI koI AzaMkA bhI nahIM kI jAtI ' -- kaMsa devakIkA sodara (sagAbhAI ) thA, usake gharapara devakIke kisI grahitakI AzaMkA ke liye vasudeva ke pAsa koI kAraNa nahIM thA, jisase ve kisI prakAra usakI prArthanAko asvIkAra karaneke liye vAdhya hosakate, aura isaliye unhoMne khuzI se kaMsakI prArthanAko svIkAra karake use vacana de diyA / yaha saba kathana jinasenAcArya ke harivaMzapurANa se liyA gayA hai / isa prakaraNake kucha prayojanIya padya paM0 daulatarAmajI kI bhASA TIkA sahita isa prakAra haiM : "vasudevopakAreNa hRtaH pratyupakAradhIH / na vetti kiM karomIti kiMkaratvamupAgataH // 28 //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 kuTumbameM vivAha / abhyarthya gurumAnIya mathurA pRthubhaktitaH / svasAraM pradadau tasmai devakI gurudakSiNAm / / 26 / / TIkA-"kaMsa mathurAkA rAja pAya para vicArI yaha saba upagAra vasudevakA hai / so maiM hU yAkI kucha sevA karU~ // 28 // taba prArthanA kari vasudeva ka mahAbhaktite (saM) mathurAvirSe lAyA zrara apanI bahana devakI vasudevakaM paranAI // 26 // " "jAtu cinmunivelAyAmatimuktakamAgatam / kaMsajyeSThaM muni natvA puraHsthitvA savibhramam // 32 // hasaMtI narma bhAvena jagau jIvadyazA iti / Anandavastrametatte devakyAH svasurIkSatAm // 33 // " TIkA--"ekadina zrAhArake samai kaMsake bar3e bhAI atimuktaka nAmA muni kaMsake ghara AhAra ka Ae // 33 // taba namaskAra kari jIvaMyazA caMcala bhAvakari ha~satI thakI devakI ke rajasvalApaneke vastra svAmIke samIpa DAre para kahatI bhaI / e tihArI vahanake AnaMdake vastra he so deSahu / / 34 // " "bhavitA yohi devavayA garme'vazyamasau zizuH / patyuH pituzca te manyaritIyaM bhavitavyatA // 36 // " tato bhItamatirmakanvA muni sAzrunirIkSaNA / gatvA nyavedayatsaitatsatyaM yatibhApitam / / 37 // " zrutvA kaMsopi zaMkAvAnAzu gatvA pAnataH / vasudevaM varaM vatre nIvadhIH satyavAgva tam // 38 // svAminvaraprasAdo meM dAnavyo bhavatA dhruvam / prasatisamaye vAso devakyA madgRhe'stviti // 36 // .
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prakAza / so'pyavijJAyavRttAnto dattavAnvaramastadhIH / nApAyaH zaMkyate kazcitsodarasya gRhe svsuH||40||" TIkA-" (munine kahA ) yA devakI ke garbha virSe eMsAputra hoyagA jo tere pati. zrara pitA mAregA // 36 // taba yaha jIvajazA azrupAta kari bhara hai netra jAke so jAyakari apane patita munika kahe hue bacana kahatI bhaI // 37 // taba kaMsa e vacana sunakari zaMkAvAna hoya tatkAla vasadeva pai gayA para vara mAMgyA // 38 // kahI he svAmI mAhi yaha vara dehu jo devakIkI prasUti mere ghara hoya / so vasadeva to yaha vRsAnta jAne naahiiN||36|| vinA jAne kahI tihAreho ghara pratike samai vaha nivAsa karahu / yAmeM doSa kahA / bahana kA jApA bhAI ke ghara hoya yahato ucita hI hai / yA bhA~ti vacana diyA // 40 // " ina padyoM se 26, 33ve aura 40veM padyameM yaha spaSTarUpase ghoSita kiyA gayA hai ki devakI kaMsakI bahana thI, kaMsake bar3e bhAI atimuktakakI bahana thI aura kaMsa usakA 'sAdara' thaa| 'sodara zabdako yahA~ prAcArya mahArAjane khAsataura para apanI zrorase prayukta kiyA hai aura usake dvArA devakI aura kaMsameM bahana bhAI ke atyaMta nikaTa sambaMdhako ghoSita kiyaahai| 'sodara' kahata hai 'sahAdara' ko-sagaM bhAI ko-,jinakA udara tathA garbhAzaya samAna hai-eka he-athavA jo ekahI mAtAke peTase utpanna hurahai ve saba sAdara kahalAte haiM / aura isa liye sodara, samAnAdara, sahodara, sagarbha, sanAbhi, aura sodarya ye saba ekArthavAcaka zabda hai / ' zabda kalpadruma' meM bhI sodara kA yahI artha diyA hai / yathAH-- "sAdaraH, (saha samAna udara yasya / sahasya sH|)shodrH iti zabda rtnaavlii|" "sahodaraH, ekamAtagarbha
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivAha | jAtabhrAtA / tatparyAya:--, sahajaH, sodaraH, bhrAtA, sagarbhaH, samAnodaryaH, sodaryaH iti jaTAdharaH / " vAmana zivarAma eMpTe ne bhI apane koza meM isI arthakA vidhAna kiyA hai / yathA : "sodara . [ samAnamudaraM yasya samAnasya saH] Bora from the same womb (garbha, garbhAzaya), uterine. --raH a uterine brother." 77 "" "Uterine, sahodara, sodara, samAnodara, sanAbhi. aisI hAlata meM, devakI kaMsa kI bahana hI nahIM kintu sagI bahana huI aura isaliye use rAjA ugrasena ko putrI, nRpa bhAjakavRSTi kI pautrI, mahArAjA suvIra kI prapautrI aura ( suvIra ke sage bhAI sUra ke pAMta ) vasudeva kI bhatAjI kahanA kucha bhI anucita mAlUma nahIM hotA / vaMzAvalI ke bAda ke inhIM saba khaNDaullekhoM ko lekara devakI ko rAjA ugrasenakI putrI likhA gayA thA / parantu hAla meM jinasenAcArya ke harivaMzapurANa se eka aisA vAkya upalabdha huA hai jisase mAlUma hotA hai ki devakI khAsa ugrasena kI putrI nahIM kintu ugrasenake bhAI kI putrI thI aura vaha vAkya isa prakAra hai : pravarddhatAM bhrAtRzarIrajAyAH suto'yamajJaya mare ritISTAM / tadagrasenamabhinaM vAcamamU vinirjagmaturAzu puryAH ||26|| - 35 vAM sarga / yaha vAkya usa avasara kA hai jaba ki navajAta bAlaka kRSNako liye hue vasUdeva aura balabhadra donoM mathurA ke mukhya dvAra para pahuMca gaye the, bAlaka kI chIMka kA gaMbhIra nAda hone para dvAra ke Upara se rAjA ugrasena use yaha AzIrvAda de cuke
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivaah-kssetr-prkaash| the ki 'tu cirakAla taka isa saMsAra meM nirvighna rUpa se jItA raho' aura isa priya zrAzIrvAda se saMtuSTa hokara vasudevajI unase yaha nivedana kara cuke the ki 'kRpayA isa rahasya ko gupta rakhanA, devakI ke isa putra dvArA zrApa baMdhanasaM chUToge (vimuktirasmAttava daivakeyAt )' / isa kathana ke anantara kA hI ukta padya hai| isake pUrvArdha meM rAjA ugrasenajI vasudevajI kI prArthanA ke utsara meM punaH AzIrvAda dete hue kahate haiM- 'yaha mere bhAI kI putrI kA patra zatra se ajJAta raha kara vaddhi ko prApta hovo,' aura uttarArdha meM ganthakartA prAcArya batalAte haiM ki taba ugrasena kI isa iSTa vANI kA abhinandana karake* usa kI sarAhanA karake ve dono-vasudeva aura balabhadranagaro ( mathurA ) se bAhara nikala gye|' isa vAkya se jahA~ isa viSaya meM koI saMdeha nahIM rahatA ki devakI rAjA ugamenake bhAIkI putrI thI vahA~ yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai ki vaha vasudevakI bhatIjI thI : kyoMki ugasena Adi vasudeva ke cacAz2Ada bhAI the aura isa liye ugrasenakI putrI na hokara ugrasenake bhAI kI putrI honese devakI ke usa sambandha paramANumAtra bhI antara nahIM pdd'taa| rAjA ugrasenake do sage bhAI the--devasena aura mahAsenajaisA ki pahale uddhRta kI huI vaMzAvalI se prakaTa hai| una meM se, yadyapi, yahA~ para kisI kA nAma nahIM diyA parantu paM0 daulatarAmajI ne apanI bhASA TIkAmeM ugasena ke isa bhAIkA nAma 'devasena' sUcita kiyA hai / yathA:___" he pUjya yaha rahasya gopya raakhiyo| yA devakIke patra te tihArA vaMdigRha teM, chUTanA haaygaa| taba ugrasena kahI yaha mere bhAI devasena kI putrI kA putra vairI kI binA jAna meM sukha te rhiyo|"
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumba vivAha / 98 paM0 gajodharalAlajI ne bhI isa prasaMga para, apane anuvAda meM, 'devasena' kA hI nAma diyA hai jisakA pIche ullekha kiyA jAcakA hai aura unakI, paM0 daulatarAmajI vAlo ina paMktiyoMke zrAzayase milatI jalanI, paMktiyAM bhI Upara udhata kI jAcukI haiN| ho sakatA hai ki unakA yaha nAmollekha paM0 daulatarAmajI ke kathana kA anakaraNa mAtra ho, kyoMki tIna sAla bAda ke apane vicAra lekha meM, jisakA eka aMza * pAvatI puravAla ' se Upara uddhRta kiyA jA cukA hai, unhoMne svayaM devakI ko rAjA ugrasena kI putrI svIkAra kiyA hai / parantu kucha bhI ho, paM0 daulatarAmajI ne ugrasena ke usa bhAI kA nAma jo devasena sacita kiyA hai vaha Thoka jAna par3atA hai aura usakA samarthana uttarapurANa ke nimna vAkyoM se hotA hai: " atha svapuramAnIya vasudevamahIpatim / devasenasutAmasmai devakImanujAM nijAm // 366 // " vibhUtimadvitIya vaM kAle kaMsasya gacchati / anyedhuratimuktAkhyamunirbhitArthamAgamat // 370 // " rAjagaheM samIkSyainaM hAsAjjIvadhazA mudA / devakIpuSpajAnandavastrametattavAnujA // 371 // " svasyAzceSTitametena prakAzayati te mune / ityavocattadAkarNya sakopaH so'pi guptibhit||372||" --70vA~ prv| ina vAkyoM dvArA yaha batalAyA gayA hai ki-'kaMsane napa basadevako apane nagarameM lAkara unheM devasenakI putrI apanI choTI bahana 'devakI' pradAnakI / vivAhadI ) / isake yAda kucha kAla pItane para eka dina 'atimukta' nAmake muni bhikSAke liye
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ vissaah-kssetr,prkaash| kaMsake rAja bhavana para pAe / unheM dekhakara ( kaMsako rAnI) jIvadhazA prasanna ho ha~sIse kahane lagI 'dekho| yaha devakIkA rajasvala Ananda vastra hai aura isake dvArA tumhArI choTI bahana (devakI) apanI ceSTAko tuma para prakaTa kara rahI hai| ise suna kara muniko krodha zrAgayA aura va apanI vacanaguptiko bhaMgakarake kahane lage, kyA kahane lage, yaha agale padyoM meM batalAyA gayA hai| yahA~ devakIke liye do jagaha para 'anjA' vizeSaNakA jo prayoga kiyA gayA hai vaha khAsa taurase dhyAna dene yogya hai| anujA kahate haiM *kaniSTA bhaginI ko-+ younger sister kA--,jo apane bAda paidA huI ho ( ana pazcAt jAtA iti anujA / ) aura yaha zabda prAyaH apanI sagI bahana athavA apane sage tAU cacAkI lar3akIke liye prayukta hotA hai| kaMsa ugrasena kA putra thA aura ugrasena.devasena donoM sage bhAI the, yaha bAta isa grandhra ( uttarapurANa ) meM bhI isase pahale mAnI gaI haix aura isaliye kasane devasenakI putrI apanI choTI bahana devakI (devasenasutAM nijAM anajAM devakI ) ghasadevako pradonakI, *dekho 'zabdakalpadra ma' kosh| dekho vAmana zivarAma eMpTeko saMskRta iMgliza DikzanarI / - yathAH-padmAvatyA dvitIyasya vRSTezca tanayAstrayaH / ugra-deva-mahAdhuktisenAntAzca gunnaanvitaaH||100 // iti tadvavanaM zrutvA maMjUSAnta sthapatrakaM / gRhItvAvAci. yitvoccaisprasenamahIpataH // 365 // padmAvatyAzca putroyamiti jJAtvA mhiiptiH| vitatArasutAM tasmai rAjyAdha ca prtussttvaan||366|| kaMsopyutpattimAtreNa svasya nayA visrjnaat| -uttarapurANa, 70 vA~ parva /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumba meM vivaah| isakA spaSTa artha yahIhotA hai ki kaMsane apane cacA devasena kI putrI devakI vasudevase vyAhI / bhAvanagarako eka purAnI jIrNa pratime, prathama padyameM pAehue 'devasena' nAma para TippaNI dete hue, likhA hai___ "ugrasena-devasena mahAsenAstrayo naravRSNeH putrA jJAtavyAH" arthAt-ugrasena, devasena, aura mahAsena ye tIna *naravRSNi (bhojakavRSTi) ke putra jAnane caahiye| isase ukta arthakA aura bhI jyAdA samarthana ho jAtA hai aura kisI saMdehako sthAna nahIM rahatA / astu : yaha devasena mRgAvatI dezake antargata dazArNapara ke rAjA the, 'dhanadevI' inakI strI thI aura isI dhanadevI se devakI utpanna huI tho; aisA uttarapurANake nimnavAkya se prakaTa hai :--- mRgAvatyAkhyaviSaye dazArNapurabhUpateH / / devasenasya cotpannA dhanadevyAzca deva kI / -72 vA~ prv| aura isa liye brahmanemidattake nemipurANa, jinadAsa brahmacArI ke harivaMzApurANa bhaTTAraka zubhacandra ke pANDavapurANa aura bha. yazaHkIrti ke prAkRta harivaMzapagaNameM devakI ke pitA, dhanadevIke pati aura dazANa parake rAjA rUpase jina devasenakA ullekha pAyA jAtA hai aura jinake ullekhokI, ina granthoMse, samAlocanAmeM uddhRta kiyA gayA hai ve yehI rAjA ugrasenake bhAI devasena hai-unase bhinna dUsare koI nahIM hai / nemipurANameM to uttara purANakI ukta dono paMktiyA~bhI jyoki tyo uddhRta pAI jAtI hai balki inake bAda kI 'tvaMsA nandayazA strItvamupa * uttarapurANameM bhojakavRSTi (vRSNi) kI jagaha naravRSNi yA naravRSTi aisA nAma diyA hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra prakAza | gamya nidAnataH " yaha tIsarI paMktibhI udhRta hai aura pratthake prAraMbha apane purANa kathanako pradhAnataH guNabhadra ke purANa (uttara puroga) ke zrAzritasUcita kiyA hai / yathA:-- I 82 yatpurANaM puroktaM guNabhadrA disUribhiH / tadvaye bodho'haM kimAzcaryamataH paraM ||28|| pANDavapurANa meM guNabhadra kI stuti ke bAda spaSTa likhA hI hai ki unake purANArthakA avalokana karake yaha purANa racA jAtA hai / yathA : guNabhadrabhadaMto'tra bhagavAn bhAtu bhUtale / purANa prakAzArthaM yena sUryAtiM laghu // 16 // tatpurANArthamAlokya dhRtvA sArasvataM zrutam / / 1 mAse pANDavAnAM hi purANaM bhArataM bruve || 20 || jinadAsa brahmacArIkA harivazapurANa prAyaH jinasenAcArya ke harivaMzapurANakA sAmane rakhakara likhA gayA hai aura usameM jinasenake vAkyoMkA bahuta kucha zabdAnusaraNa pAyAjAtA hai jinadAsane svayaM likhAbhI hai ki gautama gaNadharAdike bAda hari- vaMzakaM caritrako jinasenAcAryane pRthvI para prasiddha kiyA hai / aura unhIM ke vAkyoM parase graha caritra apane tathA dUsaroMke sukha- bodhArtha yahA~ uddhRta kiyA gayA hai / yathA :-- tataH kramAcchIjiyasenanAmnAcArya jainAgamako videna / satkAvya kelI sadanena pRthyAMnItaMprasiddhiM caritaM harezva // 35 // zrIneminAthasya caritramatadAnanaM (1) nItvA jinasenasareH / samuddhRtaM svAnyasukhaprabodha he tozciraM nandatu bhUmipIThe // 41 // " - 40vA~ sarga |
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivAha | aura yazaH kIrtine bhI apane prAkRta harivaMpurANako jinasena ke AdhAra para likhA hai / ve usake zabda arthakA sambaMdha jinasena zAstra (harivaMzapurANa ) se batalAte haiM / yathA:zrai mahaMta pikkhivi jaNu saMkiu / tA harivaMsu maImirDahiMkiu / sadda atyasaMbaMdhu phuraMta / jiraNa se ho sataho yahu payaDiu / / ina ullekhAMsa spaSTa hai ki ukta nemipurANAdi cAroM graMtha jinasena ke harivaMzapurANa aura guNabhadra ke uttarapurANake AdhAra para likhe gaye haiM aura isaliye inase yadi kisImeM devakIko kasakI yA kaMsake bhAI zratimuttakakI bahana ( svasA ), choTI bahana (anujA ) zrathavA rAjA ugrasena ke bhAI kI putrI ( bhrAtRzarIrajA, ityAdi ) nahIM likhA hAM to itane parase hI vaha kisI dUsare devasenakI putrI nahIM ThaharAI jA sakatI, jabataka ki koI spaSTa kathana graMtha meM isake viruddha na pAyA jAtAhI / aura yadi ina graMtho meMse kisImeM aisA koI virodhI kathana ho bhI to vaha usa granthakArakA apanA tathA arvAcIna kathana samajhanA cAhiye, use jinasenake harivazapurANa aura guNabhadra ke uttarapurANapara koI mahatva nahIM diyA jAsakatA / parantu ina granthoM meM aisA koI bhI virodhI kathana mAlUma nahIM par3atA jisase devakI rAjA ugrasenake bhAI devasena se bhinna kisI dUsare devasenakI putrI ThaharAI jA sake / phirabhI samAlocakajI nemipurANa meM 83 *jinadAsa brahmacArI ke harivazapura meM to una tInoM zravasaropara devakIko kala tathA atimuktakakAM bahana hI likhA hai jinapara jinasena ke harivaMzapurANa meM vaisA likhA gayA hai / yathA:"zrAnIya madhugaM bhaktyA'syaryAya pradadau nijAM / svasAra devakIM tasmai sanmAnya mRdubhASayA // 68 // savibhramA hasatIti prAha jAvadyazA svsuH| devakyA vIkSa tvaM vastra
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra prakAza / yaha svapna dekha rahe haiM ki usameM devakI ko kaMsake mAmAkI putrI likhA hai aura usIke nimna vAkyoMke zrAdhArapara yaha pratipAdana karanA cAhate haiM ki devakI kaMsake mAmAkI lar3akI thI, isa liye kaMsa use bahana kahatA thA aura isIse jinasenAcAryane, harivaMzapurANa meM, use kaMsakI bahana rUpa se ullekhita kiyA hai: ---- 84 tataH svayaM samAdAya pituH rAjyaM sa kaMsavAk / gauraveNa samAnIya vasudevaM svapattanam // 86 // tadA mRgAvatIdeza bhurbhujAdezanaM ( 2 ) purat / kaMsamAtulajAnItA [] dhanadevyA [vyAM] samudbhavA[va] // 87 devakI [kIM] nAmAM[taH] kanyAM kAMcidanya[nyAM] surAMganA [n]| mahotsavairdadau tasmai sopi sArdhaM tayA sthitaH // 88 // ina padya meM se madhyakA padya naM0 87, yadyapi, granthakI saba pratiyoM meM nahIM pAyAjAtA- dehalIke naye maMdira kI eka pratimeM bhI vaha nahIM hai aura na isake abhAva se granthake kathanasambaMdha meM hI koI antara par3atA hai; ho sakatA hai ki yaha 'kSepaka' ho / phira bhI hameM isa patha ke astitva para Apatti karane kI koI z2arUrata nahIM hai / isameM 'kaMsamAtulajAnItAM' nAmakA jo vizepaNa pada hai usase yaha bAta nahIM nikalatI ki devakI kaMsake mAmAkI lar3akI thI, balki kaMsake mAtulaputra dvArA vaha lAI mRtukAlaviDaMbitam // 71 // " varamajJAtavRttAntaH pradadau svacchadhIH svayaM / tathetyukSA svasurbhAtRgehe kiMca na kutsitaM // 80 // " - 12 vA~ sarga / *isa prakArakI braikaToMke bhItara jo pATha diyA hai vaha zuddha pATha hai / aura graMthakI dUsarI pratiyoMmeM pAyA jAtA hai /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivAha | gaI thI ( kaMsamAtulajena zrAnItA tAM = kaMsamAtulajAnItAM ), yaha usakA artha hotA hai / kaMsakA mAmA jarAsaMdha thA / jarAsaMdha ke kisI putradvArA devakI dazArNapurase mathurA lAI gaI hogI, usI kA yahA~ para ullekha kiyA gayA hai| pichale donoM padyo meM 'kanyAM' padake jitane bhI vizeSaNa pada haiM ve saba dvitIyA vibhakti ke eka vacana haiM aura isa liye + "kaMsamAtulajAnItAM' padakA dUsarA koI artha nahIM hotA jisase devakI kA kaMsake mAmAkI putrI ThaharAyA jAsake ! isa nemipurANako bhASA TIkA paMDita bhAgacandrajIne kI hai unhoMne bhI ina padyoMkI TIkA devakIko kaMsake mAmAkI putrI athavA dazArNapura ke devasena rAjAko kasakA mAmA nahIM batalAyA, jaisAki ukta TIkAke nimna aMzase prakaTa haiH "mRgAvatI dezaviSai dazArNapura tahA~ devasaina rAjA zrara dhanadevI rAnI faast devakInAmA putrI ma~gAya mAnoM dusaro devAMganAhI hai tAhi mahotsava kara sahita vasudevake artha detA bhayA / vasudeva tA sahita tiSTha / " -- nAnautA ke eka jainamaMdirakI prati / 65. jAna par3atA hai samAlocakajIne vaisehI vinA samajhe ukta pada parase devakIko kasake mAmAkI putrI aura devasenako kaMsa kA mAmA kalpita kara liyA hai aura apanI isa niHsAra kalpanA ke AdhAra para hI Apa apane pAThakoM kA yaha saMdeha dUra karane ke + dehalIke naye maMdirakI dUsarI prati aura paMcAyatI maMdira kI pratimeM bhI madhyakA zloka jarUra hai parantu unameM isa pada kI jagaha "kaMsamAtula zrAnautA [tAM]" aisA pATha hai, jisakA artha hotA 'kaMsake mAmA dvArA lAI huI' | parantu vaha mAmA dvArA lAI gaI ho yA mAmA ke putra dvArA, kintu mAmAkI putrI nahIM thI yaha spaSTa hai /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prakAza / liye tayyAra ho gaye haiM ki jinasenane harivaMzapurANameM devakI ko kaMsakI vahana kyoM kara likhA hai ! yaha kitane sAhasakI bAta hai ! Apane yaha nahIM socA ki jinasenAcArya to svayaM devakI ko rAjA ugrasenake bhAI kI patrI batalA rahe haiM aura devasena ugrasena kA sagA bhAI thA, phira vaha kaMsake mAmAkI lar3akI kaise hosakatI hai ? vaha to kaMpake sage ca cAkI lar3akI huii| parantu Apa to satya para pardA DAlane kI dhanameM masta the zrApako itanI samajha bUjhase kyA kAma ? __ yahA~ para itanA aura bhI batalA denA ucita mAlama hotA hai ki pahale jamAne meM mAmAkI laDakIse vivAha karane kA prAma rivAja thA aura isaliye mAmAkI lar3akIko usa vakta koI bahana nahIM kahatA thaa| aura na zAstroM meM bahana rUpa se usakA ullekha pAyA jAtA hai| samAlocakajI likhaneko to likhagaye ki devako kaMsake mAmAko lar3akI thI aura isaliye kaMsa use bahana kahatA thA parantu pIche se yaha bAta unheM bhI khaTakI jarUra hai aura isaliye zrApa samAlocanAke paSTa 11 para likhate haiM:" devakI kaMsake mAmAkI beTI thI zrAjakala mAmAkI beTIko bhI bahina mAnate haiN| zAyada isa para bAba sAhaba yaha kaha sakate hai pahile mAmAko bedI bahina nahIM mAnI jAtI thI kyoMki loga mAmA kI beTIke sAtha vivAha karatathe aura dakSiNadezameM ababhA karate hai, parantu isa sandeha ko zrArAdhanAkathAkozaka zlAka acchI taraha dUra kara dete haiM sAthameM bAba sAhabake khAsa gAMva devabaMdameM jo zrArAdhanAkathAkoza chapA hai| usase bhI yaha saMdeha sApha taura se kAphUra hojAtA hai" isase z2Ahira hai ki samAlocakajI ne devakIko yaduvaMzase pathaka karane aura use bhojakavRSTikI pautrI na mAnanekA apanA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivAha / antima prAdhAra ArAdhanAkathAkozake kucha zloko aura unake bhASApadyAnayAda para rakkhA hai / aApake ve zloka isa prakAra haiM: atheha mRttikAvatyAM puryA devaki ka] bhUpateH / bhAryAyAdhanadevyAstu devakI cArukA knykaam||8|| pratipannasvabhaginIM mIndrAM] tAM vivAhaprayuktitaH / kaMso sau vA[va] sudevAya kuruvaMzo zyodbhAM ddau||86 ye donoM jisa aArAdhanA kathAkoza ke zloka hai vaha unhIM nebhidatta brahmacArIkA banAyA hu prA hai jo nemipurANake bhI kartA haiM aura jinhoMne nemiparANameM devakIko na to kuruvaMzame utpanna huI likhA aura na isa bAta kA hI vidhAna kiyA ki kaMsane use caisehI vahana mAna liyA thA--vaha usake kuTambakI bahana nahIM thii| parantu samAlocakajI unake inhI padyoM parase yaha siddha karanA cAhate haiM ki devakI kuruvaMzameM utpanna huI thI aura kasa use vaisehI vahana karake mAnatA thaa| isIse Apane ina pokA yaha artha kiyA hai :"mRtikA purIke rAjA devakI [?] kI rAnI dhanadevI ke eka devakI nAmakI sundara kanyA thii| vaha kuruvaMzameM utpanna huI thii| aura kaMsa use bahina karake mAnatA thaa| usane vaha kanyA vasudevako vyaahdii|" parantu "vaha kuruvaMza meM utpanna huI thI aura kaMsa use bahana karake mAnatA thA" yaha jina do vizeSaNa padokA artha kiyA gayA hai unheM samAlocakajI ne ThIka taura se samajhA mAlama nahIM hotaa| Apane yaha bhI nahIM khayAla kiyA ki ina zloko kA pATha kitanA azuddha ho rahA hai aura isaliye mujhe unakA zuddha pATha mAlama karake prastuta karanA cAhiye-vaise hI azuddha rUpa meM mArAdhanAkathAkozakI chapohuI prati parase nakala
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prkaash| karake use pAThakoM ke sAmane rakha diyA hai / " devakabhUpateH" kI jagaha " devakipateH " pATha dekara Apane devakI ke pitA kA nAma 'devakI' batalAyA hai parantu vaha -- devaka' haidevakI nahIM hinduo ke yahA~ bhI devakI ke pitA ko nAma 'devaka' diyA hai aura use kaMsake pitA ugrasenakA sagA bhAI bhI likhA hai; jaisA ki unake mahAbhAratAntargata harivaMzapurANa ke nimna vAkyoM se prakaTa hai: Ahukasya tu kAzyAyAM dvau putrau saMbabhavatuH / / 26 // devakazyograsenazca devaputrasamAvubhau / devakasyAbhavanputrAzcatvArastridazopamAH // 27 / / devavAnupadevazca sudevo devrkssitH| kumAryaH saptacApyAsanvasudevAya tA dadau // 28 // devakI zAMtidevA ca sudevA devarakSitA / vakadevyupadevIca sunAAmnIcaiva saptamI / / 26 // navograsenasya sutAsteSAM kaMsastu pUrvajaH / nyagrodhazcasunAmA ca kaMkaH zaMkuH subhamipaH // 30 // -37 vAM adhyAya / aura isa liye devaka devasena kA hI laghurUpa hai / usI saMgha nAma se yahA~ usakA ullekha kiyA gayA thA jise samA. lAMca kajI ne nahIM samajhA aura devakI ke pitA ko bhI devakI banA diyA ! " vAsudevAya" pATha bhI azuddha hai, usakA zuddha rUpa hai " vasudevAya" tabhI * vasudeva ko' devakI ke diye jAne kA artha bana sakatA hai anyathA, 'vAsadevAya ' pATha se to yaha artha ho jAtA hai ki devakI 'ghAsudeva' ko ghasudeva
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTambameM vivAha / ke putra zrIkRSNa ko-cyAhI gaI, aura yaha kitanA anarthakArI artha hai ise pAThaka svayaM samajha sakate haiM / isI taraha " pratipannasvabhaginI " pATha bhI prazaddha hai / zloka meM chaThA akSara garu aura pahale tathA tIsare caraNa kA sAtavA~ akSara bhI garu hAtA hai parantu yahA~ ukta pahale caraNa meM 6ThA aura 7 yA~ dono hI akSara lagha pAye jAte hai aura isaliye ve isa padake azaddha hone kA khAsA saMdaha utpanna karate haiN| lekhakake pustakAlayameM isa pranthakI eka jIrNa prati saM.1765 kI likhI huI hai, usameM "pratipannambabhagnIbhrAM" aisA pATha pAyA jAtA hai| isa pATha meM "bhaginI" kI jagaha " bhagnI" zabdakA jo prayoga hai vaha ThIka hai aura usase ukta donoM akSara, chandaH zAstrakI dRTima, gara ho jAte hai parantu antakA bhrAM' akSara kucha azuddha jAna par3atA hai aura use adhika akSara nahIM kahA jA sakatA / kyoMki use pRthaka karake yadi " bhagnI" kA " bhagnI" pa.Tha mAnA jAye tA usase chaMda bhaMga ho jAtA hai-pAThakI jagaha sAta hI akSara raha jAte haiM - isa liye 'bhagnI' ke bAda zrAThayA~ akSara padakI vibhaktiko liye hue jarura hAnA cAhiya / mAlUma hotA hai vaha atara "ndrI" thA, prati lekhaka kI kRpA se "mAM" bana gayA hai| aura isaliye . ukta padakA zuddha rUpa "pratipannamvabhagnIndrA" honA cAhiye, jisakA artha hAnA hai apanI bahanoM meM indrA pada ko prApta'-- arthAt , indrANI jailI / nebhidattane apane -- nemipurANa meM bhI devakI ko sarAMgaNA' likhA hai jaisA ki Upara udhata kiye * yathA:- jAke SaSThaM gamayaM marvaca lagha paMcamam / dvivatuSpAdayAha svaM saptamaM dIrgha manyayoH // 10 // --zrutabodhaH /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivaah-kssetr-prkaash| hue usake padya naM0 88 se prktt.hai| uso pAtako unhoMne yahA~ para isa pada ke dvArA vyakta kiyA hai aura use apanI bahanoM meM indrA ( zacI ) jaisI batalAyA hai| vaha kaMsa kI vaise hI mAnI huI-kalpita ko huI bahana zo, yaha artha nahIM banatA aura na usakA kahIM se koI samarzana hotA hai| devako yadi kasakI kalpita bhaginI thI to usase yaha lAz2imI nahIM prAtA ki vaha kaMsa ke bhAI animuktaka kI bhI kalpita bhaginI thI kyoMki zratimuktakajI ne ummI vakta jinadIkSA dhAraNa karalI thI jabaki kalane mathurA Akara apane pinAkA vaMdigRhameM DAlA thA-aura isaliye kasa ne yadi devakIko apanI bahana banAyA to vaha usake bAda kA kArya huaaa| phira atimuktaka ke bhikSArtha pAne para kaMsakI strI ne unase yaha kyoM kahA ki ' yaha tumhArI bahana (svasA athavA anujA) devakI kA zrAnanda vastra hai ! isa vAkyaprayoga se tA yaho jAnA jAnA hai ki atimuktakakA devakAke sAtha bhAI bahana kA kauTumbika sambandha thA aura isI saM jIvadyazA niHsaMkoca bhAva se usa sambandha kA unake sAmane ullekha kara sakI hai athavA ukta vAkya ke kahane meM usakI pravRtti ho sakI hai / yadi yaha kahA jAya ki jisa prakAra dUsare ke patra ko goda ( dattaka) lekara apanA patra banA liyA jAtA aura taba kaTambavAloM para bhI usa sambadha kI pAbandI hotI hai-ve usake sAtha goda lene vAle vyakti ke sage putra jaisA hI vyavahAra karate hai-usI prakAra se kama ne bhI devakI ko apanI bahana banA liyA thA to prathama to isa prakAra se bahana banAnakA kahIM koI ullekha nahIM milatA-harivaMzapurANa (jinasenakata) aura uttarapurANa jaisa prAcIna granthoM se yahI pAyA AtA hai ki devakI una rAjA devasanakI putrI thI jo kaMsa ke pitA ugrasena ke sage bhAI the-dUsare, yadi aisA mAna bhI liyA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivAha | 61 jAya to kaMsa kI aisI dattakatulya bahana vasudevakI bhatIjI hI huI - usameM tathA kaMsa kI sagI bahana meM sambaMdha kI dRSTi se koI antara nahIM hotA aura isaliye bho yaha nahIM kahA jAsakatA ki vasudeva ne apanI bhatIjI se vivAha nahIM kiyA / aisA kahanA mAno yaha pratipAdana karanA hai ki ' eka bhAI ke dattakaputra se dUsarA bhAI apanI lar3akI vyAha sakatA hai athavA usa dattakaputra kI lar3akI se apanA yA apane putra kA vivAha kara sakatA hai'| kyoMki vaha dastaka ( goda liyA huA ) putra usa bhAI kA asalI putra nahIM hai kintu mAnA huA putra hai / parantu jahAM taka hama samajhate haiM samAlocakajI ko yaha bhI iSTa nahIM ho sakatA, phira nahIM mAlUma unhoMne kyoM-- itane spaSTa pramANoM kI maujadagI meM bhI yaha saba vyarthakA ADambara racA hai ? nAdAnI aura besamajhI ke sivAya isakA dUsarA aura kyA kAraNa ho sakatA hai ? rahI kuruvaMza meM utpanna hone kI bAta, vahabhI ThIka nahIM hai / 'kuruvaMzodbhava' kA zuddha rUpa hai 'kuruvaMzyodbhava' jisakA artha hotA hai 'kuruvaMzyA strI meM utpanna' ( kuruvaMzyAyAM udbhavA yA tAM kuruvaMzyAdbhavAM ) - arthAt, devakIkI mAtA dhanadevI kuruvaMzyA thI - kuruvaMza meM utpanna huI thI -naki devakI kuruvaMza meM utpanna huI thI / samAlocakajI ne bhASAke jo nimna chaMda uddhRta kiye unase bhI Apake isa saba kaganakA koI samarthana nahIM hotA:aba nagarI mRtikAvatI, devasena maharAja / dhanadevI tAke tiyA, kuruvaMzana siratAja // tAke putrI devakI, upajI sundara kAya / so vasudeva kumAra saMga, dInI kaMsa su vyAha // yahA~ 'kuruvaMzana siratAja,' yaha spaSTa rUpase 'dhanadevI' kA
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vivaah-kssetr-prkaash| vizeSaNa jAnA jAtA hai aura isako dhanadevIke anantara prayukta : karake kavine yaha sApha sacita kiyA hai ki dhanadevI kuruvaMzameM utpanna huI striyoM meM pradhAna thii| bAkI devakI kaMsako mAnI huI bahana thI, isa bAtakA yahA~ koI ullekha hI nahIM hai| itane para bhI samAlocakajI ina bhASA chaMdoM parase saMdeha kA kAphUra honA mAnate haiM aura likhate haiM :"yaha saba koI jAnatA hai ki vasudeva yaduvaMzI the, aura devakI kuruvaMzakI thii| parantu bAbU sAhabane to use sagI bhatIjI banA hI dii|" parantu mahArAja ! saba loga to devakIko kuruvaMzakI nahIM jAnate, aura na harivaMzapurANa tathA uttaraparANa jaise pracIna pranthose hI usakA kuruvaMzI honA pAyA jAtA hai-yaha to zrApake hI dimAg2a zarIphase naI bAta utarI athavA zrApakI hI naI IjAda mAlama hotI hai| aura ApakI hI kadAgraha tathA behayAI kA cazmA car3hI huI A~kheM isa bAtako dekha sakatI haiM ki bAba sAhaba lekhakAne kahA~ apane lekhameM devakIko vasadeva kI 'sagI' bhatIjI likha diyA hai, lekhameM do huI vaMzAvalI parase to koI bhI netravAna usameM sagI bhatIjIkA darzana nahIM kara sktaa| saca hai 'haThagrAho manuSya yukti ko khIMca khA~cakara vahIM lejAtA hai jahA~ pahale se usakI mauta ThaharI huI hotI hai parantu jo loga pakSapAta rahita hote haiM ve apanI matiko vahA~ ThaharAte haiM jahA~taka yukti pahu~catI hai / isIse eka prAcArya mahArAjane,aise haTha-grAhiyoM kI buddhipara kheda prakaTa karate hue, likhA hai :"aAgrahI bata ! ninISati yuktiM yatratatramatirasya niviSThA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatratatramatiraMti nivezam / / " hA~, samAlocakajI kI eka dUsarI, bilakula naI, IjAdakA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivAha | 63 ullekha karanA to rahahIM gayA, aura vaha yaha hai ki unhoMne, lekhaka para isa bAta kA prakSepa karate hue ki usane bhASAke chadoSaddha 'zrArAdhanA kathAkoza' ke kathana para jAna bUjha kara dhyAna nahIM diyA, yaha vidhAna kiyA hai ki usane ukta graMthakA svAdhyAya avazya kiyA hogA, kyoMki vaha usake khAsa gA~va (?) devabanda kA chapA huA hai| aura isa taraha para yaha ghoSaNA kI hai ki jisa nagara yA grAma meM koI graMtha chapatA hai vahA~kA pratyeka par3hA likhA nivAsI isa ghAtakA jimmevAra hai ki vaha graMtha usane par3ha liyA hai aura vaha usake sAre kathanako jAnatA hai / zaura isaliye bambaI, kalakattA Adi sabhI nagara grAmoM ke par3he likha ko apanI isa jimmedArI ke liye sAvadhAna ho jAnA cAhiye ! aura yadi kisIko yaha mAlUma karanekI z2arUrata par3e ki bambaI meM kauna kauna grantha chape haiM aura unameM kyA kucha likhA hai to vahA~ kisI eka hI par3he likheko bulAkara athavA usase milakara sArA hAla mAlUma kara lenA cAhiye ! yaha kitanA bhArI zrAviSkAra samAlocakajIne kara DAlA hai ! aura isase pAThakoM ko kitanA lAbha pahuMcegA !! parantu kheda hai lekhaka to kaI bAra apane aneka sthAnoMke mitroMko vahA~ke chape hue graMthoMkI bAbata kucha hAla daryAphta karake hI raha gayA aura use yahI uttara milA ki 'hameM una pranthoMkA kucha hAla mAlUma nahIM hai / ' zAyada, samAlocakajI hAM eka aise vicitra vyakti hoMge jinhoMne kamase kama *yathAH----bAbU sAhabake khAsa gA~va devavandamai jo 'zrArAdhanAkathAkoza' chapA hai usase bhI yaha sadeha sApha taura se kAphUra hojAtA hai kyA bAbU sAhabane apane yahA~ se prakAzita hue granthoM kA bhI svAdhyAya na kiyA hogA? kiyA avazya hogA parantu unheM to jisa tisa taraha apanA matalaba banAnA hai" /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vivaah-kssetr-prkaash| dehalIse,jahA~ zrApakA aksara nivAsa rahatA hai, prakAzita hone vAlI sabhI pustakoM tathA granthoMko-paricaya, icchA, aura saMprApti zrAdike na hota hue bhI par3hA hogA aura Apako unakA pUrNa viSaya bhI kaNThastha hogA! rahI lekhakakI graMthoMke par3hane kI bAta, yadyapi usakA adhikAMza samaya pranthoke par3hane aura unameMse aneka tatvoM tathA tathyoMkA anusaMdhAna karane meM hI vyatIta hotA hai, phira bhI ghaha devavandase prakAzita hue aise sAdhAraNa sabhI ganthoMko to kyA par3hatA, svayaM usakI lAyabrerImeM pacAso acche graMtha isa dhakta bhI maujUda hai jinheM parI taura para athavA kuchako adhUrI taura para bhI par3hane dekhane kA abhI taka use avasara nahIM mila skaa| isaliye samAlocakajIkA ukta AkSepa vyartha hai aura yaha unake durAgRhako sUcita karatA hai| yahA~ takake isa saba kathanase yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki devakI na to kuruvaMzameM utpanna huI thI, na sake mAmAkI lar3akI thI aura na vaise hI kaMsadvArA kalpanA kI huI bahana thI, balki yaha kaMsake pitA ugrasenake sage bhAI athavA kaMsake sage cacA devasenakI putrI thI--yaduvaMzameM utpanna huI thIaura isI liye nRpa bhojakavRSTi (yA nara vRSNi) tathA bhojakavRSTi ke bhAI aMdhakavRSTi ( vRSNi ) kI pautrI thI aura use aMdhakavRSTi ke putra vasudeva kI bhatIjI samajhanA cAhiye / isI devakIka sAtha vasadevakA vivAha hone se sApha jAhira hai ki usa vakta eka kadambameM bhI vivAha ho jAtA thA aura usake mArgameM Aja kala jaimI gotroMkI parikalpanA koI vAdhaka nahIM thii| agravAla jaisI samRddha jAti bhI inhIM kombika vivAhoMkA pariNAma hai| usake zrAdiparuSarAjA agasenake sage pote potiyoM kA-athavA yo kahiye ki usake eka putrakI saMtatikA dUsare putrakI saMtatike sAtha-ApasameM vivAha huA thaa| Ajakala
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuTumbameM vivAha / 65 bhI agavAla agavAloM meM hI vivAha karake apane ekaho vaMzameM vivAhakI prathAko caritArtha kara rahe hai aura rAjA RgasenakI dRSTise sAbhagavAla unhIM ke eka gotrI haiN| samAlAMca kajIne virodhake liye jina pramANoM kI upasthita kiyA thA unameM se ekabhI virodhaka liye sthira nahIM raha sakA; pragata isake sabhI lekhakake kazana kI anukUlatAmeM parimAta hogaye aura isa bAtako jatalA gaye ki samAravAcakajI satya para pardA DAlanekI dhanameM samAlocanA kI hadase kitane bAhara nikala gaye - samAlocaka ke kartavyase kitane gira gaye- unhoMne satyako chipAne tathA asaliyata para pardA DAlane kI kitanI koziza kI, kitanA kolAhala macAyA, kitanA zrADambara racA aura kitanA pAkhaMDa phailAyA parantu phirabhI ce umameM saphala nahIM ho sake ! sAyahI, unake zAstrajJAna aura daMbhavidhAnako bhI sArI kalaI khulagaI !! astu / yaha to huI udAharaNa ke prathama aMza--'devakIse vivAha'ke AzaMpoM kI bAta, akSa udAharaNake dUsare aMza- jarAse vivAha' ko liijiye| mlecchoM se vivAha / lekhaka ne likhA thA ki--" jarA kisI mleccharAjAkI kanyA thI jisane gaMgA taTa para vasudevajI ko paribhramaNa karate hura dakhakara unake sAtha apano isa kanyA kA pANigrahaNa kara diyA thaa| paM0 daulatarAmajI ne, apane harivaMzapurANameM, isa rAjA ko 'mleccharakhaNDa kA rAjA' batalAyA hai aura paM0 gajAgharalAlajI use ' bhIlokA rAjA' satrita karate haiN| vaha rAjA mlecchakhaNDakA rAjA ho pA pAryasvarADodbhava mleccharAjA, aura cAhe use bhIloM kA rAjA kahiye, parantu isameM sandeha nahIM ki
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prkaash| ghaha Arya tathA ucca jAti kA manuSya nahIM thA / aura isa liye use anArya tathA gleccha kahanA kucha bhI anucita nahIM hogaa| mlecchoMkA zrAcAra Ama taura para hiMsA rati, mAMsabhakSaNa meM prIti aura jabaradastI dUsaroM kI dhanasampattikA haranA, ityAdika hotA hai; jaisA ki zrAjinasenAcAryapraNIta zrAdipurANake nimnalikhita vAkya se prakaTa hai:-- mlecchAcAro hi hiMsAyAM ratimAMsAzane'pi ca / balAtparasvaharaNaM nidhUtatvamiti smRtam / / 42-184 // vasudevajI ne, yaha saba kucha jAnate hue bhI, binA kisI jhijhaka aura rukAvaTa ke bar3I khazI ke sAtha isa mleccha rAjA ko ukta kanyA se vivAha kiyA aura unakA yaha vivAha bhI usa samaya kacha anucita nahIM samajhA gayA / balki usa samaya aura usase pahale bhI isa prakAra ke vivAhI kA zrAma dastara thaa| acche acche pratiSTita, uccakulIna aura uttamAtama paruSoM ne mleccha gajAnI kI kanyAoM se vivAha kiyA, jinake udAharaNoMse jaina-sAhitya paripUrNa hai|" udAharaNa ke isa aMza se prakaTa hai ki lekhakana jitanI pAra apanI ora se jarA ke pinAkA ullekha kiyA hai vaha " mleccharAjA" pada ke dvAga kiyA hai, jisameM 'mleccha' vizeSaNa aura 'rAjA' rizepya hai ( mlecchaH rAnA mleccharAjA) aura usa kA artha hotA hai 'mleccha jAti viziSTa rAjAathAna mleccha jAtikA rAjA, vaha rAjA jisakI jAti mleccha hai, na ki yaha gAjA jo Arya jAtikA hote hue mlecchoM para zAsana karatA hai| parantu samAlocakajI ne dUsare vidvAnoM ke avataraNAMko lekara aura unheM bhI na samajha kara unake zabdachala se lekhaka para yaha Apati kI hai ki usane mlecchakhaMDoM para
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ mlecchoM se vivAha / 67 zAsana karane vAle zrArya jAti ke cakravartI rAjAoM ko bhI mleccha ThaharA diyA hai ! Apa likhate haiM: :-- 61 khUba [1] kyA malekSoM kA rAjA bhI malekSa hI hogA ? aura bhIloMkA rAjA bhI bhIla hI ho, isakA kyA pramANa ? yadi koI hindustAna kA rAjA ho to hindU hI ho sakatA hai kyA ? aura jaramanakA jaramanI tathA musalamAnoMkA musalamAna hI ho sakatA hai kyA ? yadi aisA hI niyama hotA to cakravartI joki malekSakhaNDa ke bhI rAjA hote haiM / lekhaka mahodaya ke vicArAnusAra ve bhI malekSa kaha jAne cAhiye / isa niyamAnusAra pUjya tIrthaMkara zrI zAMtinAtha kunthunAtha, arahanAtha joki cakravartI the, lekhaka mahodaya kI sammati anusAra ve bhI isI koTi meM AsakeMge ? ataH isakA koI niyama nahIM hai ki kisI jAti yA dezakA rAjA bhI usI jAti kA ho ataH isa lekha se yaha siddha hotA hai ki jarA kanyA bhIla jAti kI nahIM thI / "" pAThakajanaM dekhA ! samAlocakajI kitanI bhArI samajha aura ananya sAdhAraNa buddhike thAdamI hai ! unhoMne lekhakake kathanako kitanI bar3hiyA samAlocanA kara DAlI !! aura kitanI AsAnI se yaha siddha kara dikhAyA ki 'jarA' bhIla jAtikI kanyA nahIM thI !!! hama pUchate haiM yaha kauna kahatA hai aura kisane kahA~ para vidhAna kiyA ki mlecchAMkA rAjA mlechahI hotA hai, bhIloMkA rAjA bhIlahI hotA hai, hindustAnakA rAjA hindU hI hotA hai aura musalamAnokA rAjA musalamAnahI huA karatA hai ? phira kyA apanI hI kalpanAkI samAlocanA karake Apa khuza hote haiM ? kyA jisa rAjAkI bAbata yaha kahA jAtA ho ki yaha 'hindUrAjA'
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prakAza / hai Apa use 'musalamAna' samajhate haiM ? aura jise 'musalamAna rAjA' ke nAmase pukArA athavA ullekhita kiyA jAtA ho use 'hindra' khayAla karate haiM ? yadi nahIM to phira eka 'mleccha rAjA' ko mleccha na mAnakara zrApa 'Arya' kaise kaha sakate hai ? 'hindU' aura 'musalamAna' jisa prakAra jAtivAcaka zabda haiM usI prakAra se 'maleccha' bhI eka jAtivAcaka zabda hai| aura ye tInoM hI rAjA zabda ke pUrvavartI hone para apane apane uttaravartI rAjAko jAtiko sacita karate haiN| svayaM zrIjinasenAcArya ne, apane * harivaMzapurANameM, isa rAjAko spaSTa rUpase 'maleccharAja' likhA hai| yathA :-- caMpA-sarasi, saMprApya tasyoM somAtyadehajAm / / 4 / / toyakIDA ratastatra sa hRtaH sarpakAriNA / vimuktazca papAtAsau bhAgIrathyo manorathI // 5 // "parpaTanaTavIM tatra mleccharAjena vIkSitaH / "pariNIya sutAM tasya jarAkhyAM tatra cAvasat // 6 // jaratkumAramutpAdya tasyAmunnatavikramaH / . ina padyoM meM yaha batalAyA gayA hai ki-'caMpApImeM vahA~ke maMtrIkI patrIse vivAha karake, ekadina vasudeva caMpA nagarIke sarAMvarameM jalakrIDA kara rahe the, unakA zatru sUrpaka unheM hara kara legayA aura Uparase chodd'diyaa| ve bhAgIrathI (gaMgA) nadI meM gire aura usameM se nikala kara eka vanameM ghamane lge| vahAM eka mleccha rAjAse unakA paricaya huA, jisakI 'jarA' nAma kI kanyAse vivAha karake ve vahA~ rahane lage aura usa strI se unhoMne 'jaratkumAra' nAmakA putra utpanna kiyaa|' 'malecchasajase zrIjinasenAcAryakA abhiprAya mlecchajAti
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 mlecchose vivaah| viziSTa rAjA'kA hai, yaha bAta unake isI pranthake dUsare ullekhoM se bhI pAI jAtI hai| yathA :mleccharAjasahasrANi vIkSya pUrvavarUthinIm / TubhitAnyabhigamyAzu yodhayAmAsarazramAt / / 30 // tataH kruddho yudhi mleccharayodhyo daMDanAyakaH / yuvA nirdhaya tAnAzu dadhe nAmArthasaMgatam // 31 // bhayAnmlecchAstato yAtAH zaraNaM kuldevtaaH| ghorAnmeghamukhAnAgAndarbhazayyAdhizAyinaH // 32 // * * * tato meghamukhaimleMcchAH proktAH saMhatavRSTibhiH / cakriNAM zaraNaM jagmurAdAya varakanyakAH // 38 // __-11vA~ srg| yahA~, uttara bhAratakhaNDa ke mlecchoMke sAtha bharata cakravartI ke senApati jayakumArake yuddhakA varNana karate hue, pahale padyameM jina sahasroM mleccha rAjAoM kA " mleccharAjasahasrANi" padake dvArA ullekha kiyA hai unheM hI agale poMmeM "mleccha." aura " mlecchAH" padoM ke dvArA spaSTa rUpa se 'mleccha' sUcita kiyA hai| aura isase sApha jAhira hai ki 'gleccha rAjA' kA artha mleccha jAnike rAjAse hai| aura isa liye jarAkA pitA mleccha thaa| paM0 daulatarAma jI ne isa rAjAko jomlecchakhaNDakA rAjA batalAyA hai usakA abhiprAya 'mlecchakhaMDodbhava' ( mlecchakhaNDameM utpanna hue ) rAjAse hai-mleccakhaNDI ko *yathA :-" so gaMgA ke nIra eka necchakhaMDakA gajA tAne dekho| so apanI jarA nAmA patrI vasudeva ko prnaaii|"
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vivAha- kSetra prakAza | jIta kara una para apanA zrAdhipatya rakhane vAle cakravartI rAjA se nahIM / jAna par3atA hai 'mleccharAja' zabda parase hI unhoMne use mlecchrakhaNDa kA rAjA samajha liyA hai| aura paM0 gajAdhara lAla jI ne jo use " bhIlokA rAjA likhA hai usakA zrAzaya bhIla jAti ke rAjA ( bhillarAja ) se sadara se hai jo mlecchoM kI eka jAti hai - bhIloM para zAsana karane vAle kisI Arya rAjAse nahIM / jarAse utpanna hue jaratkumArakA zrAcaraNa eka bAra bhIla jaisA hogayA thA, isI parase zAyada unhoMne jarAko bhIla kanyA mAnA hai| Apa 'padmAvatIpuravAla' ( varSa 2 aMka 5vA~ ) meM prakAzita apane usI vicAra lekha meM likhate bhI haiM :- "vAstava me usa samaya bhI saMtAna para mAtRpakSakA saMskAra pahu~catA thA / zrApane harivaMzapurANa meM paDhA hogA ki jisa samaya kRSNa kI mRtyu kI bAta munirAja ke mukha se suna jaratkumAra banameM rahane lagA thA usa samaya usake zrAcAra vicAra bhIla sarIkhe hogayethe, vaha zikArI hogayA thA / pIche yudhiSTira Adi ke samajhAnese usane bhAlake veSakA parityAga kiyA thA / " isase spaSTa hai ki paM gajadhiralAlajI ne jarAke pitAko zrArya jAtikA rAjA nahIM samajhA balki 'bhIla' samajhA hai aura yathA : nadIko pAra kara kumAra kisI vanameM pahu~ce vahA~ para ghUmate hue unheM kisI bhIloMke rAjAne dekhA unake sauMdarya para mugdha ho vaha bar3e Adarase unheM apane ghara legayA aura usane apanI jarA nAma kI kanyA pradAna kI / " 66 + yathA: - bhillaH, mleccha jAtivizeSaH / bhIla iti bhASA | yathA hemacaMdre - mAlA milAH kirAtAzca sarvA'pi mleccha jAtayaH / - iti zabdakalpadra umH| kri
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ mlecchose vivAha / 101 isa liye unake 'bhIloM kA rAjA' zabdoke chalako lekara samAlocaka jIne jo Apatti kI he vaha bilakula niHsAra hai| paM0 gajAdharalAla jI to apane ukta lekha meM svayaM svIkAra karate hai ki usa samaya mleccha kiMvA bholoM Adi kI kanyAse bhI vivAha hotA thaa| yathA :"usa samaya rAjA loga yadi mleccha kiMvA bhIlAdi kI kanyAose bhI pANigrahaNa kara lete the tathApi unake samAna svayaM gleccha tathA dharma karmase vimukha na bana jAtethe kintu una kanyAoM ko apane patha para le pAte the| aura ve prAyaH patidvArA svIkRta dharmakA hI pAlana karatI thii| isa liye vasudevane jo jarA Adi mleccha kanyAoMke sAtha vivAha kiyA thA usameM unake dhArmika rItirivAjoM meM jarA bhI pharka na par3A thaa|" isa ullekha dvArA pa0 gajAdharalAla jI ne jarA ko sApha taurase / mleracha kanyA' bhI svIkAra kiyA hai aura usake bAda 'pAdi' zabda kA prayoga karake yaha bhI ghoSita kiyAhai ki vasadevane 'jarA' ke sivAya aura bhI mlecha kanyAnose vivAha kiyA thaa| samAlocakajI ke pAsa yadi lajAdevI ho to unheM, ina saba ullekhoMko dekha kara, usake A~cala meM apanA maha chupA lenA cAhiye aura phira kabhI yaha dikhalAne kA sAhasa na karanA cAhiye ki paMDitajI ke ukta zabdoM kA pAcya ' bhIla' rAjA se bhinna koI 'Arya' rAjA hai|| mAlama hotAhai samAlocaka jI ko isa khagAlane ghar3A parezAna kiyA hai ki bhola loga bar3e kAle, DarAvane aura badasarata hote haiM, unako kanyAse vasudeva jaise rUpavAna aura aneka rUpa vatI striyoM ke pati puruSa kyoM vivAha karate / aura isIse
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 vivAha kssetrprkaash| zrApa yahA~ taka kalpanA karane ke liye majabara hue haiM ki yadi vaha kanyA ( jarA) bhIlone hI vasudeva ko dI ho to vaha jarUra kisI dUsarI jAtike rAjAkI lar3akI hogI aura bhIla use chIna lAye hoMge / yathA :--. "... bhIla loga jaMgaloM meM rahane vAle jinake viSayameM zAstroM meM likhAhai ki ve bar3e kAle,badasUrata DarAvane hote haiN| to vasadevajI aise parAkramI aura sandara kAmadevake samAna jinake rUpake sAmane devAGganAyeM bhI lajita hojAve, aisI rAjAoMkI aneka rUpavatI aura gaNavatI kanyAoM ke sAtha vivAha kiyaa| una ko kyA z2arUrata thI ki aise badasarata bhIlakI lar3akoke sAtha zAdI krte| hA~ yaha z2arUra hosakatA hai ki bhIla kisI rAjAkI lar3akIko chIna lAye hoM aura use sundara khUbasUrata samajha kara vasudevako dedI ho| isase siddha hai ki vaha bhIlakI kanyA to thI nhiiN"| parantu sabhI bhIla bar3e kAle, badasUrata aura DarAvane hote haiM, yaha kaunase zAstra meM likhA hai aura kahA~se Apane yaha niyama nirdhArita kiyA hai ki bholaukI sabhI kanyAe~ kAlI, badasUrata tathA DarAvanI hI honI haiM ? kyA rUpa aura kunake sAtha koI avinAbhAva sambaMdha hai ? hama to yaha dekhate haiM ki acche acche uJcakuloM meM badasUrata bhI paidA hote haiM aura nIcAtinIca kuloM meM khabasUrata bacce bhI janma lene haiM / kulakA samaga, durbhaga aura saubhAgyake sAtha koI niyama nahIM hai / isI bAtako zrIjinasenAcAryane vasudevake mukhase, rohiNIke svayaMvarake avasara para kahalAyo hai| yathA : kazcinmahAkulIno'pi durbhagaH subhago'paraH /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ mlecchoM se vivAha | 103 kula saubhAgyayorne pratibandhosti kazcanaH / / 55 / / - harivazapurANa, 31vA~ sarga 1 paM majadharalAlajI ne isa padyakA anuvAda yo kiyA hai :"koI koI mahAkulIna hone para bhI badasUrata hotA hai :-- dUsarA kulIna honepara bhI bar3A sundara hotA hai isa liye kunIna aura saubhAgya kI Apasa meM kAI vyApti nahIM arthAt jo kulIna hAM vaha sundara ho ho aura alona badasUrata hI ho yaha koI niyama nahIM isake sivAya, jainazAstroM meM bhIlakanyAoM se vivAha ke spaSTa udAharaNa bhI pAye jAte haiM, jinameM se eka udAharaNa rAjA upazreNika kA lIjiye / ye rAjA zroNikake pitA the / inheM eka bAra kisI duSTa azvane lejAkara bhIlokI pallI meM paTaka diyA thA / usa pallIke bhIla rAjAne jaba inheM duHkhitAvasthA meM dekhA to vaha inheM apane ghara legayA aura usane davAI bhojana pAnAdi dvArA saba tarahase inakA upacAra kiyaa| vahA~ ye usakI 'tilakasundarI' nAmakI putrI para zAsaka hA gaye aura usake liye inhoMne yAcanA kI / bhIla rAjAne upazroNika se apanI putrIke ko rAjya diye jAne kA vacana lekara usakA vivAha unake sAtha kara diyA aura phira unheM rAjagRha pahu~cA diyA / yathAHupazreNiko(ka1) vairinRpasomadeva pitaduSTA'zvenopazreNiko nItvA bhillapalyAM kSipto duHkhito bhillarAjena dRSTogRhamAnIta upacaritaH / tatsutyaM tilakasuMdarImIkSitvA tAM taM yayAce / etasyA khutaM rAjAnaM kariSyAmIti bhASAM nItvA pariNAyya tena rAjagRhaM prApitaH / 1 - gadya zreNika caritra, ( dehalI ke naye maMdirakI purAnI jIrNa prati) | 21
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prkaash| . isI bhIla kanyAse 'cilAtIya' nAmakA putra utAna huAthA, jise 'cilAti patra' bhI kahate haiN| pratijJAnusAra isIko rAjya diyA gayA aura isane zrantako jina dIkSA bhI dhAraNa kI thii| isa liye samAlocakajI kA yaha koga bhrama hai ki sabhI bhIla kanyA kAlI, badasUrata tathA urAvanI hotI haiM athavA unake sAtha uccakulonoMkA vivAha nahIM hotA thaa| parantu jarA bhIla kanyA thI, yaha bAta jinasenAcAryake ukta vAkyoMkI lekara nizcita rUpase nahIM kahI josktii| una parase jagake sirpha mleccha kanyA hone kA hI patA calatA hai. mlecchoMkI kisI jAti vizeSakA nhiiN| hosakatA hai ki paM0 gajAdhara. lAla ke kathanAnasAra vaha bhIla kanyA hI ho parantu paM0 daulatarAmake kathanAnamAra vaha mlenchakhaMDake kisI gleccharAjA kI kanyA mAlUma nahIM honI: kyoMki jinasenAcAryane sApha taurase vaptadevake caMpAparIse uThAye jAne aura bhAgIrathI gaMgA nadImeM paTake jAnekA ullekha kiyA hai aura yaha vahI gaMgA nadI hai jo yaktaprAMta aura baMgAla meM ko bahatI hai-vaha mahAgagA nahIM hai jo jainazAstrAnasAra AryakhaNDakA mlecchakhaNDase athavA, uttarabhAratameM, mlecchakhaNDakA mlecchakhaMDase vibhAga karatI haiisakA bhAgIrathI nAma hI ise usa mahAgaMgAse pRthaka karatAhai, vaha 'akRtrima' aura yaha 'bhAgIratha dvArA lAI huI hai bhagIrathena sAnItA tana bhAgIrathI smtaa)| caMpA nagarI bhI isake pAsa hai| zrataH 'jarA' isI bhAgIrathI gaMgAke kinAre ke kisI snencha rAjAkI putrI thI aura isase yaha spaSTa siddha hotA hai ki pahale necchakhaNDauke necchokI kanyAnose hI nahIM kiMtu yahAMke AryakhaeDodbhava mlecchoMkI kanyAoMse bhI vivAha hotaathaa| upazreNika kA bhIla kanyAse vivAha bhI use puSTa karatA hai / isake sivAya yaha bAta itihAsa prasiddha hai ki samrATa caMdragupta mauryane sIriyA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ . mlecchose vivAha / 105 ke mleccharAjA 'silyUkasa' kI kanyAse vivAha kiyA thaa| ye samrATa caMdragupta bhadravAhu zrutakevalIke ziSya the, inhoMne jainamuni dIkSA bhI dhAraNa kI thI, jisakA ullekha kitane hI jaina zAstro tathA zilAlekhoM meM pAyA jAtA hai| aura jainiyoMkI kSetragaNanA ke anasAra sIriyA bhI zrAyavADakA hI eka pradeza hai| aisI hAlata meM yaha bAta aura mI nirvivAda tazA niHsandeha ho jAtI hai ki pahale zrAryakhaNDa ke glecchoM ke sAtha bhI prAyoM athavA ucca kulInoM kA vivAha sambaMdha hotA thaa| hamAre samAlocakajI kA cisa jaga' ke viSaya meM bahuta hI DAMvADola mAlUma hotA hai --ve mvayaM isa bAta kA koI nizcaya nahIM kara sake ki jarA kisa kI patrI thI-kabhI una kA yaha khayAla hotA hai ki jarA kA pitA naccha yA bhIla na hAkara nacalo athavA bhIlo para zAsana karane vAlA koI Arya rAjA hogA aura usIna apanI kanyA vasudevako dI hogI; kabhI ve socate haiM ki yaha kanyA vasa devako dI to hogI bhIla ne hI parantu vaha kahIM se use chIna lAyA hogA--usakI vaha apanI kanyA nahIM hogI aura phira kabhI unake citta meM yaha gyAla bhI cakkara lagAtA hai ki zAyada jarA ho to mlecchakanyA hI, parantu vaha kSetra neccha kI--naMgchakhaMDa ke mnecha kIkanyA hogI, usakA kulAcAra burA nahIM hogA athavA usake zrIcaraNa meM koI nIcatA nahIM hogI! kheda hai ki aise anizcita aura saMdigdha cittavRtti vAle vyakti bhI sunizcita bAtoM kI samAlocanA karake una para prAdApa karane ke liye tayyAra ho jAte hai aura unheM mithyA taka kaha DAlane kI dhRSTatA kara baiThate haiM ! astu; samAlocakajI, ukta avataraNa ke bAda apane khayAloM kI isI udher3abana meM likhate haiM: "yadi thor3I dera ke liye yaha mAna liyA jAye ki
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 vivAha-kSetra prakAza . isI bhIla kanyAse 'cilAtIya' nAmakA putra utpanna hunAthA, jise 'cilAti patra' bhI kahate haiN| pratijJAnasAra isIko rAjya diyA gayA aura isane zrantako jina dIkSA bhI dhAraNa kI thii| isa liye samAlocakajIkA yaha korA bhrama hai ki sabhI bhIla kanyAe~ kAlo, badasarata tathA DarAvanI hotI haiM athavA unake sAtha uJcakulonoM kA vivAha nahIM hotA thaa| parantu jarA bhIla kanyA thI, yaha bAta jinasenAcArya ke ukta vAkyoMkI lekara nizcita rUpase nahIM kahI josktii| una parase jagake sirpha mleccha kanyA honekA hI patA calatA hai. mlecchoMkI kisI jAti vizeSakA nhiiN| hosakatA hai ki paM0 gajAdharalAla ke kathAnAnasAra vaha bhIla kanyA hI ho parantu paM0 daulatarAmake kathanAnusAra vaha mlecchakhaMDake kisI gleccharAjA kI kanyA mAlama nahIM hotI: kyoMki jinasenAcAryane sApha taurase vasudeva ke caMpApurIse uThAye jAne aura bhAgIrathI gaMgA nadImeM paTake jAnekA ullekha kiyA hai aura yaha vahI gaMgA nadI hai jo yaktaprAMta aura baMgAlameM ko bahatI hai-vaha mahAgagA nahIM hai jo jainazAstrAnusAra AryakhaNDakA mlerachanaNDase athavA, uttarabhAratameM, mlecchakharADakA mlecchakhaMDase vibhAga karatI hai--- isakA bhAgIrathI nAma hI ise usa mahAgaMgAse pRthaka karatAhai, vaha 'akRtrima' aura yaha 'bhAgIratha dvArA lAI huI hai bhagIrathena sAnItA tana bhAgIrathI smRtA ) / caMpA nagarI bhI isake pAsa hai| ataH 'jarA' isI bhAgIratho gaMgAke kinAreke kisI lencha rAjAkI putrI thI aura isase yaha spaSTa siddha hotA hai ki pahale nechakharADokecchokI kanyAmrose hI nahIM ki yahAMke prAyakhaNDodbhava mlecchoMkI kanyAoMse bhI vivAha hotaathaa| upazreNika kA bhIla kanyAle vivAha bhI use puSTa karatA hai / isake sivAya yaha bAta itihAsa prasiddha hai ki samrATa caMdragupta mauryane sIriyA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ mlecchoMse vivAha / 105 ke mleccharAjA 'silyakasa' kI kanyAse vivAha kiyA thaa| ye samrATa caMdragupta bhadrabAhu zrutakevalIke ziSya the, inhoMne jainamuni dIkSA bhI dhAraNa kI thI, jisakA ullekha kitane hI jaina zAstroM tathA zilAlekhoM meM pAyA jAtA hai| aura jainiyoM kI kSetragaNanA ke anamAra sIriyA bhI zrAyakhagaDakA hI eka pradeza hai| aisI hAlata meM yaha bAta aura mI nirvivAda tathA niHsandeha ho jAtI hai ki pahale AryakhaNDa ke glenchoM ke sAtha bhI pAryoM athavA ucca kulInoM kA vivAha sambaMdha hotA thaa| hamAre samAlocakajI kA citta 'jaga' ke viSaya meM bahuta hI DAMvADola mAlama hotA hai.-ve svayaM isa bAta kA koI nizcaya nahIM kara sake ki jarA kisa kI putrI thI-kabhI una kA yaha khayAla hotA hai ki jarA kA pitA beccha yA bhIla na hokara mlecchoM athavA bhIloM para zAsana karane vAlA koI Arya rAjA hogA aura umIna apanI kanyA vasudevako dI hogA; kabhI ve socata hai ki yaha kanyA vasudevakA dI to hogI bhIla ne hI parantu vaha kahIM se use chIna lAyA hogA-usakI vaha apanI kanyA nahIM hogI-:aura phira kabhI unake citta meM yaha yAla bhI cakkara lagAtA hai ki zAyada jarA ho to mlecchakanyA hI, parantu vaha kSetra mleccha kI-macchakhaMDa ke mnecha kIkanyA hogI, usakA kulAcAra burA nahIM hogA athavA usake AcaraNa meM koI nIcatA nahIM hogI ! kheda hai ki aise anizcita aura saMdigdha cittavatti vAle vyakti bhI sanizcita yAto kI samAlocanA karake una para zrAkSApa karane ke liye tayyAra ho jAte hai aura unheM mithyA taka kaha DAlane kI ghaTatA kara baiThate haiM ! astu: samAlocakajI, ukta avataraNa ke bAda, apane khayAloM kI isI udher3abana meM likhate haiM:___yadi thor3I dera ke liye yaha mAna liyA jAye ki
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 vidhAha kssetr-prkaash| kisI maleta kI hI kanyA hogI to malekSa bhI kitane hI prakArake zAstroM meM kahe haiN| jinameM eka kSetra malekSa bhI haiM jo ki deza apekSA maleta kahAte haiN| lekina, kulAcAra burA hI hotA haiM aisA niyama nahIM / jaile paMcAba meM rahane vAle haraeka kauma ke paMjAbI kahAte haiM, aura baMgAla meM rahane vAloM ko baMgAlI tathA madarAsa meM rahane vAloM ko madarAsI kahate haiM kintu una saba kA prAcaraNa ekasA nahIM hotA / ina dezoM meM saba hI U~canIca jAtiyoM ke manapya rahate haiM phira yaha kahanA ki amuka manapya eka madarAsI yA paMjAbI lar3akI ke sAtha zAdI kara lAyA, yadi usI kI jAti kI U~ca khAnadAnakI lar3akI ho to kyA harja hai| isaliye bAbU sAhaba jo likhate haiM ki vaha kanyA nIca thI yaha bAta siddha nahIM ho sakatI nIca hama jaba hI mAna sakate haiM jabaki kanyAke jIvanacaritrameM kucha nIcatA dikhalAI ho|" apane ina vAkyoM dvArA samAlocakajI ne yaha sUcita kiyA hai ki ghamleccha khaMDo (mleccha kSetroM) ko paMjAba, baMgAla tathA madarAsa jaisI sthitike deza samajhate hai, unameM sabahI U~ca nIca jAtiyoM ke Arya anArya manaSyokA nivAsa mAnate hai aura yaha jAnate haiM ki vahA~ aise loga bhI rahate haiM jinakA kulAcAra barA nahIM hai| isI liye saMbhava hai ki ghasadevajI vahIM se apanI hI jAtikI aura kisI U~ce vaMzakI yaha kanyA (jarA) vivAha kara le zrApa ho| parantu samAlAcakajIkA yaha korA bhrama hai aura jainazAstrose unakI anabhijJatAko prakaTa karatA hai ! vasudeva 'jarA' ko kisI mleccha-khaMDase vivAha kara nahIM lAe, balki baha caMpApurIke nikaTa pradezamai bhAgIrathI gaMgAke zrAsapAsa rahane vAle kisI neccha rAjAkI kanyAthI, yaha bAtato Upara zrIjina
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- --- - mlecchose vivAha / senAcArya ke vAkyoMse siddha kI jA cukI hai / aba maiM isa bhramako bhI dUrakara denA cAhatA hU~ ki jainiyoM ke dvArA mAne hue *neccha: khaNDoMmeM Arya janatAkA bhI nivAsa hai : zrIamRtacandrAcArya, tatvArthasArameM, manuSyoMke Arya aura meccha aise do bhedokA varNana karate hue, likhate haiM : AryakhaNDodbhavA pAyaryA mlecchAH kecicchkaadyH| mlecchakhaNDodbhavAmlecchAantarvIpajA api // 212 / / arthAt-Arya khaNDameM jo loga utpanna hote hai.ve 'Arya' kahalAte haiM parantu unameM jo kucha zakAdika (+zaka, yavana, zavara pulindAdika) loga hote haiM ve mleccha kahe jAte haiM aura jo loga mlecchakhaNDoMmeM tathA antarvIpoMmeM utpanna hote haiM una sabako 'mleccha' samajhanA caahiye| isase prakaTa hai ki Arya khaNDameM jo manuSya utpanna hote haiM ve to Arya aura mleccha donoM prakArake hote haiM, parantu mlecchakhaMNDoMmeM ekahI prakArake manuSya hote haiM aura ve mleccha hI hote haiM / bhAvArtha, mlecchoMke mUla bheda tIna haiM 1 zrArya khaNDodbhava, 2 mlecchakhaNDodbhava x, 3antIpaja aura pAryokA mUlabheda eka AryakhaNDodbhava hI hai| jaba yaha bAta hai taba mlecchakhaNDoM meM Arya rAjAokA honA aura unakI kanyAoMse cakravartI zrAdikA *aAdhunika bhUgolavAdiyoMko ina mleccha khagaDoMkA abhI taka koI patA nahIM claa| aba taka jitanI pRthvIko khoja huI hai vaha saba, jainiyoMkI kSetra gaNanA ke anusAra athavA unake mApakI dRSTise, Arya khaNDake hI bhItara A jAtI hai| + yathA :-"zakayavanazavarapaliMdAdayaH mlecchAH " xina pahale do bhedokA nAma 'karmabhUmija' bhI hai|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 vivAha-kSetra prkaash| vivAha karanA athavA vasUdevakA yahA~se apanI hI jAtikI kanyAkA le zrInA kaise bana sakatA hai? kadApi nhiiN| aura isa liye yaha samajhanA cAhiye ki jina logone-cAhe ve koI bhI kyoM na ho-mleccha khaMDoMkI kanyAoMse vivAha kiyA hai unhoMne mlecchokI mleccha kanyAyoMse vivAha kiyA hai / mlecchatvakI dRSTi se karmabhUmike samImlaccha samAna he aura unakA prAyaH vahI samAna prAcAra hai jisakA ullekha bhagavajinasenA. cAryane apane usa padyama kiyA hai jo Upara uddhRta kiye hue udAharaNAMza meM diyA huA hai| samAlocakIko yaha mlecchAcAra dekhakara bahutahI tAmahuzrA mAlama hotA hai| zrApane jarAke pitAko kisI taraha para usa mlecchAcArase surakSita rakhane ke liye jo prapaMca racA hai use dekhakara bar3A hI Azcarya tathA kheda hotA hai ! Apa sabase pahale lekhaka para isa bAtakA bhAkSepakarate hai ki usane ukta padyaka Age pAcheka docAra zlokoko likhakara yaha nahIM dikhalAyA ki usameM kesa mlecchokA prAcAra diyAhA hai| parantu svayaM una zlAkoMko udhata karake aura sabakA artha dekara bhI Apa ukta padyaka pratipAdyaviSaya athavA artha-sabaMdha kisI bhI vizeSatAkA ullekha karane keliye samartha nahIM hosakeyaha nahIM batalA sake ki vaha hisAma rati, mAMsabhakSaNa prAti aura jabaradastI dUsarokI dhanasampattikA haranA, ityAdimlecchoM kA prAyaH sAdhAraNa pAcaraNa na hokara amuka jAtike mlecchoMkA prAcAra hai / aura na yaha hI dikhalAsakaM ki lekhakake uddhata kiye hue ukta kadyakA artha kisI dUsare padya para avalambita hai, jisakI vajahase usa dUsara padyako bhI uddhRta karanA jarUrI thA aura use uddhata na karanese usake arthama amuka bAdhA shraagii| vAstavamai vaha apane viSayakA eka svataMtra padya hai aura usameM 'mlecchAcArI hi' aura 'itismRtam' ye zabda sApha
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ mlechose vivAha / 106 patalA rahehaiM ki usameM hiMsAyAM ratiH' (hiMsA rati ) Adi rUpase jisa prAcArakA kathana hai vaha nizcayase mlecchAcAra haimlecchoMkA sarva sAmAnyAcAra hai| 'itismRtam' zabdoMkA artha hotA hai aisA kahA gayA, pratipAdana kiyA gayA athavA smRti * zAstra dvArA vidhAna kiyA gyaa| hA~, agale padyakA artha isa padya para avalambita jarUra hai, aura vaha agalA padya jise samAlocaka jI ne bhI uddhRta kiyA hai isa prakAra hai : so'styamISAM ca ydvedshaasaarthmdhmdvijaaH| tAdRzaM bahumanyante jAtivAdAvalepataH // 42-185 isa padyameM batalAyA gayA hai ki 'ghaha ( pUrva padyameM kahA huzrI ) mlecchAcAra ina ( akSara glecchoM) meM bhI pAyA jAtAhai. kyoMki ye adhamadvija apanI jAtike ghamaMDameM zrAkara vedazAstroM ke arthako usa rUpameM bahuta mAnate haiM jo ukta mlecchAcArakA pratipAdaka hai| aura isa taraha para jo loga vedArtha kA sahArA lekara yajJo tathA devatAoM kI bali ke nAmasaM becAre mUka pazuoM kI ghora hiMsA karate tathA mAMsa khAte haiM unake usa pAcArako mlecchAcArakI upamA dI gaI hai aura unheM kathaMcit *akSara mleccha ThaharAyA gayA hai| isase adhika isa kathanakA granthameM koI dUsarA prayojana nahIM hai| isa padyake " so'styabhISAMca" zabda sApha banalA rahe haiM ki isase pahile lecchoMke sarvasAdhAraNa zrAcArakA ullekha kiyA gayA hai aura usI glechAcAra se ina adharma dvijoke prAcAra kI tulanA kI gaI hai na ki inhIM kA ukta padyame prAcAra batalAyA gayA hai| isI prakaraNa ke eka ___ *aise logoko, kisI bhI rUpameM unakI jAtiko sacita kiye binA, kevala gleccha nAmase ullekhita nahIM kiyA jaataa|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra-prakAza / dUsare padyameM bhI ina logoM ke prAcArako glecchAcArakI upamA dI gaI hai, likhA hai ki 'tuma nivrata ho (ahiMsAvivratatoM ke pAlanase rahita ho), nimaskAra ho, nirdaya ho, pazaghAtI ho aura ( isI taraha ke aura bhI ) mlecchAcAra meM parAyaNa ho, tumheM dhArmika dvija nahIM kaha sakate / yathAHnivratA nirnamaskArA nighaNAH pazupAtinaH / mlecchAcAraparA yayaM na sthAne dhArmikadvijAH // 160 / / isase bhI hiMsA meM rati' Adi mlecchoM ke sAdhAraNa prAcArakA patA calatA hai| parantu itane para bhI samAlocakajI lekhaka kI isa bAta ko svIkAra karate hue ki 'acche acche pratiSThita, ucakalIna aura uttamottama paruSoM ne mleccharAjAoM kI kanyAoM se vivAha kiyA hai" likhate haiM: "ThIka hai hama bhI isa bAtako mAnate haiM ki cakravartI mlecchakhaMDa ke rAjAoM kI kanyAoMse vivAha kara lAte the lekina ve kSetrako apekSA se mleccha rAjA kahAte the / yaha bAta nahIM hai ki unake AcaraNa bhI nIca ho yA ve mA~sakhora va zarAbakhora ho athavA Apake likhe anasAra hiMsAmeM rati mAMsabhakSaNa meM prIti rakhane vAle aura jabaradastI dUsarokA dhana haraNa karane vAle ho| bAbU sAhaba Apako likho huI yaha bAta una mleccha gajAoM meM kabhI nahIM thii| Apane jo mlecchoM ke AcaraNa saMbandhI zloka diyA hai vaha kevala janatAme bhrama phailAne ke liye Upara nIce kA saMbandha chAr3akara diyA hai"| isake bAda mlecchoMke isa prAcAra kI kucha saphAI peza karake, Apa phira likhate haiM:
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ mlecchose vivAha / " una malezImeM hiMsA mAMsabhakSaNa Adi kI pravRtti sarvathA nahIM thii|" ___ "bahunase loga jo mlecchoMko noca aura kadAcaraNI samajha rahe haiM unakI yaha samajha bilaku na miyA hai|" "ina malekSa gajAo kA nIca hisaka mAMsakhora prAdi kahanA thA mithyA aura zAstra viruddha hai|" pa.Dhaka jana, dekhA ! samAlocakajIne mlecchakhaNDake mlecchoM ko kisa TAipaka mleccha samajhA hai / kaisA vicitra sRSTi kA anusaMdhAna kiyA hai ! zrApako to zAyada svapna meM bhI usakA kabhI khayAla na pAyA ho| acchA hotA yadi samAlocakajI una mlecchokA eka sarvAMgapUrNa lakSaNa bhI de dete / samajhameM nahIM zrAtA jaba lAga disA nahIM karate, mA~sa nahIM khAte, zarAba nahIM pIta, jabaradastI dUsarokA dhana nahIM harate, anyAya nahIM karate; ye saba bAta unameM kabhI thI nahIM, ve inakI pravattise sarvathA rahita hai aura sAthahI nIva lathA kadAcaraNI bhI na hI hai, to phira unheM 'mleccha kyoM kahA gyaa| unakI pavitra bhUmiko 'mlecchakhaNDa'kI sajJA kyoM dIgaI? kyA unase kisI prAcArya kA koI aparAdha banagayAthA yA vaisehI kiso zrAcAryakA sira phira gayA thA jo esa hiMsAdi pApAMsa saspRSTa pUjya manupyoko bhA 'mleccha' likha diyA ? unase adhika zrAyaki ora kyA koI sIMga hote haiM, jisase manuSya jAtike Arya aura mleccha dA khAsa vibhAga kiya gaye hai ? mahArAja ! ApakI yaha saba kalpanA kisIbhI samajhadArako mAnya nahIM ho sktii| mleccha prAyaH malina aura dUSita AcAra vAle manuSyoM kA hI nAma hai, jina logoM meM kula-paramparAse aise kadAcAra rUDha hojAtehai unhIM kI mleccha saMjJA par3a jAtI hai| zrIvidyAnaMdAcArya. karmabhUmija mlecchoMkA varNana karate hue, jinameM prAryakhaMDodbhava aura mleccha
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prkaash| khaNDona donoM prakArake mleccha zAmila haiM, sAfa likhate haiM: kamabhUmibhavA mlecchAH prasiddhA yavanAdayaH / syuH pare ca tadAcAra pAlanAdbahudhA janAH // -zloka vArtika / arthAta-karmabhUmiyoM meM utpanna hue jo mleccha haiM unameM yavanAdika to prasiddhahIM hai bAko yavanAdikasaM bhinna jo dUsare bahanase mleccha hai ve saba yavanAdiko ( yavana, zavara, palidAdiko ) ke prAcArakA hI pAlana karate hai aura isIse mleccha kahalAta hai| isase sApha jAhira hai ki mlecchakhaNDoMka mlecchoMkA prAcAra yahA~ke zaka, yavana zavAdi mlecchAka AcArase bhinna nahIM hai aura isaliye yaha kahanA ki 'nancha khaMDAke macchoma hiMsA tathA mAMsabhakSaNadi kA sarvathA pravatti nahIM' zrAgameM bAga lagAnA hai / zrAvidyAtadAcAya nanchAka noca gAtrAdikA udayabhI batalAte hai-likhate haiM ucca gAtrAdika udayase Arya aura mIca. gotrAdika udayase mleccha hote haiN| yathA: "uccairgotrodayAderAyA niicrgotraadeshcmlecchaaH|" saba. kyA samAlocakajI ina vidhAnIka kAraNa, apane ukta pAkyoM ke anusAra, zrI vidyAnaMdAcArya kI samajha ko "bilakula mithyA" aura unake isa nIca zrAdi kazanako "sarvathA mithyA aura zAstra viruddha" kahanekA sAhasa karate he ? yadi nahIM to unheM apane ukta niragala aura niHsAra vAkyoMke liye pazcAtApa honA caahiye| aurakheda hai ki samAlocakajIna binA soce samajhe jahA~ jo jI meM AyA likha mArA hai ! lekhakake zAstrIya varNanoko isI taraha sarvathA mithyA aura zAstra viruddha' batalAyA gayA hai, aura yaha unake sarvadhA mithyA aura zAstraviruddha
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ mlecchoMse vivAha / 113 kathana-TAipakA eka namanA hai-usakokhAsa bAnagI hai / khAlI isa bAtako chipAne ke liye ki 'jarA' aise manuSya kI kanyA thI jo mleccha honese hiMsaka aura mAMsa-bhakSaka kahA jAsakatA hai Apane mlecchAcArako ho unnara denA cAhA hai, yaha kitanA du sAhasa hai! mlecchokA prAcAra to hindU granyA se bhI mAMsa bhakSaNAdika rUpa pAyA jAtA hai, jaisA ki prAyazcittatva' meM kahe hue unake baudhAyana prAcArya ke nimna vAkyase grakaTahai : gomAMsa khAdako yastu viruddhaM bahu bhApate / sarvAcAravihInazca mleccha ityabhidhIyate / / arthAt--jo go-mAMsa bhakSaNa karatA hai, bahuta kucha viruddha bolatA hai aura sarva dharmAcArase rahita hai use mlecha kahana hai / aba samAlocaka jI kI usa saphAIkA bhI lIjiya jo zrAena una mlecchAke prAcAra-viSayama paMza kI hai, aura vaha AdipurANake nimna do zloka hai, jinameM mleccharavagaDoke una snecchoMkA ullekha kiyA gayA hai jinha bharata cakravartIke senApatine jIta kara unase apane svAmIka bhAga-yonya kanyAdi ratnoMkA grahaNa kiyAthA: - " ityupAyairupAyajJaH sAdhayanmlecchabhU bhujH| tebhyaH kanyAdiratnAni prabhornogyAnyapAharat / / 141 dharmakarma-vahitA ityamI mlecchakA mtaaH| anyathAnyaiH samAcArairAyaryAvartena te smaaH||142" ina padyoMmeM se pahale padyame to mleccha rAjAoMko jItane aura unase kanyAdi ratnoMke grahaNa karanekA vahI hAla hai jo Upara batalAyA gayA hai aura dUsare padyameM likhA hai ki loga dharma (ahiMsAdi) aura karma (nirAmiSa bhojanAdirUpa
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 vivAha-kSetra prkaash| sadAcAra ) se rahita haiM-bhraSTa hai-isa liye inheM mleccha kahate haiM, anyathA, dUsare zrAcaraNoM (asi, masi, kRSi, vidyA, vANijya, zilpa aura vivAhAdi karmoM ) kI dRSTise AryAvarta kI janatAke samAna hai (antarvIpaja mlecchoMke samAna nhiiN)|' ___ basa, isa eka zloka para se hI samAlocakajI apane usa saba kayana kA siddha samajhate hai jisakA vidhAna unhoMne apane ukta vAkyoM meM kiyA hai ! parantu isa zloka meM to sApha taura para una mlecchA kA dharma karma sa vAhabhana ThahagayA hai, aura isase agalaM hA nimna padya meM unake nivAsasthAna mlecchakhaNDakA 'dhama karma kI abhami pratipAdana kiyA hai / athAt , yaha batalAyA hai ki vaha bhUmi dharma karma ke pradhAgya hai-vahAM ahiMsAdi dharmoM kA pAlana aura satko kA anuSThAna nahIM banatA: iti prasAdhya tAM bhUmimabhUmi dharmakarmaNAm / mleccharAjavalaiH sAI sanAnIvyavRtanpunaH / / 143 / / -AdipurANa, 21vA parva / phira samAlocakajI kisa AdhAra para yaha siddha samajhate haiM ki una mlecchoM meM hiMsA tathA mAMsabhakSaNAdika kI pravRtti sarvathA nahIM hai ? hiMsA to adharma hI kA nAma hai aura mAMsa bhakSaNAdika ko asatkarma kahata haiM. ye donoM hI jaba vahA~ nahIM aura ve loga nIca tathA kadAcaraNI bhI nahIM taba to ve khAse dharmAtmA, satkarmI aura AryakhaNDa ke manuSyoM se bhI zreSTa Thahare, unheM dharma karma se vAhabhUta kaise kahA jA sakatA hai ? kyA dharma karma ke aura koI sIMga pUMcha hote hai jo unameM nahIM hai aura isaliye ve dharma-karma se vahirbhUta karAra diye gaye haiM ? jAna par3atA hai yaha saba samAlocakajI kI vilakSaNa samajha kA paripAma hai, jo Apa unheM mleccha bhI mAnate haiM, dharma karma se vahi
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ mlecchose vivAha / 115 bhata bhI batalAte haiM aura phira yaha bhI kahate haiM ki ve hiMsA tathA mAMsabhakSaNAdikase alipta haiM-unameM aise pApoM tathA kadAcaraNoM kI pravRtti hI nahIM ! ! vAha ! kyA khaSa !! samAlocaka jIkI isa samajha para eka phArsI kavi kA yaha vAkya bilakula caritArtha hotA hai: "varI aklodAniza babAyada garIsta / " arthAta-aiso buddhi aura samajha para ronA cAhiye / Apa likhate haiM : yadi ve [mleccha nIca hote to 'unake anya saba prAcaraNa zrAryakhaNDake samAna hotehaiM' aisA prAcArya kabhI nahIM likhte|" parantu kheda hai Apane yaha samajhane kI jarA bhI koziza nahIM kI ki ve AcaraNa kaunase haiM aura una kI samAnatAse kyA vaha nIcatA dUra hosakatI hai| isI deza meM bhI jinheM Apa nIca samajhate haiM unake kucha AcaraNoMko chor3a kara zeSa saba AcaraNa UMcase U~ca kahalAnevAlI jAtiyoM ke samAna hai| taba kyA isa samAnatA parase hI ve Uca hogaye aura Apa unheM U~ca mAnane ke liye tayyAra hai ? yadi samAnatA kA aisA niyama ho taba to phira koI bhI nIca nahIM raha sakatA aura zrI vidyAnandAcAryana galatI kI jo mlecchake nIca gotrAdikA udaya batalA diyaa| parantu aisA nahIM hai: vAstavameM U~catA aura nIcatA khAsa khAsa gaNa doSA para avalambita hotI hai-dUsare pAcaraNoM kI samAnatAse usapara prAyaH koI asara nahIM pdd'taa| lekhakane, yadyapi, apane lekha meM yaha kahIM nahIM likhA thA ki jr| 'nIca thI,' jailAki samAlocakajAne apane pAThakoM ko sujhAyA hai kintu usake pitAkI bAbata sirpha itanA hI likhA thA ki 'vaha zrAya tathA ucca jAtikA manaSya nahIM thA, phira bhI samAlocaka jI ne, jarAkI nIcatAkA niSedha karate hue,
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivaah-kssetr-prkaash| jo yaha likhane kA kaSTa uThAyA hai ki " nIca hama [use tabahI mAna sakate hai javaki usa kanyAke jIvana caritameM kucha nIcatA dikhalAI ho," isakA kyA artha hai vaha kucha samajhameM nahIM pAtA / kyA samAlocakajI isake dvArA yaha pratipAdana karanA cAhate haiM ki kisI taraha para acche saMskAroM meMrahane ke kAraNa nIca jAtimeM utpanna huI kanyAoM ke jIvanacarita meM yadi nIcatAkI koI bAta na dikhalAI par3atI ho to hama unheM U~ca mAnane, unase U~ca jAtiyoM kI kanyAoM jaisA vyahAra karane aura U~ca jAti vAlA ke sAtha unake vivAha-sambaMdhako ucita ThaharAne ke liye tayyAra hai ? yadi aisA hai taba to zrApa kA yaha vicAra kitanI hI dRSTiyoM se abhinaMdanIya hosakatAhai, aura yadi vaisA kucha zrApa pratipAdana karanA nahI cAhate to Apa kAyaha likhanA bilakula nirarthaka aura aprAsaMgika jAna par3atA hai| hamAre samAlocajIko eka bar3e phikrana aura bhI gherA hai aura vaha hai bharata cakravartIkA mleccha kanyAoMse mAnA huzrA (almitt (d) vivAha / ApakI samajhameM.mlenchoko uccajAtike na mAnane para yaha nAmumakina (asaMbhava) haiM ki bharatajI nIca jAti kI kanyAAse vivAha karate, aura isIliye Apa likhate haiM:"yaha kabhI saMbhava nahI ho sakatAki jo bharata gahasthA. vasthAmai apane pariNAma aise nirmala rakhate the ki jinheM dIkSA letahI kevala jJAna utpanna ho gayA aura jinake liye "bharata gharameM hI vairago" Adi aneka prakArakI stutie prasiddha haiM ve bharata nIca kanyAoM se vivAha kreN| aise mahApuruSoM ke liye nIca kanyAoM ke sAtha vivAha kI bAta kahanA kevala unakA apamAna karanA hai unheM kalaMka lagAnA hai|" isake uttarameM hama sirpha itanAhI kahanA cAhate haiM ki
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ mlecchause vivAha | 117 bharatajI kisI vakta gharameM vairAgI jarUra the parantu ve usa vakta vairAgI nahIM the jabaki digvijaya kara rahe the, yuddhameM lAkhoM jIvoMkA vidhvaMsa kara rahe the aura hajAroM striyoM se vivAha kara rahe the / yadi usa samaya, yaha saba kucha karate hue bhI ve vairAgI the to unake usa sudRr3ha vairAgyameM eka nIca jAtikI kanyAse vivAha kara lene para kaunasA pharka par3a jAtA hai aura vaha kidhara se bigar3a jAtA hai ? mahArAja ! Apa bharatajI kI cintAko chAMr3iye, ve Apa jaise anudAra vicArake nahIM the / unhoMne rAjAzrauko kSAtra dharmakA upadeza dete hue spaSTa kahA hai : svadeze'nataramlecchAn prajAvAdhAvidhAyinaH / kulazuddhipradAnAyaiH svasAtkuryAdupakramaiH // 176 // - AdipurANa, parva 42 vA~ / arthAt zrapane deza meM jo ajJAnI mleccha prajAko bAdhA pahu~cAte ho laTamAra karate ho unheM kulazuddhi-pradAnAdikake dvArA apane banA lene cAhiyeM / kramazaH yahA~ kula zuddhi ke dvArA apane banA lene kA spaSTa artha mlecchoM ke sAtha vivAha saMbaMdha sthApita karane aura unheM apane dharma meM dIkSita karake apanI jAti meM zAmila kara lenekA hai / sAtha hI, yahabhI jAhira hotA hai ki mlecchoM kA kula zaddha nhiiN| aura jaba kulahI zuddha nahIM taba jAtizuddhi kI kalpanA to bahuta dUrakI bAta hai / bharatajIne, apane aisehI vicAroM ke anusAra, yaha jAnate hue bhI kicchA kuna zuddha nahIM hai. unakI bahutasI kanyAzra se vivAha kiyA / jinakI saMkhyA, zrAdipurANa meM, mukuTabaddha rAjAoM kI saMkhyA jitanI batalAI hai| sAtha hI, bharatajIkI kulajAtisaMpannA striyoM kI saMkhyA usase alaga dI hai / yathA:--
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kssetr-prkaash| - - ---- - -- -- - ------ - - kulajAtyabhisampanno devyastAvatpamAH smRtAH / rUpalAvaNyakAntInAM yAH zuddhAkarabhUmayaH // 34 // mleccharAjAdibhirdattAstAvantyo nRpvnlbhaaH| apsaraH saMkathA kSoNIM ykaabhirvtaaritaaH|| 35 / / -37 vA~ parva / inameMse pahile padyameM Arya jAtikI striyoM kA ullekha hai aura unheM 'kulajAtyabhisaMpannA' likhA hai / aura dUsare padyameM mleccha jAtike rAjAdikoM kI dI huI striyoM kA varNana hai / isase jAhira hai ki bharata cakravatIne mlecchoko jina kanyAoM se vivAha kiyA ve kula jAtise saMpanna nahIM thI arthAt, uJcakula jAtikI nahIM thI / sAthahI, 'mleccharAjAdibhiH' padameM Ae hue 'pAdi' zabdase yaha bhI mAlama hotA hai ki ve mleccha kanyAe~ kevala mleccha rAjAoM hI kI nahIM thI balki dUsaremlecchokI bhI thI / aisI hAlatameM samAlocajIkI ukta samajha kahA~ taka ThAka hai aura unake usa likhane kA kyA malya hai, ise pAThaka svayaM samajha sakate hai / lekhaka to yahA~ para sirpha itanA aura batalA denA cAhatA hai ki pahale jamAne meM duSkulose bhI uttama kanyAe~ le lI jAtI thIM aura unheM apane saMskAroM dvArA usI taraha para Thoka kara liyA jAtA thA jisa taraha ki eka ratna saMskArake yogase utkarSako prApta hotA hai athavA suvarNa dhAtu saMskArako pAkara zuddha ho jAtA hai| isIsa yaha prasiddhi calI AtI hai... "kanyAratnaM duSkulAdapi" / arthAta, duSkulase bhI kanyAratna le lenA cAhiye / usa samaya pitakalaM aura mAtRkula kI zuddhiko liye hue 'sajAti' do prakArako mAnI jAtI thI--eka zarIra janmase aura dUsarI saMskArajanmase / zarIra janmase utpanna hone vAlI sajjAtikA sadbhAva
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ mlecchoM se vivAha | 196 prAyaH zrArya khaNDoM meM mAnA jAtA thA *-- mleccha khaNDoM meM nahIM / mlecchakhaNDoM meM to saMskAra janmale utpanna honevAlI sajAtikA bhI sadbhAva nahIM banatA; kyoMki vahA~kI bhUmi dharma karma ke ayogya hai-- usakA vAtAvaraNahI bigar3A huA hai| hA~, vahA~ke jo loga yahA~ zrAjAte the ve saMskArake balasa sajjAtimeM pariNata kiye jA sakate the aura taba unakI mlecchasaMjJA nahIM rahatI thI / yahA~ kI jo vyaktiyA~ zarIrajanmase zrazuddha hotI thI unheM bhI apane dharma meM dIkSita karake. saMskAra janma ke yoga se sajjAnimeM pariNata kara liyA jAtAthA aura isa taraha paranIcoM ko U~ca banA liyA jaataathaa| aise logoM kA vaha saMskAra janma' yonisaMbhava' kahalAtA thA + | mlecchA ke trAsa athavA durbhikSAdi kisI bhI kAraNase yadi kisIke satkula meM koI baTTA laga jAtA thAdoSa AjAtA thA -- to rAjA athavA paMcoM zrAdikI sammati se usakI kulazuddhi ho sakatI thI aura usakulake vyakti taba upanayana (yajJopavIta) saMskAra ke yogya samajhe jAte the / isa kulazuddhikA vidhAna bhI AdipurANa meM pAyA jAtA hai / yathA : * saMjanmapratilabho'yamAryAvartta vizeSataH / satAM dehAdisAmagryAM kSetraH sUte hi dehinAm // 87 // zarIrajanmanA saipA sajjAtirUpavarNitA / patanmUlA yataH sarvAH puMsAmiSThArthasiddhayaH // 8 // saMskArajanmanA cAnyA sajjAtiranukAtyete / yAmAsAdya dvijanmatvaM bhavyAtmA samupAznute // 8 // - AdipurANa, 38yA~ parva / + ayonisaMbhavaM divyajJAnagarbhasamudbhavaM / so'dhigatya paraM janma tadA sajjAtibhAgbhavet // 18 // - zrAdipurANa parva 38vAM / llh
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 viSAha-kSetra prakAza kutazcitkAraNAyasya kulaM samprAptadUSaNam / so'pi rAjAdisammatyA zoSayetsvaM yadAkulaM / / 168|| tadA'syopanayAhatvaM putrpautraadisNttau| na niSiddhaM hi dIkSAha kula cedasya pUrvanAH / / 166 / / -40vA srg| zuddhi kA yaha upadeza bhI bharata cakravartIkA diyA huA zrAdipurANa meM batalAyA gayA hai aura isase dasso tathA hindusa musalamAna bane hura manuSyoM kI zuddhakA khAsA adhikAra pAyA jAtA hai / aisI hAlatamai samAlAcI bharata mahArAjake apamAna aura kalaMkakI bAtakAkyA khayAla karate haiM, ve unake udAra vicAge ko nahIM pahu~ca sakate, unheM apanI hI sa~bhAla karanI caahiye| jise ve apamAna aura dUSaNa (kalaka) kI bAta samajhate hai vaha bharatajIke liya abhimAna aura bhUSaNa kI bAta thiiN| ve samartha the, yojaka the, unameM yojanAzakti thI aura apanI usa zaktika anasAra ve prAyaH kisI bhI manuSya kA ayogya nahIM samajhate the-sabhI bhavyapuruSoMko yogyatAmeM pariNata karane athavA unakI yogyatAse kAma lene ke liye sadA tayyAra rahate the| aura yaha unhoM jaise udArahRdaya yojakoMke upadezAdi kA pariNAma hai jo prAcIna kAlameM kitanI hI mleccha jAtiyAMke loga isa bhAratavarSa meM pAe aura yahA~ke jaina, bauddha, athavA hindU dharmomeM dIkSita hokara Arya janatA meM pariNata hogye| aura itane makhalUna hue (milagaye) ki Aja unake vaMzake pUrvaparuSokA patA calAnA bhI muzakila ho rahA hai| samAlocakajIko bhAratake grAcIna iti. hAsakA yadi kucha bhI patA hotA to ve eka mleccha kanyAke vivAha para itanA na caukate aura na satya para pardA DAlanekI jaghanya ceSTA karate / astu /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ malecchose vivAha / 121 isa saba kathanase sApha jAhira hotA hai ki-jisa jarAkA ghasudeva ke sAtha vivAha huzrA, jisake putra jaratkumArane rAjapATa chor3akara jainamani dIkSA taka dhAraNakI aura jisakI saMtatimeM hone vAle jitazatru rAjAse bhagavAna mahAvIrakI vazrA vyAhI gaI vaha eka mleccha rAjAMkI kanyA thI, bhIla bhI mlacchokI eka jAti honese vaha bhIla kanyA bhI ho sakatI hai parantu vaha mleccha khaMDake kisI mleccha rAjAkI kanyA nahIM thI kintu AryakhagaDodbhayamleccha rAjAkI kanyA thI jA campApurI kapAsaka ilAke meM rahatA thA / mlanchukhaMDomai zrAyokA udbhava nahIM / mlecchokA sarva sAmAnyAcAra vahI hiMsA karanA aura mAMsa bhakSaNAdika hai / malelcha khaDAke mlecchabhI usa prAcArase khAlI nahIM hai, ve khAsa taurapara dharma karmase vahita hai aura unakA kSetra dharma karmake ayogya mAnA gayA hai vahA~ sajAtikA utpAda bhI prAyaH nahIM bntaa|glechiim nAca gotrAdikakA udayabhI batalAyA gayA hai aura isase yaha nahIM kahA jA sakatAki ve uccajAtike hota hai / bharata cakravatIne ( tadanasAra aura bhI cakravatiyA ne) mleccha rAjAdikA kI bahutasI kanyAoM se vivAha kiyA hai, ve hIna kula jAtikI kanyAzrI se vivAha kara lenA anucita nahIM samajhata the, unhoMne gle chokI kula sRddhi karane aura jinake kulameM kisI vajahase koI doSa laga gayA ho unheM bhI zuddha kara lene kA vidhAna kiyA hai / usa vakta na mAlUma kitane gleccha zuddha hokara AryajanatAma pariNata hue / itihAsa se kitanehI mleccha rAjAdikoMkA Arya janatAme zAmila hone kA patA calatA hai| pahale jamAne meM duSkuloMse bhI uttama kanyAe~ le lI jAtI thI, rAjA zroNikake pitAne bhIla kanyAse vivAha kiyA aura samrATa caMdraguptane eka mleccharAjAkI kaMnyAse zAdI kI / aisI hAlatameM samAlocakajIne udAharaNake isa aMza para jo kucha bhI
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 vivAha kSetra prakAza / AkSepa kiye haiM ve saba mithyA tathA vyartha haiM aura unakI pUrI nAsamajhI prakaTa karate haiN| aba udAharaNa ke tRtIya aMza - priyaMgu sundarIse vivAha'ko lIliye / vyabhicArajAtoM aura dassoMse vivAha | lekhakane likhA thA ki " - priyaMgusundarIke pitAkA nAma 'pIputra' thA / yaha eNIputra 'RSidattA' nAmakI eka avivA hitA tApasa kanyAse vyabhicAradvArA utpanna huA thA / prasatrasamaya ukta RSidattAkA dehAnta ho gayA aura vaha marakara devI huI, jisane eNI prathAMt hariNIkA rUpa dhAraNa karake jagalameM apane isa navajAta zizuko stanyapAnAdise pAlA aura pAla poSakara antako zIlAyudha rAjAke sapurda kara diyA / isase priyaMgusundarIkA pitA paNAputra vyabhicArajAta' thA, jisakI zrAja kalakI bhASA meM 'dastA' yA 'gATA' bhI kahanA cAhiye / vasudevajIne vivAha ke samaya yaha saba hAla jAna karabhI isa vivAhako kisI prakArase dUSita, anucita, athavA azAstra sammata nahIM samajhA aura isa liye unhoMne baDI khuzI ke sAtha .priyaMgu sundarIkA bhI pANigrahaNa kiyA / " udAharaNa ke isa zraMza para jo kucha bhI Apatti kI gaI hai usakA sArAMza sirpha itanAhI hai ki eNIputra vyabhicArajAta nahIM thA kintu gandharva vivAhase utpanna huA thA / parantu RSidattAkA zIlAyudhase gaMdharva vivAha huA thA. aisA ullekha jinasenAcArya ne apane harivaMzapurANa meM kahA~ kiyA hai, isa bAtako samAlocakajI nahIM batalAM sake / Apane ukta harivaMzapurANa ke AdhAra para kaI pRSThoM meM RSidattA kI kucha vistRta kathA dete hue
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyabhicArajAtoM aura dassoMse vivaah| 123 bhI, jinasenAMcAryakA eka bhI vAkya aiso uddhRta nahIM kiyA jisase gaMdharva vivAhakA patA cltaa| sArI kathA se nIce likhe kula do vAkya uddhRta kiye gaye haiM jo dopoMke do caraNahaiM: "RtumatyAyaputrAhaM yadisyAM garbhadhAriNI / " "pRSThastathA [taH satAmAha yA mA] kulAbhUHpriyezRNu" inameM se pahale caraNameM RSidattAke prazna kA eka aMza aura dasarameM zIlAyadhake uttarakA eka aMza hai| samAlocakajI kahate hai ki kAmakrIDAke zranantara kI bAta cItameM jaba RSidattAne zIlAyudhako 'Aryaputra' kahakara aura aura zIlAyadhane RSidattAko priye' kahakara saMbodhana kiyA to isase unake gaMdharva vivAhakA patA calatA hai--yaha mAlama hotA hai ki unhoMne ApasameM pati-patnI hone kA TaharAva kara liyA thA aura tabhI bhoga kiyA thA: kyoki "aAryapatra jo vizeSaNa he yaha patike liye hI hotA hai" aura "jo priye vizeSaNa hai yaha patnI ke hI liye hotA hai|" isI prakAra jinadAsa brahmacArIke harivaMzaparANase sirpha eka vAkya ("ini paSThaH satAmace mA bhaiSI zRNu vallabhe") uddhana karake usameM Ae hue 'vallabhe' vizeSaNakI bAbata likhA hai - "ye bhI patnI ke liyehI hotA hai| parantu ye vizeSaNa pati-patnIke liyehI prayukta hote haiM-anyake liye nahIMaisA kahIM bhI koI niyama nahIM dekhA jaataa| zabda-kozoMke dekhanese mAlama hotA hai ki Arya putra 'Aryasya putra" Aryake putrako, "mAnyasya putra"-mAnyake putra ko aura "guruputra"-guruke putrako bhI kahate haiM (dekhA 'zabdakalpadrama' ) / 'Arya' zabda pajya, svAmI, mitra, zreSTa, zrAdi kitanehI arthoM meM vyavahata hotA hai aura isa liye 'Arya putra' ke aura bhI kitane hI artha tathA vAcya hote haiM / vAmana zivarAma aipTene, apane kozamai,yahabhI bata
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 vivAha-kSetra prkaash| lAyA hai ki Arya putra 'bar3e bhAIke putra' aura 'rAjI' ke liye bhI eka gauravAnvita vizeSaNake taurapara prayukta hotA hai| yathAH-- AryaputraH--honorrific desiy lution of the son of the eld nother' : or of a prince by his general &c. __ aisI hAlatamai eka mAnya aura pratiSTata jana tathA rAjA samajha kara bhI ukta sambodhana padakA prayoga ho sakatA hai aura usase yaha lAjimI nahIM pAtA ki unakA vivAha hokara patipatnI saMbaMdha sthApita hogayA thaa| isI taraha para 'priyA' aura 'vallabhA zabdoMke liye bhI, jo donoM eka hI arthako vAcaka hai, aisA niyama nahIM hai ki ve apanI vivAhitA strIke liye hI prayukta hota ho-ve sAdhAraNa strI mAtrake liye bhI vyavahRta hote haiM, jo apanako pyArI ho / isIse ukta aipTe sAhabane 'priyA' kA artha a loan in gutiyal aura vallabhAkA / }yeloved female bhI diyA hai| kAmI jana to apanI kAmu. kiyoM athavA premikAoM ko inhIM zabdoMmeM kyA inase bhI adhika prema vyaMjaka zabdoM meM sambodhana karate haiN| aisI hAlatameM RSidattAke premapAza meM ba~dhe hue usa kAmAMdha zIlAyadhane yadi use 'priya' athavA 'vallabha' kaha kara sambodhana kiyA to isameM kauna zrAzcarya kI bAta hai ? ina mambAMdhana padosa hI kyA donokA vivAha middha hotA hai? kabhI nahIM / kevala bhoga karane se bhI gaMdharva vivAha siddha nahIM hojAtA, jaba taka ki usase pahale donoma pati patnI bananekA dRr3ha saMkalpa aura ThaharAva na hogayA ho| anyathA, kitanI hI kanyAe~ kumArAvasthAmeM bhAMga kara letI haiM aura ve phira dasare paruSose vyAho jAtI haiM / isa liye gaMdharva vivAhake liye bhogase pahale ukta saMkalpa tathA ThaharAva kA honA jarUrI aura lAjimI hai| samAlocaka jI kahate bhI haiM ki unadAnAne aisA nizcaya karake hI bhAga kiyA thA,parantu
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyabhicArajAto aura dassose vivAha / 125 jinasenAcArya ke harivaMzaparANameM usa saMkalpa, ThaharAva athavA nizcayako kahIM bhI koI ullekha nahIM hai| bhAMgake pazcAta bhI RSidattA kI aisI koI pratijJA nahIM pAI jAtI jisase yaha mAlUma hotA ho ki usane aAjanmake liye zIlAyudhako apanA pati banAyA thaa| ___ samAlocaka jI eka bAta aura bhI prakaTa karatehaiM aura vaha yaha ki RSidattA paMcANuvratadhAriNIthI aura 'sabhyaktava sahita marI thI "imo liye yaha binA kisIkA pati banAye kabhI kAma sevana nahIM kara sakatI thii|" parantu sakane aura na sakane kA savAla to bahuta TeDhA hai| hama sirpha itanAhI pUchanA cAhate hai ki yaha kahA~kA aura kaunase zAstrakA niyama hai ki jo samyatava sahita maraNa kare usakA saMpUrNa jIvana pavitra hI rahA housane kabhI vyabhicAra na kiyA ho ? kisI bhI zAstrameM aisA niyama nahIM pAyA jAtA / aura na yahI dekhane meM AtA hai ki jasane eka bAra aNuvata dhAraNa kara liye vaha kabhI unase bhraSTa na hosakatA ho / aNuvratIkI to bAta hI kyA acche acche mahAvato bho kAmapizAcaka vazavartI hokara kabhI kabhI bhraSTa hogaye hai| cArudatta bhI tA aNuvrato the aura zrAvakake ina vratoko lenake bAda hI vezyAsakta hue the| phira yaha kaise kahA jAsakatA hai ki RSidattAse vyabhicAra nahIM bana sakatA thaa| zrIjinasenAcAryane to sApha likhA hai ki una donoMke pArasparika premane cirakAlakI maryAdA ko tor3a diyA thaa| yathA: *zAMtAyadhamataH zrImAMzrAvastIpatirekadA / **jinadAsa brahmacArone, apane harivaMzapurANameM, ina cAroM padyoMko jagaha nIce likhe tIna padya diye haiM : zAMtAyudhAtmajo jAtu zrAvastInagarIpatiH /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivaah-kssetr-prkaash| zIlAyudha itikhyAtaH saMyAtastApasAzramam // 36 // ekayaiva kRtAtithyamtayA tApasakanyayA / rucyAhArairmanohAri-savalkalakucazriyA / / 37 / / atividhabhataH prema tyorprtiruupyoH|| vibheda nijamaryAdA ciraM samanupAlitAm / / 38 // gate rahasi niHzaMkaM niHzaMkastAmasau yuvA / arIramadyathAkAmaM kAmapAzavazo vazAM / / 36 // -haribaMzapurANa / arthAta --eka dina zAMnAyunadhakA putra zIlAyudha, jo dhA. vastI nagarIkA rAjA thA, nApasAmadhameM gyaa| vahA~ vaha tApasakanyA RSidattA akelI thI aura usane hI sandara bhojanase rAjAkA atithi-satkAra kiyaa| ye donoM ati rUpavAna the, inake paraspara kelikalaha upasthita hone ---athavA snehake bar3hane se---donoMke premane cirakAlase pAlana kI huI maryAdAko tor3a ddaalaa| aura vaha kAmapAzake vaza huA yuvA zIlAyadha usa kAmapAzazzavartinI RSidattAko ekAnta meM lejAkara usase niHzaMka huA yatheSTa kAma krIr3A karane lgaa| pa0 daulatarAmajI bhI apanI TokAmeM likhate hai-"RSidattA tApasakI kanyA akelI hutI tAne zolAyudhako manohara zIlAyudhAbhidhoyAsIttaM tApasajanAzramaM // 36 // tayaikayaiva vihitAtithyastApasakanyayA / vanyAhAraiH parAM prIti sa tayA saha saMgataH // 37 // tato rahasi niHzaMkastAmasItApasAtmajAM / bubhuje kAmanArAcavazAlpIkRtavigrahAm // 38 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyabhicArajAtoM aura dassoM se vivAha / 127 zrAhAra karAyA, e doUhI atula rUpa so inake prema bar3hA so cirakAlako maryAdA hutI sA bhedI gii| ekAna bipai doU ni.zaru bhaye yatheSTa ramate bhyN|" aura paM0 gajAdharalAlajI 3- ve padyake anuvAda meM likhate haiM-'ve donoM gADha prema vadhanameM baMdha gaye unake usa pre bacanane yahA~ taka dAnoM para prabhAva jamA diyA ki nato RSidacAkA apanI tapasvimaya dAkA dhyAna rahA aura na rAjA zIlAyadhako hI apanI vaMzamayAdA socanekA avasara milaa|" aura isake bAda Apane yaha bhI jAhira kiyA hai ki "RvidattAko apane avicArita kAma para bar3A pazcAsApa huzrA mAre bhayakaM usakA zarIra thara thara kA~pane lgaa|" zrojinasenAcAryake vAkyA aura ukta TIkA vacanoM se yaha spaSTa dhyAna nikalatI hai hi RSidattA aura zolAyudhane vivAha na karake vyabhicAra kiyaathaa| harivaMzaparANa ke ukta cArA padyA meM zolAyadhake Azrama meM jAne aura bhAMga karane takakA pUrA varNana hai parantu usameM kahIM bhI pati-patnIka saMbaMdha-viSayaka kisI ThaharAva. saMkalpa, pratikSA yA vivAhakA koI ullekha nahIM hai| phira yaha kase kahA jAsakatA hai ki ina donoM kA gaMdharva vivAha huAthA ? samAlocakajI, kathAkA pUNAMza ( ? ) dete hue likhata hai : "caMki rAjaputra bhI taruNa tathA rUpavAna thA aura . kanyA bhI sundarI va lAvaNyavatI thI inako Apasa meM eka dUsare para vizvAsa ho gayA / ( pati patnI banane kI vArtA ho gaI ) jo ki gandharva vivAha se bhalI bhA~ti ghaTita hotA hai| aura inhoMne paraspara meM kAma krIDA kii"| mAlUma hotA hai yaha Apane ukta 38 ve aura 36 padyoM kA pUrNAza nahIM kintu sArAMza diyA hai aura isa meM cirapAlita
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivaah-kssetr-prkaash| maryAdA ko tor3ane kI bAta Apa kataI chipA gaye! athavA yo kahiye ki, kathAkA upayukta sArAMza dene para bhI, kathAkaM aMza ko chipAnekA jo ilaz2Ama zrApana lekhaka para lagAyA thA usake svayaM mulaz2ima aura mujarima (aparAdhI) bana gaye / sAtha hI, yaha bhI mAlama hotA hai ki 38 va padya meM pAe hue "atividhabhataH", pada kA artha prApane 'vizvAsa hogayA' samajhA, use hI pati-patnI banane ko vArtA honA mAna liyA ! aura phira usIko gaMdharva vivAha meM ghaTita kara liyA !! vAha ! kyA hI acchA AsAna nasakhA Apane nikAlA ! kucha bhI karanA dharanA na par3e aura muphta meM pAThakoM ko gaMdharva vivAha kA pATha par3hA diyA jAya !! mahArAja! isa prakAra kI kapaTa-kalA se koI natotA nahIM hai / mala grantha meM atividhamataH' yaha spaSTa pada hai, isa meM pati-patnI banane kI koI bAtA chipI huI nahIM hai aura na gaMdharva vivAha hI apanA maha DhA~e hue baiThA hai| 'vizraMbha' zabda kA artha, yadyapi, vizvAsa bhI hotA hai parantu 'kalikalaha' (LOVE (uture) aura 'praNaya' (sneha ) bhI usake artha hai (vizraMbhaH kalikalahe, vizvAse praNaye vadha) aura ye hI artha yahAM para prakaraNa saMgata jAna par3ate hai| 'ati vizvAsa se prema ne maryAdA tor3a dI' yaha artha kucha ThIka nahIM baiThatA / hA~, snehake atirekase athavA kaMlikalahakaM bar3hanesapremaprastAvake liye adhika cher3achAr3a ha~sI majAka aura hAthA pAI ke hone se prema ne unakI cirapAlita maryAdA tAr3a dI', yaha artha saMgata mAlama hotA hai| parantu kucha bhI sahI, Apa apane 'vizvAsa' artha para hI vizvAsa rakkha phira bhI to usameM se * yaha zrI hemacandra aura zrIdharasenAcAryoM kA vAkya hai| medinI kozamai bhI keliphalaha' aura 'puNaya' donoM artha diye haiM /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyabhicarajotoM aura dassose vivAha / 126 pati-patnI hone kI koI bAta cIta sanAI nahIM par3atI aura na gaMdharva vivAha hI ke mukha kA kahIM se darzana hotA hai / yadi dono kA gaMdharva vivAha huzrA hotA.to koI vajaha nahIM thI ki kyoM RSidattA prasaya se pahale hI zIlAyadha ke ghara para na pahuMca gaI hotI- khAsakara aisI hAlata meM jaba ki usane zIlAyudha-dvArA bhAMge jAne kA hAla apane mAtA pitA se bhI usI dina kaha diyA thA / sAtha hI, samAlocakajIke zabdoM meM (mUla grantha ke zabdA meM nahI ) yaha bhI kaha diyA thA ki " maiM ekAnta meM rAjA zolAyudha kI patnI ho cako huuN|" aisI dazA meM to jitanA bhI zIghra bananA ce prakaTa rUpa se usakA bAkAyadA niyamAnusAra) vivAha zIlAyadhake sAtha kara dete aura use usake ghara para bheja dete / RpidattA ko taba kyA jarUrata thI ki vaha DaratI aura ghabarAtI huI yaha prazna karatI ki Rtu. matI honese yadi mere garbha rahagayA ho to maiM usakA kyA kruuNgii| eka vivAhitA strI garbha raha jAne para kyA kiyA karatI hai ? jaba yaha khuda bAliga (prAptavayaska) thI, apanI khuzI se usane vivAha kiyA thA aura eka aise samartha paruSa ke sAtha vivAha kiyA yA joki rAjA thA to phira usake liye Darane, ghabarAne aura tharathara kAMpane ko kyA jarUrata thI? priyaMgasundarI kA bhI to vasudevake sAtha pahale gaMdharva vivAha hI huA thaa| vaha to tabhI se unake sAtha rahane lagI thii| aura bAdako usakA bAjAtA vivAha mohAgayA thaa| hA sakatA hai ki RSidattA apane tApasI jIvana meM hI rahanA cAhatI ho aura isIliye kevala putra ke vAste usane pUcha liyA ho ki usake hone para kyA kiyA jAya / aisI hAlatameM usakA vaha karma gaMdharva-vivAha nahIM kahalA sktaa| zIlAyadha ne usake praznakA jo uttara diyA usase bhI yaha bAta nahIM pAI jAtI ki unakA paraspara
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - 130 vivAha-kSetra prkaash| vivAha ho gayA thaa| vaha kahatA hai 'priye ! Dare mata, maiM zrAvastI nagarI kA ikSvAkuvaMzI rAjA hUM aura zIlAyudha mega nAma hai; jaba tere putra ho taba tU patra sahita mere pAsa zrAiyo - athavA mujha se miliyo|' vAha ! kyA acchA uttara hai ! kyA apanI patnI ko aisA hI uttara diyA jAtA hai ? yadi vivAha ho cakA thA to kyoM nahIM usane dRr3hatA ke sAtha kahA ki maiM tujhe abhI apane ghara para bulAye liye letA hUM? kyoM tApasAzrama meM hI apane patra kA janma hone diyA ? aura kyoM usane phira anta taka usakI koI khabara nahIM lI? yaha to use yahA~ taka bhala gayA ki jaba vaha marakara devI huI aura usI tApasI vepa meM putrako lekara zIlAyudha ke pAsa gaI to usane use pahicAnA taka bhI nahIM / kyA inhIM lakSaNoM se yaha jAnA jAtA hai ki donoM kA vivAha ho gayA thA! aura bhoga se pahale pati patnI banane kI saba bAtacIta se ho gai thI? kabhI nahIM / uttara se to yaha mAlama hotA hai ki bhoga se pahale zIlAyadhane apanA itanA bhI paricaya use nahIM diyA ki vaha kauna se vaMzakA aura kahA~kA rAjA hai,-isa paricayake denekI bhI use bAdako hI jarUrata par3I-usane to apane vIrya se utpanna honevAle patra kI rakSA Adike prabandhake liye hI yaha kaha diyA mAlUma hotA hai ki tuma use lekara mere pAsa aajaaiyo| phira yaha kaise kahA jAsakatA hai ki donoM kA paricaya aura vivAha kI bAta cIta hokara bhoga huzrA thA ? yadi donoM kA gaMdharva vivAha huA hotA to zrIjinasenAcArya usakA usI taraha se spaSTa ullekha karate jisa taraha se ki unhoMne isI prakaraNa meM priyaMgasundarI ke gaMdharva vivAha kA ullekha kiyA hai * / astu: ukta praznottara yathAH-priyaMgusundarI sauri rahasi pratyapadyata / sA gaMdharva vivAhAdi sahasanmukhapaMkajA // 6 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyabhicArajAtoM aura dassoM se vivAha / 131 ke zloka nimna prakAra haiM aura ve Upara uddhRta kiye hue padyoM ke ThIka bAda pAye jAte haiM: vijijJayacatastaM sA sAdhvI sAdhvasapUritA / RtumatyAryaputrAhaM yadi syAM garbhadhAriNI // 40 // tadA vada vidheyaM me kimihAkulacetasaH / pRSThastataH satAmAha mAkulAH priye zrRNu // 41 // itAkulajo rAjA zrAvastyA mastazAtravaH / zIlAyudhastvayAvazyaM dRSTavyohaM saputrayA / / 42 / / yazaHkIrti bhaTTArakake banAye hue apabhraMzabhASAtmaka prAkRta harivaMzapurANa meM yahI praznosara isa prakArase diyA huA hai :ars karesami / freive kAi hausogabbhu kA suyau dekhami / sIlAuhu khiu hau sAvicchihiM / so dama ANi dijjahiM / arthAt - ( RSidattAne pUchA ) maiM RtusampannA hUM, yadi mere garbha raha gayA to maiM kyA karU~gI aura usa putrako kise dU~gI ? ( uttara meM zIlAyudhane kahA ) maiM zrAvastI ( nagarI) meM zIlAyudha (nAmakA rAjA hUM sAM vaha putra tuma mujhe lAkara de denA / isake bAda likhA hai ki 'rAjA apane nagara calA gayA aura RSidattAne vaha saba vRttAMta apane mAtA pitAse kaha diyA' / yathA ya kavi so gAu yi eyaraho / thi vittaMtukahiu tiriNa piyaraho || isa praznotarase, yadyapi, yaha bAta aura bhI sApha jAhira
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 vivAha-kSetra prakAza / hotI hai ki RSidattA aura zIlAyudhakA ApasameM vivAha nahIM huaA thA kintu bhoga huaA thA aura usa bhogase utpanna hone vAle putrakA hI isa praznottara dvArA nipaTArA kiyA gayA hai ki usakA kyA banegA / anyAthA,-vivAhakI hAlatameM--aise vilakSaNa praznottara kA avatAra hI nahIM bana sktaa| parantu isa praznottarase ThIka pahale zIlAyudhake tApasAzrama meM jAne zrAdikA jo varNana diyA hai usameM vivAhiya' pada khaTakatA hai aura vaha varNana isa prakAra hai : sIlAuhaNaravai tahiM pattau / banakIlai so tAe vidihiu / atihiM dhari vihaya taho aNurAiya / teMsi hi sakkhi karavi vivAhiya / samAlocakajIne isa padyaka arthameM likhA hai ki-"kisI samaya zIlAyudha rAjA vahA~ vana krIDAke liye zrAyA vaha [use] RSidattAne dekhA una donoM meM paraspara anurAga ho gayA aura unhoMne teMsiko sAkSIkara vivAha kara liyA / " sAthahI. yaha prakaTa kiyA hai ki 'taisi' kA artha hameM milA nahIM, vaha niHsaMdeha koI acetana padArtha jAna par3atA hai jisako sAkSI karake vivAha kiyA gayA hai| ___ yahA~, maiM apane pAThakoM ko yaha batalA denA cAhatA hUM ki ukta praznottara vAlA padya isa bAtako prakaTa kara rahA athavA mA~ga rahA hai ki usase pahale padyamai bhogakA ullekha honA cAhiye, taba hI garbhakI zaMkA aura tadviSayaka prazna bana sakatA hai| paraMtu isa padyameM bhogakA koI ullekha na hokara kevala vivAhakA ullekha hai aura vivAha mAtrase yaha lAjimI nahIM pAtA ki bhoga bhI usI vakta huA ho / mAtra vivAha ke anantara hI ukta
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyabhicArajAtoM aura dassoMse vivAha / 133 praznottarakA honA beDhaMgA mAlUma hotA hai aisI hAlatameM yahA~ 'vivAhiya' padakA jo prayoga pAyA jAtA hai vaha saMdigdha jAna par3atA hai| bahuta saMbhava hai ki yaha pada azuddha ho aura bhoga kiyA, kAma krIDAkI athavA ramaNa kiyA, aisehI kisI arthake vAcaka zabda kI jagaha likhA gayA ho| 'sihi sakkhi' pATha bhI prazaddha mAlama hotA hai usake arthakA kahIMse bhI koI samarthana nahIM hotA / RSidattAkI kathAko liye hue sabase prAcIna grantha, jo abhI taka upalabdha huA hai vaha, jinasenAcAryakA harivaMzapurANa hI hai--kApTAsaMghI yazaH kIrti bhaTTArakakA prAkRta harivaMzapurANa usase 660 varSa vAdakA banA huA haiparantu usameM taisi ( ? ) kI sAtose to kyA vaise bhI vivAha karanekA koI ullekha nahIM hai, jaisAki Upara jAhira kiyA jA cakA hai| isake sivAya, bhaTTArakajIne svayaM yaha sUcita kiyA hai ki mere isa graMthake zabda-arthakA sambaMdha jinasenAcAryake zAstra ( harivaMzapurANa ) se hai / yathA : sada atya saMbaMdha phuraMtau / jiNasaNaho suttaho yahu payaDiu / aura jinasenAcAryane sApha taura para vivAhakA koI ullekha na karake ukta avasara para bhogakA ullekha kiyA hai aura "arIramat' pada diyA hai| jinasenAcAryake anasAra apane harivaMza purANakI racanA karate hue, brahmacArI jinadAsane bhI vahA~ "babhuje" padakA prayoga kiyA hai jisakA artha hotA hai 'bhoga kiyA' athavA bhogA aura isaliye vaha jinasenake 'parIramat' padake arthakAhI dyotaka hai / parantu yahA~ "karevi vivAhiya" zabdoMse vaha artha nahIM nikalatA, jisase pAThake azuddha honekA khayAla aura bhI jyAdaha dRDha hotA hai| yadi vAstava meM
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 vivAha-kSetra prkaash| pATha azuddha nahIM hai, balki bhaTTArakajIne ise isI rUpameM likhA hai aura vaha pranthakI prAcIna pratiyoM meM bhI aisehI pAyA jAtA hai to mujhe isa kahane meM koI saMkoca nahIM hotA ki bhaTTArakajI ne jinasenAcArya ke zabdoMkA artha samajhane meM galatI kI aura ve apane grantha meM zabda arthake sambaMthako ThIka taurase vyavasthita nahIM kara sake-yaha bhI nahIM samajha sake ki vivAhake anaMtara ukta praznottara kitanA veDhaMgA aura aprAkRtika jAna par3atA hai| prApakA grantha hai bhI bahuta kucha sAdhAraNa / isake sivAya, jaba hamAre sAmane malagraMtha maujada hai taba usake AdhAra para likhe hue sArAMzoM, zrAzayoM, anuvAdoM athavA saMkSipta graMthopara dhyAna dene kI aisI koI jarUrata bhI nahIM hai, ve usI hada taka pramANa mAne jA sakate haiM jahA~ takaki ve mala goM ke viruddha nahIM hai| unake kathanokAmalagayoM para koI mahatva nahIM diyA jaasktaa| jinasenAcAryane sApha sUcita kiyA hai ki una donoM ke premane cirapAlita maryAdAko bhI tor3a diyA thA, ve ekAntameM jAkara ramane lage, bhogake anantara RSidattAko bar3A bhaya mAlUma huA, vaha ghabarAI aura use apane garbha kI phikara pdd'ii| zIlAyadhake vaMzAdikakA paricaya bhI use bAdako hI mAlUma pdd'aa| aisI hAlatameM vivAha honekA to khayAlabhI nahIM A sakatA / astu| isa saba kathana aura vivecanase sApha z2Ahira hai ki RSidattA aura zolAyudhakA koI vivAha nahIM huaAzA, unhoMne vaise hI kAma pizAca ke vazavartI hokara bhoga kiyA aura isa liye vaha bhoga vyabhicAra thaa| usase utpanna huzrA eNIpatra, eka dRSTise zIlAyadhakA patra hotehue bhI, RSidattAke sAtha zIlAyadhakA vivAha na honese, vyabhicArajAta thaa| usakI dazA usa jAraja patra jaisI thI jo kisI jArase utpannahokara kAlAntarameM usIko milajAya / avivAhitA kanyAle jo putra
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyabhicArajAtoM aura dassose vivaah| 135 paidA hotA hai use "kAnIna" kahate haiM (kAnInaH kanyakAjAtaH; kanyAyAM anUDhAyAM jAto vA ),' anuDhA putra' bhI usakA nAmahai aura yaha vyabhicArajAtoMmeM parigaNita hai / 'eNIpatra' bhI aisA sI 'kAnIna.' patra thA aura isa liye usakI patrI priyaMgusundarI' eka vyabhicArajAtako,anUDhApatrakI athavA kAnInakI patrA thI, jise aAjakala kI bhASAmeM dassA yA gATA bhI kaha sakate haiN| mAlama nahIM samAlocaka jI kA eka vyabhicArajAta yA dassakI patrIse vivAhakI bAta para kyoM itanA kSobha AyA jisake liye bahuta kucha yadvAtadvA likha kara samAlocanAke bahunase peja raMge gaye hai-jabaki sAkSAt vyabhicArajAta vezyAputriyoM takase vivAha ke udAharaNa jainazAstroM meM pAye jAte haiM aura jinake kucha namUne Upara diye jAcuke haiN| kyA jo loga necchakanyAoM takase vivAha kara lete the unake liye eka dasse yA vyabhicArajAtakI Arya kanyA bho kucha gaI bItI hosakato hai ? kadApi nhiiN| Aja kala yadi koI vezyASatrIse vivAha karale to vaha usI dama jAtise khArija kiyA jAkara dassA yA gATA banA diyA jAya / sAthameM usake sAthI aura sahAyaka bhI yadi dasse banA diye jAya tA kacha Azcarya nhiiN| ataH prAjakalakI dRSTi meM jina logoMne pahale vezyAosa vivAha kiye ghe saba dassa* hone cAhiye / RSidattAke pitA zramocadarzanane *dassA kevala vyabhicArajAta kA hI nAma nahIM hai balki aura bhI kitane hI kAraNose 'dassA' saMjJAkA prayoga kiyA jAtA hai, aura na sarva vyabhicArajAta hI dassA kahalAte haiM kyoki kaMDa saMtAna jo bhArake jItejI aura pAsa maujada hote hue jArasa paidA hotI hai vaha vyabhicArajAta hote hue bhI dassA nahIM khlaatii|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 vivAha kSetra- prakAza - bhI apane putra cArucaMdrakA vivAha 'kAmapatAkA' nAmakI vezyAputrI se kiyA thA, jisake kathana ko bhI samAlocaka jI kathA kA pUrNAMza dete hue chipAye ! aura isaliye RSidattA dale kI putrI aura dassekI bahana bhI huii| taba usakI ukta prakAra se utpanna huI saMtAnako zrAja kalakI bhASA meM dasse ke sivAya aura kyA kahA jAsakatA hai ? parantu pahale jamAne meM 'dassebIse' kA koI bheda nahIM thA aura na jainazAstroM meM isa bhedako kahIM koI ullekha milatA hai / yaha saba kalpanA bahuta pIche kI hai jabaki janatA ke vicAra bahuta kucha saMkIrNa, svArthamUlaka aura IrSA dveSa-parAyaNa hogaye the / prAcIna samaya meM to do do vezyAputriyoM se bhI vivAha karane vAle 'nAgakumAra' jaise puruSa samAja meM acchI dRSTi se dekhe jAte the, nitya bhagavAnakA pUjana karate the aura jinadIkSAko dhAraNa karake kevalajJAna bhI utpanna kara sakate the parantu zrAja isase bhI bahuta kamatI hIna bivAha karalene vAloMko jAtise khArija karake unake dharma-sAdhanake mArgoM ko bhI banda kiyA jAtA hai ! yaha kitanA bhArI parivartana hai ! samayakA kitanA adhika ulaTaphera hai !! aura isase samAja ke bhaviSyakA cintavana kara eka sahRdaya vyaktiko kitanA mahAna duHkha tathA kaSTa hotA haiM !!! yahA~ para maiM samAlocaka jIko itanA aura bhI batalA denA 'cAhatA hU~ ki dassoM aura bIsaMmeiM paraspara vivAhakI prathA sarvathA banda nahIM hai / hUmaDa zrAdi kaI jaina jAtiyoM meM vaha aba bhI jArI hai aura usakA barAbara vistAra hotA jAtA hai / bambaI ke suprasiddha 'jainakula bhUSaNa' seTha maNikacaMda jI je0 pI0ke bhAI pAnAcaMda kA vivAha bhI eka dassaMkI putrIse huA thA / isa liye Apako isa vivAse mukta ho jAnA cAhiye ki yadi jainajAtimeM isa prathAkA praveza huA to vaha rasAtalako calI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyabhicArajAtoM aura dassoM se vivAha / . 137 - - ---- jaaygii| dassose vivAha karanA prAtmapatnakA athavA prAnmonnatimeM bAdhA pahu~cAnekA koI kAraNa nahIM hosakatA / darasoM meM acche acche pratiSThita aura dharmAtmAjana maujada hai-ve bIsIse kisI bAtameM bhI kama nahIM haiM-unheM hIna dRSTise dekhanA athavA unake prati sadbhAva rakhanA apanI kSadratA prakaTa krnaahai| astu / ___ yaha to huI tRtIya aMzake zrAkSepoMkI bAta, aba udAharaNa kA zeSa cauthA aMza -'gahiNIkA svayaMvara' bhI liijiye| svyNvr-vivaah| udAharaNakA yaha cauthA aMza isa prakAra likhA gayAyAH "rohiNI ariSTapara ke rAjAko lar3akI aura eka supratiThita gharAne kI kanyA thii| isake vivAhakA svayaMvara racAyA gayA thA, jisameM jarosandhAdika bar3e bar3e pratApI rAjA dUra dezAntaroM se ekatra hue the| svayaMvaramaNDapa meM vasudevajI, kisI kAraNa vizeSa se apanA veSa badala kara 'paNava' nAma kA pAditra hAtha meM liye hue eka aise raGka tathA akulIna bAjantrI (bAjA bajAne vAlA) ke rUpa meM upasthita the ki jisase kisI ko usa vakta vahA~ unake vAstavika kula, jAti Adi kA kucha bhI patA mAlama nahIM thA / rohiNI ne sampUrNa upasthita rAjAoM tathA rAjakumArI kA pratyakSa dekhakara aura unake vaMza tathA gaNAdikA paricaya pAkara bhI jaba unameM se kisIko bhI apane yAgya ghara pasaMda nahIM kiyA taba usana, saba logoko Azcarya meM DAlate hue, bar3e hI niHsaMkoca bhAvale ukta bAjantrI rUpa ke dhAraka eka aparicita aura ajJAta-kula-jAti nAmAvyakti (ghasudeva ) ke gale meM hI apanI varamAlA DAla dii|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 vivAha-kSetra prkaash| rohiNI ke isa kRtya para kacha IrSAla, mAnI aura madAndha rAjA, apanA apamAna samajhakara, kapita hue aura rohiNIke pitA tathA vasudeva se lar3ane ke liye taiyAra ho gye| usa samaya vivAha nIti kA ullaMghana karane ke liye udyamI hue una kuSitAnana rAjAoM ko sambodhana karake, vasudevajIne bar3I tejasvittA ke sAtha jo vAkya kahe the unamese svayaMvara-vivAha ke niyamasacaka kucha vAkya isa prakAra haiM : kanyA vRNIte rucitaM syayaMvaragatA varaM / kulInamakulInaM vA kramo nAsti svayaMvare / -saga 11, zloka 71 / arthAt-svayaMvarako prApta huI kanyA usa gharako varaNa (svIkAra) karatI hai jo use pasanda hAtA hai, cAhe vaha vara kulIna ho yA akulIna / kyoMki svayaMvarameM isa prakArakA-varake kulIna yA akulIna honekA--koI niyama nahIM hotaa| ye vAkya sakalakIrsi zrAcArya ke ziSya zrIjinadAsa brahmacArI ne apane harivaMzaparANa meM uddhata kiye haiM aura zrIjinasenAcArya-kRta harivaMzapurANameM bhI prAyaH isI zrAzayake vAkya pAye jAte haiM / vasudevajI ke ina pacanoM se unakI udAra pariNati aura nItijJanAkA acchA paricaya milatA hai, aura sAtha hI svayaMvara-vivAha kI nIti kA bhI bahuta kucha anubhava ho jAtA hai / vaha svayaMvaravivAha, jisameM varaka kulIna yA akulIna hone kA koI niyama nahIM hAtA, vaha vivAha hai jise zrAdipurANameM 'sanAtanamArga' likhA hai aura sampUrNa vivAha vidhAnoM meM sabase adhika zreSTha (variSTha) vidhAna prakaTa kiyA hai| yugakI AdimeM sabase pahale . *yathA:-sanAtano'sti mArgo'yaM zratismatiSa bhASitaH . vivAhavidhibhedeSu variSTho hi svayaMgharaH // 44.32 //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ svyvr-vivaah| 136 jaba rAjA akampana-dvArA isa (svayaMvara) vivAha kA anaSThAna huaA thA taba bharata cakravartIne bhI isakA bahuta kucha abhinandana kiyA thaa| sAtha hI, unhoMne aise sanAtana mArgoM ke punaruddhAra. kartAoM ko satpuruSoM dvArA pUjya bhI ThaharAyA thA x" udAharaNa ke isa aMzapara sirpha tIna khAsa ApattiyA~ kI gaI hai jinakA sArAMza isa prakAra hai: (1) eka vAjaMtrIke rUpameM upasthita hone para vasudevako "raMka tathA akulIna" kyoM likhA gyaa| "kyA bAje bajAne vAle saba akalIna hI hote haiM ? bar3e bar3e gaje aura mahArAje taka bhI bAje bajAyA karate haiN|" ye raMka tathA akulIna ke zabda apanI taraphase joDe gaye haiN| vasadevajI apane veSako chipAye hue jarUra the "kintu isa veSake chipAnese una para kaMgAla yA akulInatanA lAga nahIM hotaa|" (2) "yaha bAbajIkA likhanA ki "rohiNIne bar3e hI niHsaMkoca bhAvase vAjaMtrI rUpake dhAraka ajJAta kalajAti raGka vyaktike gale meM mAlA DAladI" sarvathA zAstra viruddha hai"| (3) "jo zlokakA pramANa diyA vaha vasudevajIne krodha kahA hai kisI prAcArya ne zrAjhArUpa nahIM kahA jo pramANa ho," / inamase pahalI zrApattikI bAbata to sirpha itanA hI nivedana hai ki lekhaka ne kahIM bhI vasudevako raMka tathA akulIna nahIM likhA aura na yahI pratipAdana kiyA ki unapara kaMgAla. yA 4 yathAH-tathA svayaMvarasyame naabhvnydhkmpnaaH| kaH pravarttayitAnyo'sya mArgasyaiSa sanAtanaH // 45 // mAgA~zciraMtanAnye'tra bhogabhUmitirohitAn / kurvanti natanAnsantaH sadbhiH pUjyAsta eva hi // 55 // ___-A0 pu0 parva 45 /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivaah-kssetr-prkaash| akulInapanA lAgU hotA hai| 'kaMgAla' zabdakA to prayoga bhI udAharaNa bharameM kahIM nahIM hai aura isaliye use samAlocakajIkI apanI kartRta samajhanA cAhiye / lekhaka ne jisake liye raMka tathA akulIna zabdoMkA prayoga kiyA hai vaha vasudevajIkA tAtkAlIna veSa thA, naki svayaM vasudevajI, aura yaha bAta Uparake udAharaNAMzase spaSTa jAhira hai| veSakI bAtakovyaktitva meM ghaTA lenA korI bhala hai / yaha ThIka hai ki kabhI kabhI koI rojA mahArAjA bhI apane dila bahalAvake liye bAjA bajA lete haiM parantu unakA vaha vinodakarma prAyaH ekAntameM hotA hai-sarva sAdhAraNa sabhA-sosAiTiyo athavA mahotsavoMke avasara para nahIM- aura usase ve pANavika'-bAjaMtrI-nahIM khlaate| vasadevajI, apanA veSa badala kara 'paNava' nAmakA vAdina hAthameM liye hue, sApha taura para eka pANavikake rUpameM vahA~ (svayaMvara maMDapameM ) upasthita the-rAjAke rUpameM nahIM - aura pANaviko ko- vAjaMtriyoM kI zreNike bhI antameM baiThe hue the, jaisAki jinasenake nimna vAkyame prakaTa hai:__ *vasudevo'pi tatraiva bhrAtralakSitaveSabhUt / *isI padhako jinadAsa brahmacArIne nimnaprakarase badala kara rakkhA hai : bhrAtralakSitaveSopi tatraiva yadunandanaH / gRhItapaNavastasthau madhye sarvakalAvidAM // yahA~ 'sarvakalAvidAM' pada vAdina-vidyAkI sarvakalAoke jAnane vAle pANavikoMke liye prayukta huzrA hai / jinadAsane vasudevako una pANaviko bAjaMtriyoM ke antameM na viThalAkara madhyameM piThalAyA hai, yahI bheda hai aura vaha kucha ucita mAlUma nahIM hotaa| usa vaktakI sthitiko dekhate hue eka aparicita aura animaM
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . - - . - - - .- . svyNvr-vissaah| tasthau pANavikAMtastho gRhItapaNavo gRhIH (1) // unake isa peSake kAraNa hI bahutaserAjA unheM 'pANavika ghara' kahane ke liye samartha hosake the aura yaha kahasake the ki 'kanyAne bar3A anyAya kiyA jo eka vAjaMtrIko vara banAyo' / yathA: mAtsaryopahatAzcAnye jaguH pANavikaM varaM / kurvatyA pazyatAtyaMtamanyAyaH kanyayA kRtaH // 48 // bAjaMtrIke rUpameM upasthita hone kI vajahase hI una IrSAla rAjAoM ko yaha kahane kA bhI maukA milA ki yaha akulIna hai, koI nIca vaMzI (kopi nIcAnvayodbhavaH)hai. anyathA yaha apanA kula prakaTa kare: kyoMki usa samaya bAjA bajAneko kAma yA pazo karane vAle zadra tathA akulIna samajhe jAte the| aisI hAlatame vasudevake ukta veSako raMka tathA akulIna kahanA kucha bhI anacita nahIM jAna par3atA / samAlocakajI svayaM isa bAtako svIkAra karate haiM ki pratispardhI rAjAoMne vasudevako raMka tathA akulIna kahA thA* aura unake isa kathanakA jaina zAstroM meM ullekha bhI mAnate hai, phira unakA yaha kahanA kahA~ taka ThIka ho sakatA hai ki lekhakane ina zabdoko apanI taraphase jor3a diyA, ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| sAtha hI, isa bAtakA bhI anubhava kara sakate haiM ki samAlocakajIne jo yaha kalpanA kI hai ki svayaMvara-maMDapameM rAjAoMke sivAya koI dUsarA praveza nahIM kara sakatA thA aura isaliye bAjA bAjAne vAle bhI vahA~ rAjA trita vyakti ke rUpameM vasudevakA pANavikoMke antameM--pIchekI aura ... baiTha jAnA yA khar3e rahanA hI ucita jAna par3atA hai| *yathAH-."raGka aura akulIna to kevala pratispardhI rAjAoM ne spardhAvaza bataura apazabdoMke kahA hai"|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 vivAha-kSetra-prakAza / hI hote the, vasudevajI unhIM bAjA bajAne vAle rAjAoMmeM jAkara baiTha gaye the* vaha kitanI vilakSaNa tathA niHsAra mAlUma hotI hai| Apane rAjAoMko acchA pANavika banAyA aura unheM khUba vAjaMtrIkA kAma diyA ! aura eka vAjaMtrI hI kA kAma kyA, jaba svayaMvarameM rAjAoM tathA rAjakumAroM ke sivAya dUsarekA praveza hI nahIM hotA thA tabato yaha kahanA cAhiye ki pAnI pilAne, jUThe bartana uThAne aura paMkhA jholane zrAdi dUsare sevA cAkarIke kAmoM meM bhI yahA~ rAjA logahI niyukta the ! yaha zrAgantuka rAjAoMkA acchA sammAna huA!mAlUma nahIM rohiNI ke pitAke pAsa aisI kauna sI sattA thI jisase vaha kanyAkA paNigrahaNa karane kI icchAse Ae hue rAjAoko aise zUdra karmoM meM lagA sakatA! jAna par3atA hai yaha saba samAlocakajIkI korI kalpanAhI kalpanA hai,vAstavikatAse isakA koI sambaMdha nhiiN| aise mahotsavake avasara para Agantuka janoMke vinodArtha aura mAMgalika kAryoMke sampAdanArtha gAne bajAnekA kAma prAyaH dUsare logahI kiyA karate haiM, jinakA vaha pezA hotA haisvayaMvarotsavakI rIti nIti, isa viSayameM, unase koI bhinna nahIM hotii| isake sivAya,samAlocakajI eka sthAna para likhate haiM: "rohiNIne jisa samaya svayaMvaramaNDapahaiM kisI rAjAko nahIM varA aura dhAyase bAta cIta kara rahIthI usa samaya manohara vINAkA zabda sunAI pdd'aa"| ___ *yathAH- "svayaMvara maMDapameM saba rAjAhI loga pAyA karate the aura jo isa yogya huA karate the unhIMko svayaMvara maMDapa meM praveza kiyA jAtA thaa|" "unhoMne [vasadevane svayaMvaramaMDapameM praveza kiyA aura jahA~ aise rAjA baiThe hue the joki vAdinavidyAvizArada the unhoMmeM jAkara baiTha ge|"
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaMvara vidhaah| isase bhI yaha sApha z2Ahira hatA hai ki svayaMvaramaMDapa meM ghasadeva jI eka rAjAkI haisiyata se athavA rAjAke veSameM upasthita nahIMthe aura isIse rAhiNone svayaMvaramaMDapameM kisI gajAko nahIM gharA' ina zabdoM kA prayoga hosakA hai| svayaMvara. maMDapameM sthita jaba saba rAjAoMkA paricaya diyA jA cukA thA aura rAhiNIne unameM se kisoko bhI apanA vara pasaMda nahIM kiyA thA tabhI ghamadevajIne vINA bajAkara rohiNIkI cinapatti ko apano bhAra AkarSita kiyA thaa| ataH samAlocaka jIkA isa kalpanA aura zrApattimeM kucha bhI dama mAlama nahIM hotaa| dUsarI Apatti ke viSayameM, yadyapi, aba kucha vizapa likhane kI jarUrata bAkI nahIM rahatI, phira bhI yahA~ para itanA prakaTa karadenA ucita mAlUma hotA hai ki samAlocaka jI ne usameM lekhakakA jo vAkya diyAhai vaha kucha badala kara rakhA hai usa meM 'ajJAtakala jAti' ke bAda 'raGka' zabda apanI orase baDhAyA hai aura usase pahale 'eka aparicita' zrAdi zabdoM ko nikAla diyA hai| isI prakArakA aura bhI kucha ulaTaphara kiyA hai jo Upara uddhRta kiye hue udAharaNAMza parase sahaja hI meM jAnA jAsakatA hai| mAlUma nahIM isa ulaTA palaTIse samAlocakajI ne kyA natIjA nikAlA hai| zAyada isa prakArake prayatna dvArA hI zrApa lekhakake likhaneko "sarvathA zAstraviruddha"siddha karanA cAhate ho! parantu aise prayatnoMse kyA hosakatA hai? samAlo. cakajIne kahIM bhI yaha siddha karake nahIM batalAyA ki varamAlA DAlane ke vakta vasudevajI eka aparicita aura azAtakula-jAti vyakti nahIM the| jinasenAcAryane to varamAlA DAlaneke bAda bhI Apako "ko'piguptakulaH" vizeSaNake dvArA ullekhita kiyA hai aurata danusAra jinadAsa brahmavArIne bho Apake liye "kopigar3ha kulaH" vizeSaNakA prayoga kiyA hai, jisase jAhira hai ki unakA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 vivAha-kSetra prkaash| kala yahA~ kisIko mAlUma nahIM thaa| vasadeva jIke kalIna yA akalIna honekA rAjAoM meM vivAda bhI upasthita huprAthA aura usakA nirNaya usa vaktase pahale nahIM hosakA jaba taka ki yuddha meM vasudevane samudravijayako apanA paricaya nahIM diyA / isase spaSTa hai ki varamAlA DAlaneke vakta vasudevase koI paricita nahIM thA, na vahA~ unake kula jAtikA kisIko kucha hAla mAlUma thA: aura ve eka bAjaMtrI (pANavika) ke veSa meM upasthita the, yaha pAta Upara batalAI hI jA cukI hai| uso vAjaMtrI veSa meM unake galemeM paramAlA DAlI gaI aura varamAlAko DAla kara rohiNI, saboMko aAzcarya meM DAlate hue, unhIMke pAsa baiTha gii| aisI hAlata meM lekhakakA ukta likhamA kidharase sarvathA zAstraviruddha hai ise pAThaka svayaM samajha sakate haiN| hA~, samAlocaka jIne itanA z2arUra prakaTa kiyA hai ki vasudevane vINA bajAkara rohiNIko yaha saMketa kiyAthA ki "tare manako haraNa karane vAlA rAjahaMsa yahA~ baiThA huA hai" isa saMketa mAtrakA artha jyAdAse jyAdA itanA hI hosakatA hai ki rohiNoke dilameM yaha khayAla paidA hogayA ho ki vaha koI rAjA athavA rAjapatra hai| parantu rAjA to mleccha bhI hote hai, akulona bhI hote hai, sagotra bhI hote hai, vijAtIya bhI hote haiM aura asavarNa bhI hote haiN| jaba ina saba bAtokA koI nirNaya nahIM kiyA gayA aura varamAlA eka aparicita tathA ajJAtakala jAti vyaktikehI gale meM-cAhe vaha rAjalakSaNoMse maMDita yA apane mukhamaMDala parase anumAnita hone vAlA rAjA hI kyoM na ho-DAla dI gaI tabato yahI kahanA cAhiye ki svayaMvara meM eka akalIna, sagotra, vijAtIya athavA asavarNako bhI gharA jA sakatA hai| phira samAlocaka jI kI jinadAsa brahmacArIke ukta zloka para Apatti kaisI ? usameM to yahI batalAyA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaMvara-vivAha / 145 gayA hai ki svayaMvarameM kanyA apanI icchAnusAra vara pasaMda karatI hai, usameM gharake kalIna yA prakalIna honekA koI niyama nahIM hotA aura isako samarthana Upara kI ghaTanA se bhale prakAra hojAtA hai| / parantu tIsarI ApattimeM samAlocakajI ukta zlokako kodhameM kahA huA ThaharA kara aprAmANika batalAte haiM aura zrApa svayaM, dUsare sthAna para, eka kAmIjana dvArA apanI kAmukI ke prati, kAma-pizAcake ghaza-vartI hokara, kahA huA vAkya pramANameM peza karate haiM aura usameM pAe hue 'priye' pada parase yaha siddha karanA cAhate haiM ki una donoM meM pati patnIkA sambaMdha sthApita hogayA thA-unakA vivAha hoca kA thA, yaha kitane zrAzcarya kI bAta hai ! zrastu; maiM apane pAThakoM ko yaha bhI batalA denA cAhatA hU~ ki ukta zloka krodha nahIM kahA gayA kintu tubhita rAjAoMko zAMta karate hue unheM svayaMvarakI nItikA smaraNa karAneke liye kahA gayA hai| jinadApta brahmacArIke harivaMzapurANameM uktazlokase pahale yaha zloka pAyA jAtA hai : vasudevastato dhIro jagAda kSubhitAnnRpAna / - madvacaH zrUyatAM yUyaM dRptAhaMkArakAriNaH / / 70 / / isameM vasudevakA 'dhIra' vizeSaNa diyA hai aura usake dvArA yaha sacita kiyA gayAhai ki ve sumita sathA ahaMkArI rAjAoMko svayaMvarakI nItiko sunAte hue svayaM dhIra thekSabhita athavA phapita nahIM the| zrI jinasenAcAryane to isa viSayameM aura bhI spaSTa likhA hai / yathA: vasudevastato dhIraH provAca kSabhitAnnapAn / zrUyatAM kSatriyaidRptaH sAdhubhizca vaco mama // 52 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prkaash| *svayaMvaragatA kanyA vaNIte rucitaM vrN| kulInamakulInaM vA na kramosti svayaMvare // 53 // akSAntiratra no yuktA piturdhAturnijasya vaa| svayaMvaragatijJasya parasyeha vizeSataH // 54 // kazcinmahAkulIno'pi durbhagaH subhgo'prH| kulasaubhAgyayorneha pratibandhosti kazcanaH // 55 // tadatra yadi saubhAgyamavijJAtasya me'nyaa| abhivyaktaM na vaktavyaM bhavadbhiriha kiMcanaH // 56 // -harivaMzapurANa / arthAt-kSubhita rAjAoko aneka prakArase kolAhala karate hue dekhakara, dhIra vIra vasadeva jI ne, garvita kSatriyoM aura sAdhajanau donoM ko apanI bAta sunane kI preraNA karate hue kahA-'svayaMvarako prApta huI kanyA usa carako varaNa karatIsvIkAra karatI-hai jA usa pasaMda hotA hai, cAhe vaha ghara kulIna ho yA akulIna: kyoMki svayaMvarameM varake kulIna yA akalIna honekA koI niyama nahIM hotaa| (ataH) isa samaya kalyAke pitA tathA bhAI ko, apane sambaMdhI yA dUsare kisI uttaktikA aura khAsakara aise zakhloko jo svayaMvarakI gatiusakI rotinIti-se paricita hai kuchabhI azAMti karanI ucita nahIM hai| koI mahAkulIna hote hue bhI durbhaga hotA hai aura dUsarA mahA akulIna hone para bhI subhaga hojAtA hai, isase kula aura saubhAgyakA yahA~ koI pratibaMdha nahIM hai| aura isa *jinadAsa brahmacArIne isI zlokako, kucha akSaroM ko Age pIche karake, apane harivaMzapurANameM uddhRta kiyA hai|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ . svyNvr-vivaah| 147 liye svayaMvarameM mujha avijJAta(azAta kulajAti athavA aparicita) vyaktikA isa kanyAne yadi kevala saubhAgya hI anubhava kiyA hai kalAdika nahIM--(aura usIko lakSya karake varamAlA DAlI gaI hai) to usakI isa kRtimeM prApa logoM ko kucha bhI bolane-yA dakhala denekA z2arA bhI adhikAra nahIM hai| isase sApha jAhira hai ki vasudeva ne ina vAkyoMko, jinameM ukta zloka bhI apane asalI rUpameM zAmila hai. *kodhake kisI provezameM nahIM kahA balki bar3I zAMti ke sAtha, dUsaroMko zAMta karate hue, inameM svayaMvara-vivAhakI nItikA ullekha kiyA hai| unhoMne ye vAkya sAdhujanoMko bhI lakSya karake kahe hai jinake prati krodhakI koI vajaha nahIM ho sakatI, aura 54 ve padyameM AyA huaA " svayaMvaragatijJasya " pada isa bAtako aura bhI sApha batalA rahA hai ki ina vAkyoM dvArA svayaMvarakI gati, vidhi adhavA nItikA hI nirdeza kiyA gayA hai| yadi aisA na hotA to zrAcArya-mahodaya Age calakara kisI na kisI rUpameM usakA niSedha jarUra karate, parantu aisA nahIM kiyA gayA aura isa liye yaha kahanA cAhiye ki zrojinasenAcAryane svayaMvaravivAhakI rIti nItikA aisAhI vidhAna kiyA hai ki usameM varake kulIna yA akulIna hone kA koI niyama nahIM hotA aura na kula-saubhAgyakA koI pratibadha hI rahatA hai / ataH ukta zloka ko pramANa kahanA apanI nA samajhI prakaTa karanA hai| vijJa pAThakajana, jaba svayaMvara-vivAhakI aisI udAranIti hai yadi krodhake AvezameM kahA hotA to jinasenAcArya vasdevako 'dhIra' na likhakara 'kruddha' prakaTa karate, jaisA ki 4 veM padyameM unhoMne jarAsaMdhako prakaTa kiyA hai / yathA : * "tacchutyAzu jarAsaMdhaH kruddhaH prAha nRpAnRpAH / "
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. vivAha kSetra prkaash| aura vaha saMparNa vivAha vidhAnoM meM zreSTa tathA sanAtanamArga mAnA gayA hai taba yaha kahanA zAyada kucha anucita na hogA ki bahuta prAcInakAlameM vivAha ke liye kula,gAMtra athavA jatikA aisAkoI khAsa niyama nahIM thA jo hara hAlatameM saSa para kAbila pAbaMdI ho-athavA sabako samAna rUpase tadanusAra calaneke liye bAdhya kara sake aura usakA ullaMghana karane para koI vyakti jAti birAdarIse pathaka athavA dharmase cyuta kiyA jA sakatA che| aisI hAlatameM, Ajakala eka vivAhake liye kula-gotra athavA jAti-varNako jo mahatva diyA jAtA hai vaha kahAM taka ucita hai aura usameM koI yogya pheraphAra bana sakatA hai yAki nahIM, isakA Apa svayaM anubhava kara sakate haiN| astu / yahA~ taka isa saba kathanase una sabhI ApattiyoM kA bhale prakAra nirasanaho jAtA hai jo vasudevajIke udAharaNa para athavA samacI pustaka para kI gaI hai| aba meM, saMkSepameM, kucha vizeSa bAte apane pAThakoMke sAmane aura prastuta karanA cAhatA hU~ jisase sagAtra, asavarNa aura antarjAtIya vivAhoMke siddhAnta aura bhI jyAdA rozanI meM AjAyeM aura unapara acchA prakAza par3ha sake / kyoMki, samAlocakajIne kahIM kahIM para ese vivAhoMke liye athavA gotra, jAti aura varNakI rakSA yA unakI vartamAna sthitiko jyoMkI tyoM banAye rakhaneke liye bar3I cintA prakaTa kI hai| gotra-sthiti aura sagotra-vivAha / jainasiddhAnta meM-jainiyoMkI karmaphilosophI meM- 'gotra' nAmakA bhI eka karma hai aura usake U~ca, nAca aise kala do bheda kiye gaye haiM / 'gommaTasAra' granthameM batalAyA hai ki 'saMtAna
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra-sthita aura sagotra-vivAha / 146 kramase cale pAe jIvoMke AcaraNa-vizeSako nAma 'gotra' hai| vaha AcaraNa U~cA aura nIcA do prakAra kA hone se gotrake bhI sirpha do bheda haiM, eka uccagotra aura dUsarA nIcagotra, yathAH saMtAnakamezAgaya jIvAyaraNassa godamidi sapaNA / uccaM NIcaM caraNaM uccaM pIcaM have godaM / paranta Ajakala jainiyoM meM jo saikar3oM gotra pracalita haiMunakI 84 jAtiyoM meM prAyaH sabhI jAtiyA~, samAna pAcaraNa hote hue bhI, kucha na kucha gotra saMkhyAko liye hue haiM-ve saba gotra ukta siddhAnta pratipAdita gAtra-kathanase bhinna haiM, unameM 'ucca' aura 'nIca' nAmake koI gotra hai bhI nahIM, aura na kisI gotrake bhAI U~ca athavA nIca samajhe jAte haiN| ina gotroMke itihAsa para jaba dRSTi DAlI nAtI hai to vaha bar3A hI vicitra mAlama hotA hai aura usase yaha bAta sahajahI samajha meM zrA jAtI hai ki ye saba gotra koI anAdinidhana nahIM hai-ve bhinna bhinna samayoM para bhinna bhinna kAraNoM ko pAkara utpanna hue aura isI taraha kAraNa vizeSakA pAkara kisI na kisI samaya naSTa ho jAne vAle haiM / aneka gotra kevala RSiyoM ke nAmoM para prati. SThita hue, kitane hI gotra sipha nagara grAmAdikoMke nAmoM para rakkhe gaye aura bahutase gotra vaza ke kisI pradhAnapuruSa, vyApAra, pezA athavA kisI kisI ghaTanAvizeSako lekara hI utpanna hue haiM / aura ina saba gotroMkI utpatti yA nAmakaraNase pahale pichale gotra naSTa hogaye yaha svataH siddha hai- athavA yo kahiye ki jina jina logoMne navIna gotra dhAraNa kiye uname aura unakI saMtati meM pichale gotroMkA pracAra nahIM rahA / yahA~ para ina gotroMkI kRtrimatA aura parivartanazIlatAkA kucha digdarzana karA denA ucita mAlama hotA hai aura usake liye agavAla
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 vivaah-kssetr-prkaash| khaMDelavAla tathA osavAla jAtiyoM ke gotroMko udAharaNake taura para liyA jAtA hai| isa digdarzana parase pAThakoko yaha samajhane meM zrAsAnI hogI aura ve isa bAta kA acchA nirdhAra kara sakeMge ki Ajakala ina gotroko jo mahatva diyA jAtA hai athavA vivAha-zAdIke avasaroM para inakA jo bhAgaha kiyA jAtA hai vaha kahA~ taka ucita tathA mAnya kiye jAneke yogya hai: (1) agavAla jAtike itihAsase mAlUma hotA hai ki agavAlavaMzake Adi puruSa rAjA agasena the / ve jisa gotrake vyakti the vahI eka gotra, aAjakala kI dRSTi meM, unakI saMtati kA-saMmpUrNa agavAlokA-honA cAhiye / parantu aisA nahIM hai| agavAla jAtimeM zrAja 18 gotra pracalita hai aura ye gotra rAjA agasenake aThAraha putrI dvArA dhAraNa kiye huye gotra haiM, jinakI kalpanA unhoMne apanI saMtatike vivAhasaMkaTako dUra karane ke liye kI thii| inameM se garga zrAdi adhikAMza gAMvIkA nAmakaraNa to una gargAdi RSiyoMke nAmoM para huA hai jo puSpadevAdi rAjakumAroMke alaga alaga vidyAguru the aura vAkIke vRndala, jaitrala (jiMdala) Adi kucha gotra vRndadevAdi rAjakumAroM ke nAmoparase hI nirdhArita kiye gaye athavA pracalita hue jAma par3ate haiN| aisI hAlatameM yaha spaSTa hai ki rAjA agasenakA gotra unake sAthahI samApta ho gayA thA-vaha unakI saMtatimeM pracalita nahIM rahA-aura 18 naye gotroMkI sRSTi bhI hoskii| sAtha hI, yaha batalAne kI koI jarUrata nahIM rahatI ki pahale jamAne meM pitAke gotrako chor3akara naye gotra bhI dhAraNa kiye jA sakate the aura isa naI gotra-kalpanAke anusAra apane vivAha-kSetrako vistIrNa banAyA sakatA thaa| yadi agravAloMkI isa pichalI gotra-kalpanAko haTA diyA jAya to, rAjA agasenakI zaSTi se. saba agavAla eka gotrI haiM aura ve paraspara-agUvAloMmeMhI
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra-sthita aura sgotr-vidhaah| 251 vivAha karake sagotra vivAha kara rahe haiM, yaha kahanA cAhiye / (2) khaMDelavAla jAtike jaina itihAsase patA calatA hai ki ekasamaya rAjA khaMDelagirakI rAjadhAnIkholAnagara aura usake zAsanAdhIna =3 grAmoM meM mahAmArI kA bar3A prakopa huzrA aura vaha naramedha yajJa taka kara denepara bhI zAMta na hotA huzrA, bahuta kucha hAni pahu~cAkara, antako zrIjinasenasvAmIkaM prabhAvase zAMta hushraa| isa atizayako dekha kara 84 grAmoke rAjAprajA sabhI jana jainI hogaye aura zrIjinasenasvAmI ne unake 84 gotra niyata kiye / gotroM meM 'sahA' gotrako chou kara jo khaMDelAnagarake nivAsiyoM tathA rAjakala ke liye niyata kiyA gayAthA, zeSa 3 gAtroMkA nAmakaraNa prAmIke nAmoM para huzrAarthAt , eka eka grAma ke rahane vAle sabhI jainiyoM kA eka eka gotra sthApita kiyA gyaa| jaise pATanake rahanevAlokA gotra 'pATanI' ajayarake rahane vAlokA 'ajamerA', bAkalI grAmake nivAsiyoMkA 'bAkalI vAla aura kAsalI gA~vake nivAsiyoM kA gotra kAsalIvAla niyata huA / ina gotroM meM sonI,lahAhA, caudharI Adi kucha gotroMka viSayameM vidvAnIkA yaha bhI mata hai ki ve vyApAra, pezA yA padasthako hATase rakkha hue nAma haisone kA vyApAra tathA kAma karane vAle 'sonI', lAhekA vyApAra tathA kAma karane vAle 'luhADA' aura caudharIka pada para pratiSThita 'caudharI' kahalAye / parantu kucha bhI sahI, itanA to spaSTa hai ki ina saba logoMke purAne gotra kAyama nahIM rahe aura 84 naye gotroM kI sRSTi huI / eka gotrake loga prAyaH aneka grAmomeM rahatahe aura eka grAmameM aksara aneka gotroke loga rahA karate haiM / jaba gAMvIkA nAmakaraNa grAmoke nAmoM para huzrA, eka grAmaphe rahane vAle jainiyokA eka gotra kAyama kiyA gayA aura apane apane usa gotrako chor3a kara khaMDelavAla loga dUsare
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 vivAha kSetra prkaash| gotrame vivAha sambaMdha karate haiM - taba unake pichale gotroMkI dRSTi se yaha kahA jAsakatA hai ki ve sagotra vivAha bhI karate haiM kyoMki yaha prAyaH asaMbhava hai ki una saba nagara grAmoM meM pahale se eka dUsarese bhinna alaga alaga gotrake hI loga nivAsa karata ho / rAjamalajI baDajatyAne khaDelavAla jainoMkA jo itihAsa likhA hai usase to yaha spaSTa mAlama hotA hai ki kitane hI vaMzoM ke loga aneka prAmoM meM rahatethe, jaise cauhAna vaMzake loga khaMDelAnagara, pApaDI, bhaiMsA, daraDyo, gadayo, pahADI, pAMDaNI. chAvar3A, pAMgulyo. bhalANI, pItalyo, banamAla, araDaka, ciraDakI sAMbhara aura cAcaNyA meM rahate the / ina nagara grAmoM ke nivAsiyoM ke liye kramazaH sahA, pApaDIvAla, bhaisA (baDajAtyA), daraDyA, gadaiyA, pahADyA, chAbaDA, pAMgalyA bhUlaNyA, pItalyA banamAlI, aIka, ciraDakyA, sAMbharyA aura cauvANyA gotroMkI sRSTi kIgaI / ina gotroMke khaMDelavAla kyA aApasameM vivAha sambaMdha nahIM karate ? yadi karate hai to cauhAnavaMzake malagotrakI dRSTi se kahanA hogA ki ye ekahI gotrameM vivAha karate haiM athavA yo kahiye ki pichalI gotra kalpanAko nikAla dene para unake ve vivAha sagotra vivAha Thaharate haiN| dasare gogoMkI bhI prAya: aisI hI hAlata hai / isake sivAya, x yaha dUsarI bAta hai ki kucha riztedAroM ke gotra bhI rAle jAte haiN| harantu usase kisI khAsa nAmake gotroMkA niyamita rUpase TAlA jAnA lAjimI nahIM AtA ho sakatA hai ki eka vivAha ke avasara para kisI riztedArakA jo gotra TAlA gayA vaha kAlAntara meM na TAlA jAya athavA usI gotrameM koI dusarA vivAha bhI kara liyA jAya ; kyAka riztedArokI yaha sthiti uttarottara saMsatimeM badalatI rahatI hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra-sthiti aura sagotra-vivAha / 153 aisA koI pramANa nahIM milatA jisase yaha mAlUma hotA ho ki pahale eka nagara-grAmake nivAsI zrApasameM vivAha sambaMdha nahIM kiyA karate the / aura yadi kahIM aisA hotA bhI ho to Ajakala jaba baha prathA nahIM rahI aura eka ho nagara grAmake nivAsI khaDelavAla parasparameM vivAha sambandha kara lete haiM taba unake liye eka ho nagara-prAmaka nivAsiyoM se bane hue apane eka mAtra meM vivAha sambandha karalene para, siddhAntakA dRSTisaM kauna bAdhA zrAto he athavA usakA na karanA kahA~ taka yUktiyakta ho sakatA hai, isakAvicAra pAThakajanasvayaM karasakata hai| (3) - jainasaMpradAya zikSA * ' meM yati zrIpAlacaMdrajIne osavAla vazako utpattikA jo itihAsa diyA usase mAlUma hotA hai ki ratnaprabhasari na, 'mahAjana vaza' kI sthApanA karata hue, 'tAtahaDa' Adi aThAraha gotra zrIra 'sughaDa' prAdi bahutase naye gAMtra sthApita kiye the| zrAra unake pIche vi0 saM0 sAlahasau taka bahutase jainAcAryAna rAjapata, mahezvarI, vaizya, aura brAhmaNa jAti vAloM ko pratibodha dekara- unheM jainI banA kara-mahAjana vaMzakA vistAra kiyA aura una logoM meM aneka naye gotroM kI sthApanA kii| ina saba gotroMkA tijI ne jo itihAsa diyA hai aura jise prAmANika tathA atyaMta khojake bAda likhA huzrA itihAsa prakaTa kiyA hai usameM se kucha gogoM ke itihAsakA saMkSipta paricaya isa prakAra hai : 1 kukuDacopaDA Adi gotra ---jinavallabhasari (vi0 saM0 1952) ne maNDArake rAjA nAnade' paDihArake patra dhavalacaMdra ke galitakako kukaDI gAyake ghoko maMtrita karake tIna dina cupar3avAne dvArA noroga kiyaa| isase rAjAne kuTumba-sahita *yaha pustaka vi0 saM0 1667meM bambaIse prakAzita huI haiN|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 vivAha-kSetra prkaash| jaina dharma grahaNa kiyA aura sarijIne usakA mahAjana vaMza tathA 'kukaDabopaDA' gotra sthApita kiyaa| maMtrI ne bhI dharma grahaNa kiyA aura usakA gotra 'gaNadhara copaDA' niyata kiyA gyaa| kukaDacopaDA gotrako bAdakA cAra zAkhAe~ huI jinamese eka 'koThArI 'zAkhA bhI hai jo isa vaMzake eka 'ThAkarasI' nAmaka vyakti se prAraMbha huii| ThAkarasIkA rAva caMDene apanA koThAra niyata kiyA thA tabhI se ThAkarasIko saMtAnavAle 'koThArI' kahalAne lge| 2 ghADIvAla gotra--DIDI nAmaka eka svIcI rAjapUta dhAr3A mAratAthA / usako vi0 saM0 1155 meM jinavallabha sarine pratibodha dekara usakA mahAjana vaMza aura 'dhADIvAla' gotra sthApita kiyaa| 3 nAlANI Adi gotra-lAlasiMhako jina pazabharine pratibodha dekara usakA 'lAlANI' gotrA sthApita kiyA aura usake pA~ca beTose phira vAMThiyA, jorApara, viramecA, harakhA. cata, aura mallAvata gotra cle| isI taraha eka 'kAlA' vyakti kI aulAdavAle 'kAlA' gotrI khlaaye| 4 pArakha gotra-pAsajIne eka hIrako parakha kI thI usI dinase rAjA dvArA 'pArakha' kahe jAneke kAraNa unako saMtAna ke loga pArakha gotrI kahe jAne lge| ___5 lUNAvata prAdi gotra-' lUNe' ke vaMzaja 'laNAvata' gotrI hue parantu bAdako usake kisI vaMzajake yuddhase na haTane para usakI saMtatikA gAtra nAhaTA' hogayA / aura eka dasare vaMzajako kisI navAba ne 'rAyajAdA' kahA / isase usakA gotra rAyajAdA' prasiddha hubhaa| 6 ratanapurA aura kaTAriyA gotra-cauhAna rAjapUta ratanasiMhako, jisane ratanapura basAyA thA jinadatta sUrine jainI
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra-sthiti aura sagotra-vivAha / 155 banAkara usakA 'ratanapurA' gotra sthApita kiyaa| isake vaMzameM jhAMjhaNasiMha nAmakA vyakti apane peTa meM kaTAra mArakara maragayA thaa| isase usakI saMtati kA gotra 'kaTAriyA' prasiddha huaa| 7 rA~kA tathA seThiyA gotra-'kAkU' nAmakA eka vyaki bahuta dubela zarIrakA thA isase loga use rokA' pukArane lge| use nagaraseThakA pada milA aura isaliye usakI saMtAna kA gotra 'rA~kA' tathA 'seThiyA' prasiddha huaa| gAMtrokI aisI kRtrima, vicitra aura kSaNika sthitike hote hue pUrva pUrva gAtroM kI dRSTise sagotra vivAhoMkA honA bahuta kucha svAbhAvika hai| isake sivAya, prAyaH sabhI jainajAtiyoM meM gAda lene athavA dasakaputra prahaNa karanekA rivAja hai, aura dattakaputra apane gojase bhinna gotrakA bhI liyA jAtA hai| sAtha hI, yaha mAnA jAtA hai ki usakA gotra dattaka lenevAleke gotrameM pariNata ho jAtA hai-usakI koI svataMtra sattA nahIM rahatI-isI se vivAhake avasara para usake gotrakA prAyaH koI khayAla nahIM kiyA jAtA aura yadi kahIM kucha khayAla kiyA bhI jAtA hai to vaha prAyaH usa dattakaputrake vivAha taka hI parimita rahatA hai-usake vivAhameM hI usakA pUrva goza bacA liyA jAtA hai-Age hone pAlo usakI uttarottara saMtatimeM phira usakA koI khayAla nahIM rakkhA jAtA aura na rakhA jA sakatA hai; kyoMki eka eka vaMzameM na mAlUma kitane dattaka dUsare vaMzo tathA gotroM ke liye jA cuke hai una sabakA kisIko kahA~ taka smaraNa tathA khayAla ho sakatA hai| yadi una saba para khayAla kiyA jAya--vivAhoM ke avasara para unheM TAlA jAya to parasparameM vivAhoM kA honA hI prAyaH asaMbhava ho jaay| isI taraha para striyoM ke gotra bhI unake vivAhita hone para badala jAte haiM aura unakI prAyaH koI svataMga sattA nahIM rahato / yadi unakI svataMtra sattA
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 vivAha- kSetra prakAza / mAnI jAya taba to eka kulameM kitane hI gotroMkA saMmizraNa ho jAtA hai aura una sabako bacAta hue vivAha karanA bhora bhI jyAdA asaMbhava ThaharatA hai| sAtha hI, yaha kahanA par3atA hai ki bhinna bhinna gotrake strI-puruSA ke sambaMdha se saMkara gAMdhI saMtAna utpanna hotI hai aura usa saMkaratAkI uttarottara vRddhi hote rahane se kisI bhI gAtrakA apanI zuddha sthitimeM upalabdha honA prAyaH asaMbhava hai / gAMtrIkI isa kRtrimatA aura parivatanazIlatAkI kitanI hI sUcanA bhagavajjinasenAcArya ke nimna vAkyase bhI milatI hai aura usase yaha sAfa mAlUma hotA hai ki jainadharma meM dIkSita hone para - jainApAsaka zrathavA zrAvaka banate hue - zrajainoM' ke gAMva aura jAti Adike nAma prAyaH badala jAte the-unake sthAnameM dUsare samayocita nAma rakhane jAte the / yathA:jainopAsaka dIkSA syAtsamayaH samayocitam / to gotrajAtyAdinAmAntaramataH param // 56 // - AdipurANa, 36 bA~ parva / aisI hAlata meM gotrakI kyA asaliyata hai--unakI sthiti kitanI parikalpita aura parivartanazAla hai-aura unheM vivAhazAdiyoM ke avasara para kitanA mahatva diyA jAnA cAhiye, isakA pAThaka svayaM anubhava kara sakate haiN| sAtha hI, Upara ke saMpUrNa kathanase yaha bhI mAlUma kara sakate haiM ki pahale jamAne meM gotroko itanA mahatva nahIM diyA jAtA thA jitanA ki vaha zrAja diyA jAtA hai 1 yahA~ para meM itanA aura batalA denA cAhatA hUM ki zrIjinasenAcArya ke harivaMzapurANase jahA~ yaha pAyA jAtA hai ki devakI aura vasudeva donoM yaduvazA the, eka kuTumbake the, donoMmeM cacA bhatIjIkA sambaMdha thA aura isaliye unakA pArasparika vivAha
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra-sthati aura sagotra vivAha / 157 sagotra vivAhakA eka bahuta bar3A pramANa hai, vahA~ yaha bhI mAlUma hotA hai ki harivaMzI rAjA 'dasu' ke eka putra 'vRhadbhvaja' kI saMtattirme yaduvaMzI rAjA ugrasena huA, dUsare putra 'subasu ' kI saMtatimeM jarAsaMdha huA aura jarAsaMdhakI bahana padmAvatI ugrasenase vyAhI gaI / jijase jAhira hai ki rAjA vasuke eka vaMza aura eka gotra meM hone vAle do vyaktiyoMkA paraspara vivAha sambaMdha huA / aura isase yaha jAnA jAtA hai ki usa samaya eka gotra meM vivAha hone kA rivAja thA / sAtha hI, ukta purANase isa bAta kA bhI patA calatA hai ki pahale sage bhAI bahanoMkI dhaulAda meM jo paraspara vivAha sambandha huA karatA thA usakA eka kAraNa athavA uddezya 'gotraprIti' bhI hotA thA / yathAH nIlastasya sutaH kanyA mAnyA nIlAMjanAbhidhA / kumArakanyayova ttA saMkathA ca tayoriti // 4 // putro me te yadA kanyA bhavitA bhavitA tayoH / vivAde vivAho'tra gotramItyai parasparam // 5 // - 23 bA~ sarga | ina padyarme nIla aura nIlAMjanA nAmake do sage bhAIbahanoM ke isa ThaharAva kA ullekha kiyA gayA hai ki 'yadi mere putra aura tumhAre putrI hogI to gotra meM prIti kI vRddhi ke liye una donoM kA nirvivAda rUpase paraspara meM vivAha karadenA hogA ' 6 parantu zrAjakala gotra- prIti kI bAta to dUra rahI, eka gotra meM vivAha karanA gotra- ghAta' athavA gotraghAva' samajhA jAtA hai| jainiyoM kI kitano hI jAtiyoMmeM to, vivAha ke avasara para, pitAke gotrake atirikta mAtA, aura pitA ke mAmA Adi takake gAtroko bhI TAlane kI mAtA ke mAmA, "
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 vivAha-kSetra prkaash| phikara kIjAtI hai-kahIM cAra cAra aura kahIM pAThamATha gotra bacAye jAte haiM-aura isa taraha para mAmA phaphIkI kanyAoM se vivAda karane ke prAcIna prazasta vidhAnase inakAra hI nahIM kiyA jAtA balki unake gotroM takama vivAha karaneko anucita ThaharAyA jaataahai| mAlama nahIM isa saba kalpanAkA kyA prAdhAra hai-yaha kisa siddhAMta para avalambita hai-aura ina gotroke bacAnese usa siddhAntakI vastutaH koI rakSA hojAtI hai yA ki mhiiN| zAyada sagotra vivAhako acchI tarahase TAlane ke liye hI yaha saba kucha kiyA jAnA ho parantu gAtroM kI vartamAna sthitime, vAstavika dRSTise, sagotra vivAhakA TAlanA kahA~ taka bana sakatA hai, ise pAThaka Uparake kathanase bhale prakAra samajha sakate haiN| ho sakatA hai ki isa kalpanAke mala meM koI prauDha siddhAnta na ho aura vaha pIchese kucha kAraNoMko pAkara nirI kalpanA hI kalpanA bana gaI ho / parantu kucha bhI ho, isameM saMdeha nahIM ki yaha kalpanA prAcIna kAlake vicAroM aura usa vaktake vivAha sambaMdhI rIti-rivAjose bahuta kucha vilakSaNa tathA vibhinna haiusameM nirAdhAra khocAtAnIkI bahulatA pAI jAtI hai aura usake dvArA vivAhakA kSetra adhika saMkIrNa hogayA hai / samajha meM nahIM pAtA jaba bahuta prAcIna kAlase gotroM meM barAbara alaTA palaTI hotI AI hai, aneka prakArase navIna gotroMkI saSTi hoto rahI hai, eka putra bhI pitAke gotrako chor3akara apane meM naye gotrakI kalpanA kara sakatA thA aura isa taraha para apane athavA apanI saMtati ke vivAha kSetrako vistIrNa banA sakatA thA, taba ve saba bAteM bAja kyoM nahIM hosakatI-unake hone meM kaunasA siddhAnta vAdhaka hai / gotra paripATIko kAyama rakhate hue bhI, prAcIna pUrvajoMke anukaraNa dvArA vivAha kSetrako bahuta kucha vistIrNa banAyA jAsakatA hai| ataH samAjake zubhaciMtaka
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra-sthiti aura sagotra-vivAha / 156 sahadaya vidvAnoM ko isa viSaya para gaharA vicAra karake gotroM kI vartamAna samasyAko hala karanA cAhiye aura samAjako usakI unnatikA sAdhaka koI yogya tathA ucita mArga sujhAnA caahiye| hama bhI isa viSaya para adhika manana karake apane vizeSa vicAroko phira kabhI prakaTa karanekA yatna kreNge| asavarNa aura antarjAtIya vivAha / 'vaNa' ke cAra bheda haiM-brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra / ye ghaNaM isI kramako liye hue haiM, aura inakI sattA yahA~ yugakI zrAdise calI AtI hai / inheM 'jAti' bhI kahate haiM / yadyapi jAti nAmA nAmakarma ke udayase manaSya jAti eka hI hai aura usa manuSya jAtikI rapTise saba manuSya samAna haiM-manuSyoM ke zarIromeM brAhmaNAdi vokI apekSA prAkRti AdikA koI khAsa bheda na honese aura zadrAdikoM ke dvArA brAhmaNI dhAdimeM garbhakI pravatti bhI ho sakane se unameM jAtikRta koI aisA bheSa nahIM hai jaisA ki gau aura azvAdika meM pAyA jAtA hai --phira bhI patti athavA bhAjIvikAke bheda se manuSya jAtike ukta cAra bheda mAne gaye haiN| jaisA ki bhagavajinasenake nimna vAkyase sUcita hotA hai : manuSyajAtirekaiva jAtikarmodayodbhavA / / *yathA:-varNAkRtyAdibhedAnAM dehe'sminna ca darzanAta / brAhmaNyAdiSu zUdrAdyairgabhAMdhAnapravartanAt // 46 // nAsti jAtikRtA bhedo manuSyANAM gavAzvavat / prAkRtigrahaNAttasmAinyathA parikalpate // 462 // -uttarapurANa, 74 vA~ parva /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra prakAza / vRttibhedAhi tadbhedAccaturvidhyamihAznute / / 45 / / AdipurANa, parva, 38vA~ / ina cAra pradhAna jAtiyoM zrathavA varNoMmeMse hI agravAla, khaMDelavAla, Adi navIna jAtiyoM kI sRSTi huI haiM aura isIse unheM upajAtiyAM kahate haiM / unameM bhI vRttikA dRSTise varNabheda pAyA jAtA hai / zrastu / 160 I ina varNoM meM se pratyeka varNakA vyakti jaba apane hI barNakI strIse vivAha karatA hai tA use 'savarNa vivAha' aura jaba apane se bhinna varNa ke sAtha vivAha karatA hai to use 'zrasavarNa vivAha' kahate haiM / asavarNa vivAha ke 'anuloma' aura 'pratiloma' aise do bheda haiN| apane se nIce varNa vAlokI kanyAoM se vivAha karanA 'anuloma vivAha' aura apane se Upara ke varNa vAlokI kanyAoM se vivAha karanA 'pratiloma vivAha' kahalAtA hai / yadyapi ina donoM prakArake asavarNa vivAhoMmeM anuloma vivAha adhika mAnya kiyA gayA hai parantu phira bhI varNa vivAha ke sAtha bhAratavarSa meM donoM hI prakArakaM zrasavarNa vivAhoM kA pracAra rahA hai aura unake vidhi-vidhAnoM athavA udAharaNoM se jaina tathA jainetara hindU sAhitya bharA huA hai / " bhagavajjinasenAcArya, Adi purANama, anuloma rUpase - varNa vivAhakA vidhAna karate hue, spaSTa likhata haiM : zUdrAzUdreNa voDhavyA nAnyA svAM tAM ca naigamaH / vahetsvAM te ca rAjanyaH svAM dvijanmA kvacicca tAH // arthAt zUdrakA zUdrAstrIke sivAya aura kisI varNa kI strI ke sAtha vivAha na honA cAhiye, vaizya apane varNa kI aura zUdravarNakI strI se bhI vivAha kara sakatA hai, kSatriya apane varNakI aura vaizya tathA zUdravarNakI striyA~ byAha sakatA hai aura brAhmaNa
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ avarNa aura antarjAtIya vivAha | 161 apane bAMkI tathA zeSa tIna varNoMkI striyoMkA bhI pANigrahaNa kara sakatA hai| zrI somadeva sUri bhI, nIti vAkyAmRtameM, aisA hI vidhAna karate haiM / yathA : "anulomyena catustridivarNakanyAbhAjanA brAhmaNa-kSatriyavizaH / " arthAt-anuloma vivAha kI gati se brAhmaNa, kSatriya aura vaizya kramazaH cAra, tIna aura do varNoMkI kanyAoM se vivAha karane ke adhikArI haiM I ina donoM ullekhoM se spaSTa hai ki jaina zAstroM meM brAhmaNa, kSatriya, vaizya ke liye savarNa vivAha hI nahIM kintu zUdrA taka se vivAha kara lenA bhI ucita ThaharAyA hai| hinduoM kI manusmRti meM bhI prAyaH aisA hI vidhAna pAyA jAtA hai / yathA :zUdraiva bhAryA zUdrasyasA ca svA ca vizaH smRte / / teca svA caiva rAjJatha tAtha svA cAgrajanmanaH // -- 0 3, zlo0 13 vA~ 1 yaha zloka Adi purANa ke ukta zloka se bahuta kucha milatA julatA hai aura isameM pratyeka gharNake manuSyoMke liye bhAryAzroM (vivAhita striyAM) kA jo vidhAna kiyA gayA hai vaha vahI hai jo Adi purANa ke ukta zloka meM pAyA jAtA hai| arthAt zUdrakI zUdrA; vaizyakI vaizya aura zUdrAH kSatriyakI kSatriyA vaizyA aura zUdrA; aura brAhmaNa kI brAhmaNa, kSatriya, vaizyA aura r3ha, aise anuloma kramase bhAryAe~ mAnI gaI haiN| manusmRtike haveM adhyAya meM do zloka nimna prakAra se bhI pAye jAte haiM -:
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra prakAza | akSamAlA vasiSThena saMyuktA'dhamayonijA / zAraGgI mandapAlena jagAmAbhyarhaNIyatAm ||23|| etAvAnyAca loke'sminnapakRSTapastayaH / utkarSa yoSitaH prAptAH svaisvarbhata guNaiH zubhaiH ||24|| 'ina zlokoM meM yaha batalAyA gayA hai ki - " adhama yonise utpanna huI - nikRSTa (achUta jAtikI - akSamAlA nAmakI strI baliSTha RSi se aura zAraGgI nAmakI strI mandapAla RSike sAtha vivAhita hone para pUjyatA kA prApta huii| inake sivAya aura bhI dUsarI kitanI hI hona jAtiyoMkI striyA~ ucca jAtiyoM ke puruSAMka sAtha vivAhita hone para - apane apane bhatAra ke zubha guNoMke dvArA isa loka meM utkarSa ko prApta huI haiN|' aura una dUsarI striyoM ke udAharaNa meM TIkAkAra kullUka bhaTTajIne, "anyAzca satyavatyAdayo" ityAdi rUpase' satyavatI' ke nAmakA ullekha kiyA hai / yaha 'satyatratI, ' hindU zAstroM ke anusAra, eka dhIvara kI - - kaivartya athavA zrantyaja kI kanyA thI / isakI kumArASasthA meM parAzara RSine isase bhoga kiyA aura usase vyAsajI utpanna hue jo 'kAnIna' kahalAte haiM / bAdako yaha bhISma ke pitA rAjA zAntanu se vyAhI gaI aura isa vivAha se 'vividha' nAmakA putra utpanna huA, jise rAjagaddI milI aura jisakA vivAha rAjA kAzIrAja kI putriyoM se huA / vicitravIrtha ke marane para usakI vidhavA striyoM se vyAsajI ne, apanI mAtA satyavatI kI anumati se bhoga kiyA aura pANDu tathA dhRtarASTra nAmake putra paidA kiye, jinase. pANDayoM zrAdi kI utpatti huI / isa taraha para hindU zAstroM meM hIna jAtikI athavA zUdrA striyoMse vivAha kitane hI udAharaNa pAye jAte haiM aura unakI saMtati se acche acche puruSoM tathA vaMzakA udbhava honA bhI 162 *
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ alavara aura antarjAtIya vivAha / 163 mAnA gayA hai| aura jaina zAstroMse gleccha, bhIla tathA vezyA patriyoM jaise hIna jAti ke vivAdoM ke udAharaNa mleccha vivAha' Adi prakaraNoM meM diye hI jA cuke haiN| aura ina saba ullekhoM se prAcIna kAla meM anuloma rUpase prasavarNa vivAhoMkA honA spaSTa pAyA jAtA hai| aba pratiloma vivAhako bhI lIjiye / dharma saMgraha zrAvakAcArake have adhikAra meM likhA hai : parasparaM trivarNAnAM vivAhaH paMktibhojanam / kartavyaM na ca zadvaistu zudrANAM zaTakaiH saha // 256 // . arthAt - prathama tIna varNa vAlo (brAhmala,-kSatriya-vaizyoM) ko bhApasameM eka dUsare ke sAtha vivAha aura paMkti bhojana karanA cAhiye kintu zAke sAtha nahIM karanA cAhiye / zudroMkA viSAha aura paMkti-bhojana zudroM ke sAtha honA caahiye| isa vAkyake dvArA yadyapi, zrIjinasenAcArya ke ukta kathana se bhinna prathama tIna varSoM ke liye zUdrose vivAhakA niSedha kiyA gayA hai aura use mata vizeSa kaha sakate haiM, jo bahuta pIchekA mata hai + ----hinduoMke yahA~ bhI isa prakArakA mata vizeSa pAyA jAtA hai *---parantu yaha spaSTa hai ki isameM prathama sIna ghoMke liye paraspara roTI beTIkA khAsa taura para vidhAna kiyA gayA + kyoMki 'dharmasaMgraha zrAvakAcAra' vi0 saM0 1541 meM bama kara samApta huA hai aura isaliye vaha jinasenake harivaMzapurANa se 7016Sa yAda kA banA huzrA hai| ___matri bhAdi RSiyoMke isa mata vizeSakA ullekha manusmati ke nimna vAkya meM bhI pAyA jAtA hai :. zUdrAdhedI patatyaprerutathyatanayasya ca / / zonakasya sutAtpatyA tadAtyatayA bhUgoH // 3-16 //
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha kSetra prkaash| hai| aura isase anuloma vidhAhake sAtha sAtha pratiloma vivAha kA bhI khAsA vidhAna pAyA jAtA hai| arthAt, kSatriyake liye brAhmaNakI aura vaizyake liye kSatriya tathA brAhmaNa donoMkI kanyAose vivAhakA karanA ucita ThaharAyA gayA hai| jainakathA graMthoMse bhI pratilAma vivAhakA bahuta kucha patA calatA hai, jisake do eka udAharaNa nIce diyaM jAte haiM :-- (1) vasudevajIna, jo svayaM kSatriya the, vizvadeva brAhmaNa kI kSatriya strIse utpanna ' soma zrI nAmakI kanyAse-use vedavidyAmeM jItakara ---vivAha kiyaathaa| jaisAki zrIjinasenAcArya kRta haribaMzapurANa ( 23 vai sarga ) ke nimna pAkyoM se prakaTa hai: anvaye tanu jAteyaM kSatriyAyAM sukanyakA / somazrIriti vikhyAtA vizvadevadvijanminaH // 46 // karAlabrahmadattena muninA divyacakSuSA / veTejaMtuH samAdiSTA mahataH sahacAriNI // 50 // iti zrutvA tadAdhItya sarvAnvedAnyavRttamaH / jitvA somazriyaM zromAnupayeme vidhAnataH // 51 / / ina pAkyoMsa anuloma aura pratiloma donoM prakArake viSAhoMkA ullekha milatA hai| (2) zrIkRSNa ne apane bhAI gajakumArakA vivAha, kSatriya rAjAoMkI kanyAoMke atirikta, sAma zarmA brAhmaNakI putrI 'mAmA' se bhI kiyA thA, jisakA ullekha jinasenAcArya aura jinadAsa brahmacArI donoMke harivaMza purANoM meM pAyA jAtA hai| yahA~ jinadAsa 70 ke hariyazaparANase eka padya nIce diyA jAtA hai :
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ ammavarNa aura antarjAtIya vivAha / 165 manoharatarAM kanyA somazarmAgrajanmanaH / somAkhyAM vRttavAMzcakrI kSatriyANAMtathAparAH // 34-26 / / ( 3 ) ujjayinIka vaizya putra 'dhanyakumAra' kA vivAha rAjA zreNikakI putrI 'guNavato' ke sAtha huA thA / apanA kula pUchA jAne para inhoMne gajA theNika se sAfa kaha diyA thA ki meM ujayinIkA rahane vAlA eka vaizyaputra hUM aura tIrtha. yAtrA ke liye nikalA huA hai| isa para zreNika na 'gaNavatI' zrAdi 16 kanyAoM ke sAza inakA vivAha kiyA thA / jaisAki rAmacandra-mumuda kRta 'puNyAta kazAkazise prakaTa hai : " rAjA (zreNikaH) 'bhayakumArAdibhirapathamAyayau / rAja bhavanapravezyaka kulobhavAniti papraccha / kumAro vrata ujjayinyAMvaizyAtmajotIrthayAtrikaH / tatonapoguNavatyAdibhiH SoDazakanyAdhisvasya vivAhaM cakAra / / " imI puNyAnnava kathAkozameM 'bhaviSyadasa' nAmake eka vaizya putrakI bhI kathA hai, jisane haripura ke agjiya rAjAkI putrI 'bhaviSyAnurUpA' se aura hastinApurake rAjA bhUpAlakI kanyA 'svarUpA' se vivAha kiyA thA aura jisake ullekhoMko vistAra bhayasai yahA~ chor3A jAtA hai| ( 4 ) isI taraha para hindu dharmake pranyoM meM bhI pratiloma vivAhake udAharaNa pAye jAte haiM jisakA eka namUnA 'yayAti' rAjAkA uzanA brAhmaNa (zukrAcArya) kI 'devayAnI' kanyA se vivAha hai| yathA : teSAM yayAtiH paMcAnAM vijitya vasudhAmimAM /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 kSatra-prakArA devayAnImuzanasaH sutA bhAryAmavApa saH // -~-mahAbhA0 hari0 pra030 vaaN|| isI vivAhase 'yadu patrakA honA bhI mAnA gayA hai, jisase yaduvaMza claa| ina saba ullekhoMse spaSTa hai ki prAcIna kAla meM anuloma apase hI nahIM kintu pratiloma rUpame bhI asavarNa vivAha hone the| dAya bhAgake graMthose bho zramaraNa vivAhakI ritikA bahuna kucha patA calatA hai unameM aise vivAhoMse utpanna hone vAlI saMtanike liye vigasatake niyama diye haiM, jinake ullekhauko bhI yahA~ vistAra bhayase chor3A jAtA hai| prastu; varNakI 'jAti saMjJA hone se prasavarNa vivAhoko antarjAtIya vivAha bhI kahate haiN| jaba bhArata kI ina cAra pradhAna jAtiyoM meM antarjAtIya vivAha bhI hote the taba ina jAtiyoM se banI huI apravAla, khaMDelavAla, pallIvAla, savAla, aura paravAra prAdi upajA. tiyoM meM, samAna varNa tathA dharmake hote hue bhI, paraspara vivAha na honA kyA artha rakhatA hai aura usake hone meM kauna sA siddhAnta bAdhaka hai yaha kucha samajha nahIM paataa| jAna par3atA hai yaha saba prApasakI khIMcAtAnI aura parasparake IrSA dvaSAdi kA hI pariNAma hai-vAstavika hAni-lAbha athavA kisI dhArmika siddhAntase isakA koI sambandha nahIM hai| vokI haSTi ko chor3akara yadi upajAtiyoMkI dRSTiko hI liyA jAya to usase bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki pahale upajAtiyoM meM trivAha nahIM hotA thaa| Arya jAti kI apekSA gleccha jAti bhinna haiM aura mlecchoM meM bhI bhIla, zaka, yavana, zavarAdika kitanI hI jAtiyA~ hai / jaba zrAryokA mlecchoM athavA bhIlAdikose vivAha hotA thA to yaha bhI antarjAtIya vivAha thA aura bahuta
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ asavarNa aura antarjAtIya vivAha / 167 bar3A antarjAtIya vivAha thaa| usake mukAbale meM to yaha AryoM mAryokI jAtiyoM agavA upAtiyoMke antarjAtIya vivAha kucha bhI gaNanA meM gine jAnake yogya nahIM hai| isake sivAya, pahale bhUmigocariyoM ke sAtha vidyAdhageMke vivAha sambaMdhakA zrAma dastara thA, aura unakI kitanI hI jAtiyoMkA varNana zAstroM meM pAyA jAtA hai| ghasadevajI ne bhI aneka vidyAdhara kanyAprose vivAha kiyA thA, jinameM eka 'madanavegA' bhI thI bhIra SA zrIjinasenAcArya ke kathanAnusAra gaurika jAtike vidyAdhara kI kanyA thii| vasadevajI mpayaM gaurika jAtike nahIM the aura isaliye gaurika jAtikI vidyAdhara-kanyAse vivAha karake unhoMne, upajAtiyoMkI dRSTimeM bhI, mpaSTa rUpase antarjAtIya vivAha kiyA thA, isameM saMdeha nahIM hai. zrAvake tejapAla yastapAla vAle jaina maMdirameM eka zilAlekha saMvat 1267 kA likhA huA hai, jisase mAlamahAtA hai ki prAgvATa (poravADa) jAtike tejapAla jainakA vivAha 'moDha' jAtiko sahaDA devIse huA thA / isa lekha kA eka aMza, jo jainamitra (tA. 23 aprela sana 1925) meM prakAzita huA, isa prakAra hai :___ "OM saMvata 267 varSe vaizAkha sudI 14 garI prAgvATa jhAtona caMDa pracaMDa prasAdamahaM zrI somAnvayemahaM zrI asagaja sata mahaM zrItejaHpAlana zrImatpattana vAstavya moDha, jJAtIya 40 jAlhaNa sata Tha0pAsasatAyA: ThakarAjJI saMtoSA kakSisaMbhatAyAH mahaMzrI tejaHpAla dvitIya bhAryA mahaMzrI sahaDAdevayA:zreyArtha..." yaha, Adhanika upajAtiyoM meM, Ajase karIba 700 varSa pahale ke antarjAtIya vivAhakA eka namUnA hai aura tejapAla nAmake eka bar3e hI pratiSTita tathA dharmAtmA puruSa dvArA prastuta kiyA gayA hai| isI taraha ke aura bhI kitane hI namane khoja karane para mila sakate haiN| kucha upajAtiyoM meM to aba bhI antarjAtIya
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra- prakAza | 168 vivAha hotA rahatA hai / aisI hAlata meM ina agravAla, khaMDelavAla Adi jAtiyoM meM paraspara vivAha na honeke liye siddhAntakI dRSTile, kyA koI . yuktiyukta kAraNa pratIta hotA hai, isakA pAThaka svayaM anubhava kara sakate haiM / sAtha hI, yaha bhI jAna sakate haiM ki do jAtiyoM meM paraspara vivAhasambaMdha hone se una jAtiyokA lopa honA athavA jAti pA~tikA meTAjAnA kaise bana sakatA hai kyA do bhinna gotrau maiM paraspara vivAhasambaMdha honese ve miTajAte haiM yA unakA lopa hojAtA hai ? yadi aisA kucha nahIM hotA to phira do jAtiyoM meM paraspara vivAha ke hone se unake nAzakI zrAzaMkA kaise kIjAsaktI hai ? ataH isa prakAra kI cintA vyartha hai / jahA~ taka hama samajhate haiM ekahI dharma aura pracArake mAnane tathA pAlanevAlI prAyaH ina sabhI upajAtiyoM meM paraspara vivAhake honese koI hAni mAlUma nahIM hotI / pratyuta isake vivAha kSetra ke vistIrNa honese yogya sambandhoM ke liye mArga khulatA hai pArasparika prema bar3hatA hai, yogyatA bar3hAne kI ora pravRtti hotI hai aura mRtyuzayyA para par3I huI kitanIhI alpasaMkhyaka jAtiyoM kI prANarakSA bho hoto hai vAstava meM ye saba jAtiyA~ parikalpita aura parivartanazIla haiMeka avasthAmeM na kabhI rahIM aura na rahegI -- inameM go zrazvAdi jAtiyoM jaisA paraspara koI bheda nahIM hai aura isa liye apanI jAtikA ahaMkAra karanA athavA use the tathA dUsarI jAtiko apane se hona mAnanA mithyA hai| paM0 AzAdharajIne bhI, apane anagAra dharmAmRta graMtha aura usakI svApaza TIkArme, kula jAti viSayaka aisI ahaMkRtiko mithyA ThaharAyA hai aura use AtmapatanakA hetu tathA nIca gotrake bandhakA kAraNa batalAyA hai / sAtha hI, apane isa mithyA ThaharAne kA yaha hetu dete hue ki 'paramArtha se jAti kula kI zuddhikA koI nizcaya nahIM bana sakatA' - -
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ asavarNa aura antarjAtIya vivAha / 166 yaha nahIM kahA jA sakatA ki amuka jAti athavA kulakI rakta zuddhi, binA kisI milAvaTake, akSaraNaM calIbhAtI hai usakI puSTi meM nIce likhA vAkya uddhRta kiyA hai : anAdAviha saMsAre durvAre makaradhvaje / .. kule ca kAminImale kA jAtiparikalpanA // aura isa vAzyake dvArA yaha sUcita kiyA hai ki jaba saMsAra meM anAdi kAlase kAmadeva durnivAra calA pAtA hai aura kalakA mala bhI kAminI hai, taba kisI 'jAti kalpanA' ko kyA mahatva diyA jA sakatA hai aura usake AdhAra para kisI ko kyA mada karanA cAhiye' ? ataH jAti-viSayaka mada tyAjya hai| usake kAraNa kamase kama sadharmiyoM athavA samAna prAcAra ko pAlane vAlI ina upajAtiyoM meM pArasparika (antarjAtIya) savivAhoMke liye koI rukAvaTa na honI cAhiye / prstu| upasaMhAra aura nivedana / isa saba kathana aura vivecanase. maiM samajhatA, pAThakoM para samAlocanAkI sArI asaliyata khala jAyagI, usakI niHsAratA hastAmalakaghata hojAyagI aura unheM sahaja hI meM vaha mAlUma par3a jAyagA ki prAcIna kAla meM vivAhakA kSetra kitanA bhadhika vistIrNa thA aura vaha aAjakala kitanA saMkIrNa banA diyA gayA hai| sAthahI, isa prakAza dvArA vivAha kSetrakA dhanA. dhikAra dUra hone se ve apane vivAha-kSatrake gar3hadI, saMdakoM, bAhayoM aura kaNTako AdikA acchA anabhava bhI prApta kara sakeMge unheM yaha mAlUma ho sakegA ki ve par3ha Adi kahA~
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-kSetra prkaash| saka vAstavika, kRtrima athavA kAlpanika haiM aura unameMse kisa kisameM, kisa hada taka, kyA saMdhAra bana sakatA hai-kIra apane isa anubhaSake bakse ve mithyA vibhISikAyoko du. 5.ne. vivAha-kSetrakI truTiyoko sudhArane, rIti-rivAjola pheraphAra karane aura isa taraha para vivAha-kSetrako prazasta tathA vistIrNa banAkara usake dvArA apanI aura apane dharma tathA samAjakI rakSAkA samacita prabandha karaneke liye bahuta kan samartha ho skeNge| isI saduddezyako lekara yaha itanA parizrama kiyA gayA hai| ___ yahA~ para pAThakoko yaha jAnakara bar3A kautuka hogA ki isI mithyA, niHsAra, betukI aura behadI samAlocanAke bharose para paM0 mahabUbalihajo mAlika pharma 'hukamacaMda jagAdharamala' jaina sarrApha, cAMdanI cauka dehalI, ne 'zikSAprada zAstrIya udA. haraNa' ke lekhaka, prakAzaka aura prakAzakake sahAyaka lA0 emAlAlajIko zAstrArthakA caileMja diyA thA, jo samAlocanA-pustaka ke antima TAiTila peja para aMkita hai aura jisameM ina logoMse kahA gayA hai ki"yadi unheM apanI likho pa prakAzita kI huI upayukta pastaka kI satyatA para kucha bhI vizvAsa hai to ye apane sapakSa ke logoMko sAtha lekara khule maidAna meM zAstrArtha karaleM jisase unake hRdayameM lagahue mizyA aura patita bhAva sadAke liye chUTa jaaNy|" mujhe isa caileMjako dekhakara bar3I sI AI / sApahI, caileMjadAtAke zAstrajJAna aura unake isa chachorapana para goda mI humA / mAlama hotA hai paMDitajIne isa viSaya para koI gaharA vicAra nahIM kiyA, besabhole bhAle samAna bhAvamo. sapane
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra aura nivedana / isa bholepana kI vajaha se hI ve samAlocaka tathA samAlocaka jIke sahAyaka eka dUsare vidvAnake kucha kahane sunane meM zrAgaye hai aura isa taraha para vyartha hI bIca meM eka hathiyAra banA liye gaye haiM / anyathA, unameM zAstrArtha kI koI spiriTa - cetanA, buti athavA utsAhapariNati nahIM pAI gii| samAlocanA ke prakAzita hone ke bAda se meM do bAra dehalI gayA hUM aura vahA~ lamAtAra 22 tathA 20 dinake karIba ThaharA hU~: paM0 mahabUba siMhajI kitanI hI bAra bar3e prema ke sAtha mujhase mile parantu unhoMne kabhI zAstrArtha ko koI icchA prakaTa nahIM kI aura na 'zikSAprada zAstrIya udAharaNa' yA usakI samAlocanA ke viSaya meM koI carcA ho kI / isase pAThaka sahaja hI meM unakI manaHpariNatikA acchA anu mAna kara sakate haiM aura yaha jAna sakate haiM ki caileMja meM unakA nAma dekara unake bholepanakA kitanA durupayoga kiyA gayA hai / prastu; samAlocanAke prakAzita honeke bAda jayalaka mega dehalI AnA nahIM huA taba taka mujhe kucha sajjanoMkI zrorase yahI samAcAra milate rahe ki zAstrArtha ke liye bahuta kolAhala macAyA jA rahA hai aura yahabhI kahA jAtA hai ki yadi zAstrArtha nahIM karoge to korTa meM nAliza karadI jaaygii| isake uttara meM maiMne unheM yahI sUcita kara diyA ki maiM Ajakala ke zAstrArthI ko pasaMda nahIM karatA, unameM vastutatvakA nirNaya karanA koI iSTa nahIM hotA kintu jaya parAjayake ora hI dRSTi rahatI hai aura hara eka pakSakA vyakti kisI na kisI taraha hullar3a macAkara apane pakSakA prayoga karanA cAhatA hai; natIjA jisakA yaha hotA hai ki bahuta se logoM meM paraspara vaimanasya bar3ha jAtA hai aura lAbha kucha bhI hone nahIM pAtA / ataH maiM samAlocanAkA vistRta uttara livaMgA jisase sabako lAbha pahu~cegA / unheM yadi korTa meM jAne kA zauka hai to meM khuzI se jAyeM, maiM unake isa kRtyakA dwd
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 * vivAha kSetra- prakAza 1 khedake sAtha abhinaMdana karU~gA aura taba samAlocanAkA koI uttara ma likhakara korTa meM hI apanA saba uttara delUMgA / ' parantu mere dehalI pahu~cane para kahIM bhI zAstrarthakA koI zabda sunAI nahIM par3A / pratyuta isake prakAzakanI ne samAlocakajIko prAgraha pUrvaka isa bAtakI preraNA kI ki ve apanI samAlocanA ko prakAzita karane meM sahAyaka lA0 sohanalAla tilokacaMdajI kI koThI meM hI AjAyeM aura vahA~ para lA0 matthanalAlajI Adi kucha vicAravAnoMke sAmane lekhakase prakRta pustaka ke viSayameM apanI zaMkAoM tathA zrApakSiyoMkA samAdhAna kara leveM / parantu unhoMne use svIkAra nahIM kiyA, apanA apamAna ho jAnekI saMbhAvanA prakaTa kI aura phira ve dehalI se hI bAhara cale gaye ! isase pAThaka samajha sakate haiM ki zAstrArthakaM cailejakA koI saduddezya nahIM thA, vaha vyarthakA hullar3a macAkara satya para pardA DAlane kA pezamA thA, dauMgamAtra thA athavA use chachorApana kahanA caahiye| kisI bhI samajhadArane use pasaMda nahIM kiyA / zrastu / aba samAlocanAkA yaha vistRta uttara pAThakoMke sAmane upasthita hai / AzA hai ki sabhI sahadaya vidvAnoMko isase saMtoSa hogA: ise par3hakara samAlocakajI aura unake sahAyaka bhI yadi unakI cittavRtti zuddha tathA pakSapAta rahita hogI to apanI bhUlako mAlUma kareMge unheM apanI kRti para pazcAsApa hogA - aura dUsare ve loga bhI apane bhramakA saMzodhana kara sakeMge jinheM samAlocanA para se lekhaka aura lekhakakI pustaka ke viSaya meM kucha anyathA dhAraNA ho gaI hai| bAkI, jina lAMgati kasnuSAzaya ke vazavartI athavA kaSAyabhAva se zrabhibhUta hokara, lekhaka ke prati ekAMgI dveSa rakhaneke kAraNa, samAlocanA ko mithyA jAnate hue bhI usakA Azraya lekara aura use satya pratipAdana karate hue, lekhaka para jhUThe kaTAkSa kiye haiM usake --
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra aura nivedana / vyaktitvake pratibhI apane patroM meM apazabdoM kA prayoga kiyA hai aura isa taraha para apanA z2ahara ugalA hai, unase vyAya prathayA sadvicAra kI koI pAzA nahIM kI jA sktii| aise vidvAnoMke viSayameM merI yahI bhAvanA hai ki 'unha kisI taraha para. antaH zuddhi ke dvArA sadbuddhi kI prApti ho aura ye mere saduddezya tathA sadAzayako samajhane meM samartha homke|' antameM, maiM itanA aura nivedana kara denA ucita samajhatA iMki merA vicAra pahale se 'vivAha-kSetra-prakAza' nAmakI eka svataMtra pustaka likhane ko thA, samAgacanAke usaramai par3akara mujhe usako vartamAna rUpa denA par3A hai aura isase usakA prAkAra bhI dugane ke karIba bar3ha gayA hai| yadi samAta ne ise apanAyA aura isake pracArakI jarUratako mahasala kiyA to dUsare saMskaraNa ke avasara para, isakI praNAlIko badala kara tathA isakA uttarAtmaka bhAga alaga karake, ise eka svataMtra pustaka kA rUpa diyA jAyagA aura kitanI hI upayogI bAta aura bhI isameM bar3hAdI jAyeMgI / ityalam / jugalakizAra mukhtAra / SA: ma ALWARA
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 vidhAha kssetr-prkaash| prishisstt| maladhAri devaprabhasarima, apane pANDavapurANa meM, devakIke pitAko mAma devaka' divA hai aura use kaMsakA cacA (vitavya pitAkA bhAI) sUcita kiyA hai / sAtha hI, likhA hai ki kaMpane apane baccA devakakI sundara rUpavatI patrI devakIkA vivAha usake anurUpa vara vasudeva ke sAtha kara diyA thaa|' yathAH putrI nijapitRvyasya devakasya sa devakIm / surUpAmanurUpeNa zauriNA paryaNAyayat / / 5-16 / / isase bhI spaSTa hai ki devako kaplake mAmAkI lar3akI nahIM thI aura na vaha kuruvaMzameM hI utpanna duI thI; bahika yaduvaMzI rAjA ugrasenake sage bhAI devaka ( devasena) kI putrI thI aura isa liye baha kuTumbake nAte yamadevako bhatIjI huii| isa pastakake va pRSTha para yaha batalAyA gayA hai ki hinduoM ke yahAM bhI devakI ke pitA devakako kaMsake pitA upra. senakA sagA bhAI mAnA gayA hai parantu eka bAta prakaTa karane se raha gaI thI aura vaha yaha hai ki ina logoM ko yaduvaMzI bhI mAnA hai-ayAna, jisa taraha vasudevajI yaduvaMzI the usI baraha devakI ke pitA deyaka bhI yaduvaMzI the: donoMhI kA janma yaduka patra koTa yA krApTAkI saMtatima mAnA gayA hai, jisake baMzakA vistana varNana mahAbhAratIya igviMzaparagaNa ko dekhane se mAslama ho sakatA hai aura isase spaSTa hai ki prAcIna kAla meM himproke yahA~ bhI sagotra-vivAha hotA thaa| zrIkRSNakI satya
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ prishisstt| bhAmAdika kucha striyA~ bhI, unake matase, kRSNako saraha koSuke azA hI utpanna huI gI; jaisAki ukta harivaMzapurANa ke TIkA* ra nAla kATanA, 36 adhyAyakI TIkAkA prAraMbha karate hue 1:- urake 'mATAraMthAbhavAputrI" ityAdi padya para TippaNI bata hue, likhate hai : "pAvaze varNane vaMzaH kroSToryadusutasya ca / patra jAtA mahAlakSmI rukmiNI zaktirIzvarI // 1 // kroSToreveti / yathA kRSNaH kroSTuvaMzejAta evaM satyabhAmAdayo'pi natraiva jAnA iti vaktupevakAra / "
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
_