Subodh Sanskrit Mandirant Praveshika Part 01

Author(s): Ramkrishna Gopal Bhandarkar
Publisher: Divya Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022986/1

Page #1

સર રામકૃષ્ણ ગોપાલ ભાંડારકર હતા
સુબોધ સંસ્કૃતમો ચિક્કા
૧
પ્રેસ્ક
વૈરાગ્ય વારિધિ, આયાતીર્થોદ્ધારકપ.પૂ.આ.ભ શ્રી કુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજીમહારાજ

Page #2

સર રામકૃષણા ગોપાલ ભાંડારકર કૃતા
સુબોધ સંસ્કૃત માપદેશિકા
* પ્રેરક * સિદ્ધાન્ત મહોદધિ, કર્મ સાહિત્ય નિષ્ણાત
- સ્વ. ૫.પૂ.આ.ભ. શ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજના
અંતિમ શિષ્ય રન વૈરાગ્ય વારિધિ, આયડ તીર્થોદ્ધારક
પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી ફુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ

Page #3

* પ્રાપ્તિ સ્થાન :
દિવ્ય દર્શન કાર્યાલય ૩૯, કલિકુંડ સોસાયટી, ધોળકા-૩૮૭ ૮૧૦
જી. અમદાવાદ (ગુજરાત)
શ્રી ઉમરા જૈન ઉપાશ્રય સોમનાથ મહાદેવ મંદિર રોડ, મલબાર હીલ, સરગમ શોપીંગ સેન્ટરની પાછળ,
ઉમરા, સુરત. (ગુજરાત) ફોન : ૦૨૬૧-૬૫૫૨૬૧૪, ફેક્સ : ર૬૬૯૭૧૨
મૂલ્ય : શ્રમણ સંઘ પઠન-પાઠન (આ પુસ્તક સાધુ, સાધ્વી અને જ્ઞાનભંડાર માટે જ્ઞાનનિધિમાંથી છપાયેલ હોવાથી શ્રાવકોએ માલિકી કરવી નહીં.
જો માલિકી કરવી હોય તો જ્ઞાન દ્રવ્યમાં ૭૦ રૂા. જમા કરાવવા.)
• આવૃત્તિ-પ્રથમ, નકલ-૫૦૦, વિ. સં. ૨૦૫૯ • આવૃત્તિ-દ્વિતીય, નકલ-૫૦૦, વિ. સં. ૨૦૫૮ • આવૃત્તિ-તૃતીય, નકલ-૫૦૦, વિ. સં. ૨૦૫૯ • આવૃત્તિ-ચતુર્થ, નકલ-૧૦૦૦, વિ. સં. ૨૦૬૪
* મુદ્રક કે
રાજુલ આર્ટસ્ - ઘાટકોપર, મુંબઇ-૪૦૦ ૦૭૭. ફોન : ૨૫૧૧ ૦૦૫૬, ૨૫૧૪ ૯૮૬૩

Page #4

વાણીયુનની અમીવાણ
સિદ્ધાન્ત મહોદધિ, કર્મસાહિત્ય નિષ્ણાત
સ્વ. પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મ.સા. વૈરાગ્ય વારિધિ, આયડ તીર્થોદ્ધારક
પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ફુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.
સમતાનિધિ, વાત્સલ્ય વારિધિ
પ.પૂ. ગણિવર્ય શ્રી રશ્મિરાજવિજયજી મ.સા.

Page #5

છે
.
III
LI
| શ્રી કુંથુનાથાય નમઃ III શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમ: II
- II
જ્ઞાન નિધિમાંથી આ ગ્રન્થના
પ્રકાશનનો લાભ શ્રી ઉમા શે.મૂ.પૂ.
જૈન સંઘ ઉમર સુરત તરફથી લેવાયો છે.
-

Page #6

જાનીપજતરા થર વરસી રહી છે
હારી ગુરૂદેવી
'જેમણે શીલ્પી બની અનેક સાધુઓને ઘડયા. 'જેમણે જિનશાસનને વિશાળ 'સાધુ સમુદાયની ભેટ ધરી. 'જેમણે વિપુલ કર્મ સાહિત્યનું નવનિર્માણ કર્યું. 'જેમણે ઉત્કૃષ્ટ નિર્મળ સંયમ પાળ્યું.
૧ સિદ્ધાન્તમહોદધિ સ્વ.૫.પૂ.આ.ભ.
શ્રી પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ
' જેમનો વૈરાગ્ય ઉત્કૃષ્ટ કક્ષાનો હોવાથી “વૈરાગ્ય વારિધિ' નું બીરૂદ અપાયું. 'જેમનું અપાર વાત્સલ્ય સર્વેને માટે વશીકરણ મંત્ર છે. 'જેમનો સદાય એક જ વ્યવસાય 'છે: પઠન-પાઠન (સ્વાધ્યાય). 'જેઓ સુવિશુદ્ધ ચારિત્રનું પાલના કરીને આશ્રિતોને અજોડ આલંબન આપી રહ્યા છે.
વૈરાગ્ય વારિધિ પ.પૂ.આ.ભા શ્રી કુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ

Page #7


Page #8

પ્રસ્તાવના
અનંત ઉપકારી શ્રીજિનેશ્વર ભગવંતોનો પરમ તારક ઉપદેશ જે ગણધર ભગવંતો દ્વારા ગ્રથિત છે, તે આચારાંગ આદિ આગમ સાહિત્ય પ્રાકૃત ભાષામાં છે.
તેમાં પ્રવેશ માટે તથા પછીના મહાપુરુષો દ્વારા રચિત સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ગ્રંથોના અભ્યાસમાટે પણ સંસ્કૃત ભાષા શીખવી અનિવાર્ય છે.
આ સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસ માટે પાણિની, ચન્દ્રિકા, સિદ્ધહેમ વિગેરે અનેક વિસ્તૃત વ્યાકરણ ગ્રંથો છે.
જે શીખવા માટે પૂર્ણ ધીરજ તેમજ લાંબા સમયના શ્રમની દરેક પાસે અપેક્ષા રાખી શકાય નહીં. આ સ્થિતિમાં ભાષા-નિષ્ણાતોએ ઓછી મહેનતે અને ટુંક સમયમાં સંસ્કૃત ભાષા શીખી શકાય તે માટે સરળ પદ્ધતિઓ અપનાવીને પાઠ્ય પુસ્તકો તૈયાર કર્યા છે.
આવા પુસ્તકોમાં શ્રી ભાંડારકરજીના પાઠ્ય પુસ્તકોનું આગવું સ્થાન છે. આ પુસ્તકોના નામ છેઃ
(૧) સંસ્કૃત માર્ગોપદેશિકા અને (૨) સંસ્કૃત મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા
પ્રસ્તુત પુસ્તક ‘સંસ્કૃત માર્ગોપદેશિકા ’’ નું જ સુંદર રૂપાંતર છે. એને વધુ સુબોધ બનાવવા માટે મુનિ શ્રી રત્નરાજવિજયજીએ તેના નિયમોને ભાષાકીય દૃષ્ટિએ સરળ બનાવીને, પ્રત્યેક પાઠના કોશને પુંલિંગ, સ્ત્રીલિંગ, નપુંસકલિંગ આદિ અલગ પાડીને, અકારાદિ (આલ્ફાબેટિકલ) ક્રમથી ગોઠવીને મૂક્યા છે, તથા પુસ્તકના અંતે પણ અગત્યના નિયમોને ટુંકમાં મૂકી દીધા છે.
આનિયમોને સુગમ બનાવવા માટે સ્વ. પ. પૂ. વર્ધમાન તપોનિધિ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુ સૂરિજી મ.સા. તથા સ્વ.પ.પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી પદ્મવિજયજી મ.સા. દ્વારા સંકલિત નિયમાવલીનો ડગલે ને પગલે ઉપયોગ કરાયો છે.
આ પુસ્તકને અનુરૂપ તેનું નામ “સુબોધ સંસ્કૃત માર્ગોપદેશિકા” રાખેલ છે તે
ઉચિત જ છે.
· મુમુક્ષુઓ આનો લાભ લઈ આગળ વધે એ જ શુભાભિલાષ.
→વિ. કુલચન્દ્રસૂરિ ૨૦૫૬, ચૈત્ર વદ-૧૨
અમદાવાદ

Page #9

સ્વ આત્મા અને અધ્યાય-અધ્યયને
સ્વાધ્યાય = આત્માનું અધ્યયન પાણી વિતા જેમ વૃક્ષનો વિકાસ શક્ય નથી, સુમાતા વિના જેમ બાળકની પ્રગતિ શક્ય નથી, સુશિલ્પી વિના જેમ મૂર્તાિલો આકાર શક્ય નથી, ભક્તિ વિના જેમ ગરતી કુપા રાક્ય નથી, બસ.... તે જ રીતે, જ્ઞાન વિના સાધુનું સાધુપણું શક્ય નથી. એટલા માટે જ,
ગણધર ભગવંતો, પૂર્વાચાર્યો વડે રચાયેલ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત સાહિત્યનો બહોળો ખજાનો જૈન શાસનમાં ઉપલબ્ધ છે.
તેનો અભ્યાસ કરવા માટે અને સાધુપણાના પ્રાણ એવા સ્વાધ્યાયની મસ્તી માણવા માટે સંસ્કૃત ભાષાનો અભ્યાસ અનિવાર્ય છે.
કહ્યું પણ છે કે,
સા સમો તવો નOિ'' અર્થાત્ સ્વાધ્યાય જેવો કોઈ તપ નથી.
રે ! વર્તમાનમાં જ્યારે ચારેય બાજુ મોહતું તાંડવ તત્ય ચાલી રહ્યું છે ત્યારે આ સ્વાધ્યાય સાપુતે સાધુપણામાં સ્થિર કરી શકે છે.
વળી, આ સ્વાધ્યાય જ દ્રવ્ય સંયમથી ભાવસંયમની કેડી બતાવી શકે છે. ધતના અભિલાષીતે જેમ ખાવાનું પણ ભાન રહેતું નથી, પ્રભુભક્તિ કરતારતે જેમ સમય પણ ધ્યાન રહેતું નથી, બસ.... તે જ રીતે, સ્વાધ્યાયતી રૂચિવાળાને બાહ્યપ્રવૃત્તિઓમાં રસ રહેતો નથી જેનાથી, સાધુપણું અખંડ સુરક્ષિત રહી શકે છે. સ્વાધ્યાયનો મહિમા તો એટલો બધો છે કે,

Page #10

આ દુનિયાના તમામ સમુદ્રના પાણીની શાહી બતાવીને, બધાય વૃક્ષોની કલમો બતાવીને, આ પૃથ્વીતે કાગળ માનીને તેની ઉપર લખવામાં આવે તો, તે શાહી પણ ખૂટી જાય, તે કલમ પણ ઘટી જાય, રે ! તે પ્રસ્તી પણ ઓછી પડે. આ જ સ્વાધ્યાય માટે સંસ્કૃત ભાષાના માર્ગનો ઉપદેશ કરાવતું પુસ્તક એટલે જ “સુબોધ સંસ્કૃત માગોંપદેશિકા”
આ પુસ્તકનું મહદ્અંશે સંશોધન કરી આપનાર મુનિશ્રી ચિરંતન રત્ન - વિજયજીને આ પ્રસંગે હું કેવી રીતે ભૂલી શકું?
આ પુસ્તકમાં છઘસ્થપણાના દોષથી જે કાંઈ ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તે સુજ્ઞ પાઠકોએ સુધારવી.
સર્વે પુણ્યાત્માઓ આ પુસ્તકનો અક્ષરશઃ ઉપયોગ કરી પોતાના જીવનમાં સ્વાધ્યાયની મસ્તી માણો,
અને.........
રત્નત્રયીની આરાધનામાં આગળ વધી પરંપરાએ અનંત સુખમય મોક્ષને પામો એ જ એક અભિલાષ.
2 અતિ રસ્તરાજ વિજય ૨૦૧૪, વૈશાખ સુદ-૫
અમદાવાદ

Page #11

(Master Key)
૧.નામના રૂપો ગોખવાની સરળ ફોર્મ્યુલા : (A) પહેલા પ્રથમ અને દ્વિતીયા વિભક્તિના રૂપો ગોખવા. દા.ત. એ.વ. કિ.વ. બ.વ.
પ્રથમા રામ? રામ રામ:
द्वितीया रामम् रामौ रामान् (B) પછી એ.વ.ના તૃતીયાથી માંડીને સપ્તમી સુધીના રૂપો ગોખવા.
તૃતીયા ચતુર્થી પંચમી ષષ્ઠી સપ્તમી એ.વ. રામે રામાય માત્રામ0 રામે (C) પછી કિ.વ.ના તૃતીયાથી માંડીને સપ્તમી સુધીના રૂપો ગોખવા.
તૃતીયા ચતૃથ પંચમી પછી સપ્તમી કિ.વ. રામખ્યામ્ રામખ્યામ્ રામપ્યામ્ રાયો: રામો: (D) પછી બ.વ.ના તૃતીયાથી માંડીને સપ્તમી સુધીના રૂપો ગોખવા.
તૃતીયા ચતૂર્થી પંચમી ષષ્ઠી સપ્તમી બ.વ. રામૈ: રાખ્ય: રામેગ્ય: રામાપ// રામેવુ (E) પછી સંબોધનના રૂપો ગોખવા.
- એ.વ. દ્વિ.વ. બ.વ.
संबोधन राम रामौ रामा : ૨. નિત્ય થયેલા પાઠનું પરાવર્તન દિવસમાં ઓછામાં ઓછું બે વાર કરવું જેથી તે
પાઠ આત્મસાત્ થઈ શકે. નિત્ય રાત્રે સ્વાધ્યાય કાળમાં રપ નામના અને ર૫ ધાતુના દશેય કાળના રૂપોનો મુખપાઠ કરવો. જેથી ભાષામાં ઝડપી ગતિ થઈ શકે.

Page #12

પૃષ્ઠ
| | દ
૦ |
૦
0
-
દે !
m
6
અનુક્રમણિકા
વિષય સામાન્ય પરિચય જોડાક્ષર ક્રિયાપદ વર્તમાનકાળ પરઐપદ-એકવચન ક્રિયાપદ વર્તમાનકાળ પરઐપદ-બહુવચન | ક્રિયાપદ વર્તમાનકાળ પરમૈપદ-દ્વિવચન | સમગ્ર વર્તમાનકાળ-પરસ્વૈપદ ઉપસર્ગ નામ મ કારાંત (પુલિંગ, નપુંસકલિંગ ) પ્રથમા વિભક્તિ નામ ડું કારાંત (પુલિંગ, નપુંસકલિંગ) પ્રથમા વિભક્તિ | નામ કારાંત (પુલિંગ, નપુંસકલિંગ) દ્વિતીયા વિભક્તિ નામ રૂ કારાંત (પુલિંગ, નપુંસકલિંગ) દ્વિતીયા વિભક્તિ નામ મ કારાંત અને રૂ કારાંત (પુલિંગ, નપુંસકલિંગ ) તૃતીયા | વિભક્તિ નામ મ કારાંત અને રૂ કારાંત (પુલિંગ, નપુંસકલિંગ) ચતુર્થી,પંચમી વિભક્તિ નામ એ કારાંત અને રૂ કારાંત (પુલિંગ, નપુંસકલિંગ) ષષ્ઠી, સપ્તમી અને સંબોધન વિભક્તિ અવ્યયો | વર્તમાનકાળ આત્મપદ – એકવચન ૧૧ | વર્તમાનકાળ આત્મપદ - દ્વિવચન અને બહુવચન
કર્મણિ અને ભાવે રૂપ ૧૩ | મ અને ર્ફ કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામો પ્રથમ અને દ્વિતીયા વિભક્તિ ૧૪ | મ અને ર્ફ કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામો તૃતીયા, ચતુર્થી
અને પંચમી વિભક્તિ
અને રું કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામો ષષ્ઠી, સપ્તમી | અને સંબોધન વિભક્તિ ૧૬ | હ્યસ્તન ભૂતકાળ પરસ્મપદ - એકવચન અને દ્વિવચન ૧૭ | હ્યસ્તન ભૂતકાળ પરમૈપદ – બહુવચન અને આત્મપદ- એકવચન | ૬૯
છે
જ
'

Page #13

છે છે
૮૬
૯૨.
ર૩
૯૫
૯૮
૧૮ | હ્યસ્તન ભૂતકાળ આત્મ પદ - દ્વિવચન અને બંહુવચન
૩ અને આ કારાંત પુલિંગ, નપુંસકલિંગ નામો પ્રથમાથી ચતુર્થી વિભક્તિ ૩અને 2 કારાંત પુલિંગ, નપુંસકલિંગ નામો પંચમીથી સંબોધન
વિભક્તિ ૨૧ છું;૩,અને 2 કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામો ૨૨ | આજ્ઞાર્થ – પરમૈપદ
| આજ્ઞાર્થ –આત્મ નેપદ ૨૪ | કેટલાંક બહુ ઉપયોગી કૃદંત
વ્યંજનાંત નામ ન્ , , ૬, વ , મત્, અંતવાળા નામ ૨૬ | , ફન્ , અંતવાળા નામ
ન્ , વસ્ અને રૂથર્ અથવા થન્ અંતવાળા નામ | વિધ્યર્થ
| સર્વનામ ૩૦ | પહેલો તથા બીજો પુરુષ સર્વનામ
| મે અને રૂ ના રૂપો ૩૨ સુભાષિત સંદોહ
સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દ કોશ | ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દ કોશ
૧૦૭
કે શું છે આ 8 રે ૨છે છે
૧ ૨૨
૧૨૯
૧૩૪ ૧૪)
૧૪૪
૧પ૦
| |
૧૫૩ ૧૮૪
|
| નિય મવલિ,
૦
૦
છ
જ
| સ્વર સંધિ
વ્યંજન સંધિ વિસર્ગ સંધિ | અનુસ્વાર સંધિ ધાતુ રૂપ નિયમો વિભક્તિના નિયમો સામાન્ય નિયમો કર્મણિના નિયમો | કૃદંતના નિયમો
૨૧૪ ૨ ૧૫ ૨૧૭ ૨૧૮ ૨૧૯ ૨ ૨) ૨ ૨૨ ૨ ૨૩
રે
જા
6
5
૨૨ન
6

Page #14

૧.
કુલ વર્ણ – ૪૬
સ્વર - ૧૩
વ્યંજન - ૩૩ = ૪૬
૨. વ્યંજનનું વર્ગીકરણ - (૧) ૧૩ અઘોષ
૨૦ ઘોષ
૩૩
કંઠ્ય
તાલવ્ય
મૂર્ધન્ય દૈત્ય
ઓચ્
૩.
૧.
૨.
क्
الحمد العمر امر الحر اكر
च्
ट्
त्
प्
સામાન્ય પરિચય
gys to re
-
વર્ગીય વ્યંજન (સ્પર્શ - વ્યંજન)
સ્વર વિચાર સ્વર - ૧૩ તેમાંથી....
સન્ધ્યક્ષર - T, (અ,ઞ +ૐ, ફૅ)
كر لكر الماء اهو الهر
ઇસ્વ સ્વર - ૧, ૬, ૩, ૠ, ભૃ
દીર્ઘ સ્વર
4,096444
સાદા - આ, રૂં, , (|)
ૐ, (અ,આ, + V, È)
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૧
(૨) ૨૫ સ્પર્શ વ્યંજન
૩ ઉષ્માક્ષર
૪ અંતઃસ્થ
૧ મહાપ્રાણ
• yo
ण्
→44
૩૩
=
અનુસ્વાર :- દા.ત. અં વિસર્ગ :- દા.ત. અઃ
અનુનાસિક
અંતઃસ્થ
لهر لهر
ल्
હૈં મહાપ્રાણ
श्
ઓં,
(૬, આ + ૩, ૪)
ष्
स्
↑ ઉષ્માક્ષર
ઇસ્વ સ્વર ૫ દીર્ઘ સાદા સ્વર – ૪ દીર્ઘ સન્ધ્યક્ષર - ૪
૧૩
औ (અ,ઞ+ઓ,ઞૌ)
06065 સામાન્ય પરિચય

Page #15

आ
૩. ગુણ-વૃદ્ધિ સ્વર | મ
૩, ૪ | 22, ૨ , ગુણ | સ | શ | મ | મ | અન્
आर् | आल् ૪. (A) અઘોષ વ્યંજન - વર્ગીય વ્યંજનના દરેક વર્ગના પ્રથમ ર મળીને ૧૦ તથા ૩
ઉષ્માક્ષર મળીને કુલ ૧૩ અઘોષ વ્યંજન છે. (B) ઘોષ વ્યંજન-અઘોષ વ્યંજન સિવાયના બાકીના ૨૦ને ઘોષ વ્યંજન કહે છે. ૫. (A) ૨૪ની સંજ્ઞા - અનુનાસિક સિવાયના ૨૦વર્ગીય વ્યંજન + ૩ ઉષ્માક્ષર +
T૧ મહાપ્રાણ = ૨૪ (B) ૨૦ની સંજ્ઞા - અનુનાસિક સિવાયના વર્ગીય વ્યંજનોને ૨૦ની સંજ્ઞા કહે છે. ૬. ધાતુના ૧૦ ગણ (સમુદાય = વગ)
આ પુસ્તકમાં ૪ ગણ આપેલ છે. ગણ નિશાની
य
अ અવિકારક
વિકારક વિકારક - ગણની નિશાની લાગતા પૂર્વે ધાતુમાં ગુણ-વૃદ્ધિ રૂપ થતા ફેરફાર. ૭. સુબોધ સંસ્કૃત માર્ગોપદેશિકા નામની આ પુસ્તકમાં (૧) વર્તમાનકાળ (૨)
હ્યસ્તન ભૂતકાળ (૩) આજ્ઞાર્થ (૪) વિધ્યર્થ. આ ચાર પ્રયોગ આવશે. ૮. રૂપ કેવી રીતે બને?
૧. ધાતુ + ગણની નિશાની = અંગ
દા.ત. વત્ + ૩ = વા. ૨. અંગ + પ્રત્યય = રૂપ
દા.ત. વત્ + તિ = વતિ | ૩. ધાતુ + ગણની નિશાની + પ્રત્યય = રૂપ
દા.ત. વત્ + 4 + ત = વતિ | હર સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા : ૨ સામાન્ય પરિચય હજ છે.
નિશાની |
|
|
अय

Page #16

૯. કેટલીક અગત્યની સંજ્ઞાઓ આ. | આત્મને. - આત્મપદી ઈ. – ઈત્યાદિ ઉપ. - ઉપસર્ગ ઉભ. - ઉભયપદી એ. વ. - એકવચન કર્મણિ - કર્મણિરૂપ ગ. - ગણ ચ. - ચતુર્થી તૃ. -તૃતીયા ત્રિ. - ત્રિલિંગ હિં. વ. - દ્વિવચન ન. | નપું. - નપુંસકલિંગ
૫. | પરમે. – પરમૈપદી પં. - પંચમી પ્ર. - પ્રથમ બ.વ. / બહુ. - બહુવચન ભૂ.કૃ. - કર્મણિ ભૂતકૃદંત વ.કૃ.- કર્મણિ વર્તમાનકૃદંત વિશે. - વિશેષણ ષ. - ષષ્ઠી સ. - સપ્તમી સં. - સંબોધન
સર્વ. -- સર્વનામ | સ્ત્રી. - સ્ત્રીલિંગ
તારે ન જુદું વ્યસને ય: યાત્ા- જે વિપત્તિમાં સહાય કરે, તે જ મિત્ર. શ
* * જરૂરી છે
*
*
આજે સજા
વિ
' સંદàષ ર પતિ :- હજારમાં એક પંડિત હોય છે.
જે
aોથો વૈરસ્ય વારમ્ - ક્રોધ વેરનું કારણ છે.
હતું સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા (
૩
)
સામાન્ય પરિચય 96)

Page #17

જોડાક્ષર
નોંધ - બોલવા સરળ પડે માટે અંત્યાક્ષરમાં મૈં કાર મેળવી જોડાક્ષર આપ્યા છે.
हात. ज् + ञ = ज्ञ
મુખ્ય સંયુક્ત વ્યંજન કે જોડાક્ષર નીચે પ્રમાણે છે :
क्क 5 - 5
-
क्त ई -
क्त्व 3 - तू - व
क्न ई-न
क्म - भ
क्र ૨
क्य { ય
क्ल -
क्व - a
क्ष -
क्ष्ण ३ - - ए
क्ष्म - ष्-भ
क्ष्य - ष्-य
क्ष्व ई - ष् - a
ख्य ज् - ५
ग्ध शू - ६
ग्न शू-न
ग्रशू - २
ग्य्र ग्-२-य
ग्लशू - A
ग्व ग् - १
- F
च्च यू - य
च्छ यू - छ
च्छू यू - ६ - २
च्छ्च य् - छू - १
च्म यू-भ
च्य य् - य
ज्ज ू - ४
ज्र ४ - २
ज्व ू - a
ट्ट टू -2
ट्य टू - 4
टूटू - २
व्य ६ - य
ठू६ - २
ड्ङ्ग - ग
ड्म - भ
ड्य
ય
ड्व ३ - a
ढ्य ढू - य
ण -
ण्म ् - भ
य
घ्व ध् – १
-
ण्व ् - १
* સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૪
घ्य धू - य
घ्न धू - न
-
घ्र ध् – २
ङ्क -
ङ्क्त - - त
-
त्त त - त
-
त्त्र त्-तू - २
त्थ त्
न तू - न
त्प तू - ५
त्प्र तू - ५ - २
त्फ तू - ई
त्म तू - भ
त्र तू - २
त्र्य त्-३-य
त्व तू - व
- थ
त्स तू - स
त्स्न त्-स्-न
त्स्य तू - स्-य
त्थ्य
तू
- थ - ય
द्ग ६ -
द्द ६ - ६
द्ध ६ - ६
द्व ६ - ५
ब्द्र ६ - ज् - २
द्भ ६ -
- ल
द्म ६ - भ
द्य ६ - य
द्र ६ - २
ह्य ६ - २ -
द्व ६-१
द्व्य ६ - वू - य
दूव ६-१-२
ध्न धू -
- न
मधू -भ
ध्य ध् - य
ध्र ध्- २
ध्वधू - व
न्नंन्-न
जन्म नू - भ
न्य न् - य
न्वन् a
प्त ५
पत्य ५ - तू - य
५- न
प्म ५ - भ
प्य ५ - ५
प्र५ - २
प्ल ५ -
प्स ५ - स
ब्ज जू - ४
ब्द ज् - ६
ब्ध ज् - ६
-
ब्य ज् - य
-
ब्रज् - २
TE(((IT) भेडाक्षर

Page #18

مل کر
भण म् - ५ भ्न म - न भ्य म् - ५ भ्र म् - २ भ्व म् - 4 भ्म म् - ५ भ्रम् - २ म्य म् - य म्ल - - 4 म्व भ - ५ य्य यू - २
ये २ - ५ - ५ र्ध्य २ - ५ - ५ ल्क - ल्ग - २
कर'.
जर
|ल्प स्. - ५
ल्म स् - म ल्य स् - 4 लम् - ल्वर - 4 व्य - 4 व्र - २ श्च २ - 2 श्न - न श्म २ - म श्य - ५ | श्र० - २
श्ल ५ - ६ ष्क - ष्क - ५ - २
ष्ट - 2 ष्ट्य -2 - ५ ष्ट्र ५ - १ - २ ष्ट्व - - 4 ष्ठ ५ - ष्ठ्य -६ - ५ ष्ण ५ - ५ ष्प ५ - ५ ष्ण ५ - ५ - २ ष्म - म
स्थ स् - थ स्न स् - न स्प स. - ५ - २ स्फ २-३ स्म २. - म स्य स् - 4 स्र स्. - २ ह्र - ए ह - न ह्य - म ह्य - ५
.
.
شعر عر عر عر عر تر
.
.
.
स्कस -
स्ख २ - ५ |स्त स् - त
he here
с.
(ઢ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા (
૫
૬
૭ જોડાક્ષર
)

Page #19

|| પાઠ - ૧
ક્રિયાપદ વર્તમાનકાળ : પરસ્મપદ
એકવચન પ્રત્યયઃ પુરુષ ૧ -મિ, પુરૂષ ૨ - સિ, પુરુષ ૩ - તિ
ભૂમિકા ૧. સંસ્કૃતમાં ક્રિયાપદના રૂપાખ્યાનોના પ્રત્યય બે પ્રકારના છે : પરર્મપદ અને
આત્મપદ. કેટલાક ધાતુફક્ત પરમૈપદ પ્રત્યય લેનારા એટલે પરમૈપદી. કેટલાક ફક્ત આત્મપદ પ્રત્યય લેનારા એટલે આત્મપદી અને કેટલાક બે પ્રકારના
પ્રત્યયોમાંથી ગમે તે પ્રકારના પ્રત્યય લેનારા એટલે ઉભયપદી હોય છે. ૨. ગણકાર્ય થતાં એટલે વિકરણ પ્રત્યય અથવા ગણની નિશાની લાગતાં કેટલાક
ધાતુઓનું જે વિશેષરૂપ [ જેમ કે જા ને બદલે ]િ અથવા આદેશ [ જેમકે
શ ને બદલે પક્] થાય છે. તેને કાટખૂણ [] કૌંસમાં બતાવેલ છે.
સ્વરવિકારને લીધે ધાતુમાં જે રૂપ થાય છે તે અર્ધચંદ્ર () કૌસમાં આપ્યા છે. ૪. બીજા ગણના ધાતુઓનું રૂપાખ્યાન ઘણું કઠણ હોય છે. તેથી આ ચોપડીમાં બીજા
ગણના બે જ ધાતુ આપ્યા છે. બીજો ગણ બીજી ચોપડીમાં સવિસ્તાર આપ્યો છે. આ ગણના ધાતુઓને પુરુષબોધક પ્રત્યય લાગલા જ લગાડાય છે.
નિયમો ૧. પહેલા ગણના ધાતુઓને ગણની નિશાની મલાગતા અન્ય કોઈ પણ સ્વર તથા
ઉપાજ્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. વુમ્ = વોલ્ + 4 + ત = વોથતિ g, , મો, ગૌ પછી કોઇપણ સ્વર આવે તો તેના બદલે અનુક્રમે , મા, બ, ગાવું, થાય છે.
દા.ત. ની = ને + મ = નવું + 5 + તિ= નહિ ૩. સંસ્કૃતમાં બે સ્વર લગોલગ આવે તો સંધિ થાય છે. ૪. Kકે થી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે અંગના અન્ય મ નો આ થાય છે.
દા.ત. વર્ + 4 + મ = વરાણિ
હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દઢ ૬ ઇંttpઉપાઠ - ૧૯૬૦

Page #20

૫. ૨૦ + અઘોષ = સ્વવર્ગનો પ્રથમ + અઘોષ દા.ત. ઋમ્ + પ્રાન્ત: = પ્રાન્ત: શત્ + પતિ = શત્પતિ
ધાતુઓ પહેલો ગણ
q૬ (વધુ) - બોધ થવો, જાણવું મ્ સિ - ગમન કરવું, જવું મૂ(મ) – હોવું, થવું વર્ - ચરવું, ચાલવું
રક્ષ - રક્ષણ કરવું, બચાવવું, સંભાળવું નીર્ - જીવવું
વત્ - બોલવું, વદવું ત્યમ્ - ત્યાગ કરવો, તજવું | વસ્ – વસવું, રહેવું ૨૬ - દાહ કરવો, બાળવું
છુ (સ) – સરકવું, ખસવું જવું નમ્ - નમવું
- બીજો ગણ ની (ન) - લઈ જવું, દોરવું મદ્ - ખાવું પર્ - પકવવું, રાંધવું
મમ્ - હોવું પત્ - પતન પામવું, પડવું
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
૧. વાષિા | ૫. સરસિયા | ૯. નચ્છતિ | ૧૩. મવતિ ા ૨. રક્ષfસા | ૬. નાષિા | ૧૦. િ | ૧૪. ત્તિના ૩. પતિા | ૭. વલસા |. ૧૧. નયેતિ | ૧૫. ઉતા
૪. વોથસિા | ૮. સરા િ . ૧૨. વોળામિ | પ્રશ્ન - ર ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. (તું) બોલે છે. ૧૦. (તું) દોરે છે. ૧૯. (હું) રાંધું છું. ૨. (તે) બોલે છે. ૧૧. (તે) ખસે છે. ૨૦. (૮) બાળે છે. ૩. (તું) જાય છે. ૧૨. (હું) થાઉં છું. ૨૧. (હું) બચાવું છું. ૪. (હું) જાઉં છું
૧૩. (૮) ખાય છે. ૨૨. (તે) ચાલે છે. પ. (તે) રહે છે. ૧૪. (હું) છું. ૨૩. (હું) જીવું છું. ૬. (હું) રહું છું. ૧૫. (તું) છે.
૨૪. (ત) રાંધે છે. ૭. (૮) પડે છે. ૧૬. (તે) રહે છે. ૨૫. (હું) તજું છું. ૮. (C) ચાલે છે.
૧૭. (તે) તજે છે. ૯. (તે) જાણે છે. ૧૮. (૮) નમે છે. હતુહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૭ 999છપાઠ - ૧)

Page #21

બહુવચન
પ્રત્યય ઃ પુરુષ ૧ - મસ્‚ પુરુષ ૨ - થ, પુરુષ ૩ - અન્તિ
ભૂમિકા
૧.
૧.
૨.
૩.
પાઠ-૨
ક્રિયાપદ
વર્તમાનકાળ : પરમૈપદ
૪.
સંસ્કૃત ભાષામાં દ્વિત્વ (બે – પણું) દર્શાવવું હોય તો દ્વિવચન વાપરવામાં આવે છે.આ દ્વિવચન નવા વિદ્યાર્થીઓને કેવળ નવતર હોવાથી ત્રીજા પાઠમાં આપ્યું છે. ખરો અનુક્રમ એકવચન, દ્વિવચન અને બહુવચન એવો છે.
નિયમો
દ્વિવચનના તથા બહુવચનના પુરુષબોધક પ્રત્યયોની પહેલાં અસ્ (ગ.૨) ધાતુમાંના પહેલા ઞ નો લોપ થાય છે.
દા.ત. સ્વઃ મા
(A) પુરુષબોધક પ્રત્યય લગાડતા પહેલા ચોથા ગણના ધાતુને ય અને છઠ્ઠા ગણના ધાતુને અ લગાડવો.
દા.ત. તુ = તૃપ્ + ય+ ત્તિ = તુતિ । (ગ. ૪)
મૃત્ = મૃત્ + અ + ત્તિ = સૃનતિ । (ગ. ૬)
(B) ચોથા અને છઠ્ઠા ગણમાં પહેલા ગણની જેમ ધાતુના સ્વરનો ગુણ થતો નથી.
દા.ત. નૃત્ = નૃત્યતિ । (ગ. ૪), વિશ્ = વિતિ । (ગ. ૬)
પદાંતે મ્ હોયતો એનો વિસર્ગ થાય છે, તેમજ પદાંત ર્ નો અઘોષ વ્યંજનની પહેલાં, અગર કશુંય ન આવે તો વિસર્ગ થાય છે.
દા.ત. વ ્ + અ + મસ્ = વામઃ ।
પુનર્ + પુનર્ = પુનઃ પુનઃ ।
–
ઞ થી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે અંગના અન્ય ૐ નો લોપ થાય છે. દા.ત. વોક્ + અ + અન્ત = વોલ્વ્ + અન્તિ = ત્રોત્તિ ।
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૮
પાઠ-૨)

Page #22

ધાતુઓ
પહેલો ગણ
મુન્દુ - મોહ પામવું, મૂંઝાવું, ઘેલા થવું, ન (ન) – જય પામવો, જીતવું
બેભાન થવું ટ્રા [પક્] – દર્શન કરવું, જોવું
નુ - લોટવું, આળોટવું થાત્ - ધાવું, દોડવું
તુમ - લોભ કરવો પI [પિ – પાન કરવું, પીવું શુન્ - સુકાઈ જવું, સોસાવું યન્ - યજ્ઞ કરવો, પૂજવું
છઠ્ઠો ગણ વ૬ - વહેવું, વાવું, લઈ જવું. ૩૬ રૂછું] - ઈચ્છવું યૂ (મમ્) – સ્મરણ કરવું, સંભારવું | fક્ષg - ફેંકવું દ(2) - હરણ કરવું, લઈ લેવું, લઈ | તુમ્ - પીડવું, કનડવું, સતાવવું જવું
વિશ - દેખાડવું, બતાવવું ચોથો ગણ
પ્રચ્છે [ પૃચ્છ] - પૂછવું મમ્ - ફેંકવું
મુ[[] - મૂકવું, છોડવું સન્ – ભેટવું
વિમ્ - પ્રવેશ કરવો, પેસવું તુમ્ - સંતોષપામવો, સંતુષ્ટ થવું, રીઝવું | | સિદ્[ સિ]- સીંચવું, છાંટવું નશ - નાશ પામવું
જૈન - છોડી દેવું, પેદા કરવું નૃત્ - નૃત્ય કરવું, નાચવું
પૂT - સ્પર્શ કરવો, અડકવું પુણ્ - પોષવું, પોષણ કરવું
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧.વામ:. ૭. છત્તા ૧૩. વોથથ .. ૧૯. નામ: ૨. મવથી ૮. વસત્તિા ૧૪. સ્થા ૨૦. મતિ ! ૩. રામ: | ૯. સત્તિા ૧૫. નવથી ૨૧. નમન્તિા ૪. પુષ્યામ: | ૧૦. નશ્યક્તિા | ૧૬. નૃત્યથા ૨૨. મુરમ: ૫. નુષ્યતિ ૧૧. સ્પૃશામ: \ ૧૭. કૃષથ . ૨૩. રૂછતિ ૬. પૃચ્છથ ! | ૧૨. વિન્તિા | ૧૮. મુઠ્ઠીમ: પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. (તમે) બોલો છો.
૩. (તેઓ) થાય છે. ૨. (તેઓ) સમજે છે.
૪. (તમે) ખાઓ છો. હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૯
પાઠ - ર૭.

Page #23

૫. (તેઓ) બાળે છે. ૬. (તેઓ) પીડે છે. ૭. (અમે) જઈએ છીએ. ૮. (તમે) દોરો છો. ૯. (અમે) રહીએ છીએ. ૧૦. (અમે) છીએ. ૧૧. (અમે) જીવીએ છીએ. ૧૨. (તમે) જીવો છો. ૧૩. (તેઓ) પોષે છે. ૧૪. (તેઓ) નાચે છે. ૧૫. (અમે) લોભ કરીએ છીએ. ૧૬. (અમે) જીતીએ છીએ.' ૧૭. (તેઓ) જુએ છે. ૧૮. (અમે) પીએ છીએ.
૧૯. (તેઓ) વહે છે. ૨૦. (તમે) ફેકો છો. ૨૧. (અમે) સંતોષ પામીએ છીએ. ૨૨. (તમે) આળોટો છો. ૨૩. (અમે) નાશ પામીએ છીએ. ૨૪. (તમે) ઘેલા થાઓ છો. ૨૫. (તેઓ) અડકે છે. ૨૬. (તમે) હરી જાઓ છો. ૨૭. (અમે) ફેંકીએ છીએ. ૨૮. (તમે) યજ્ઞ કરો છો. ૨૯. (અમે) સંભારીએ છીએ. ૩૦. (તેઓ) ભેટે છે. ૩૧. (તેઓ) સુકાય છે. ૩૨. (તમે) છાંટો છો.
米米米米米米米米米米米米米米米米米******* આ વિદ્યા માનચોપદતા - આળસ વિદ્યાનો નાશ કરે છે. આ
※※※※※※※※※※※※※※※※※※※※※※※※ વિદ્યથા મમરા ક્ષમા - ક્ષમા વિદ્યાનું ભૂષણ છે.
વિદ્યાસમો વ - વિદ્યા સમાન કોઈ ભાઈ નથી. આ ※※※※※※※※※※※※※※※※※※※※※※※禁
હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાપદેશિકા દશ ૧૦
હ969696પાઠ - ૨હ

Page #24

પાઠ-૩
ક્રિયાપદ વર્તમાનકાળ : પરસ્મપદ
દ્વિવચન પ્રત્યયઃ પુરુષ ૧- વ, પુરુષ ૨- થર્, પુરુષ ૩- વૈર
નિયમો ૧. દશ મા ગણના ધાતુમાં વિકરણ પ્રત્યય ઉમેરાય છે. સામાન્યથી આ ગણના
ધાતુઓ ઉભયપદી છે. દા.ત. પ = વાક્ + અ + તિ = ચરિતા દશમા ગણના ધાતુમાં મય લાગતાં અન્ય કોઈ પણ સ્વર તથા ઉપાજ્ય ની વૃદ્ધિ થાય તથા ઉપાજ્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. પુણ્ = ઘોષથતિ . (ઉપાંત્ય ગુણ), ત= તડિતા (ઉપાંત્ય વૃદ્ધિ),
= વારયતિ (અંત્ય વૃદ્ધિ) અપવાદ - ૩, પ, ૬, પ્રદ્. પૃ, કૃ આ ધાતુઓમાં ઉપરોક્ત ફેરફાર થતો નથી.
ધાતુઓ પહેલો ગણ
છઠ્ઠો ગણ - અટન કરવું, ભટકવું
૩ઙ્ગ - વીણવું વન્ - ચાલવું, ખસવું
મ્ - આકર્ષણ કરવું, ખેંચવું, ખેડવું ગણ્ – બબડવું
રર્ – સ્કૂર્તિ થવી, ધડકવું, ફરકવું, નિત્- નિંદવું
તરફડવું શમ્ - પ્રશંસા કરવી, કહેવું
| દશમો ગણ ચોથો ગણ
વદ્ - કથન કરવું, કહેવું
- ગણવું કુન્ -- કોપ કરવો, ગુસ્સે થવું
ધુમ્ (ર) -- જાહેર કરવું ક્ષમ્ - ખળભળવું, ગભરાવું
વિન – ચિંતન કરવું, વિચારવું fશન - ભેટવું
પુસ્ (રો) - ચોરવું
વી - પીડવું, દુઃખ દેવું હ સુધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિ શ વ
પાઠ - ૩છે.

Page #25

પૂણ્ - પૂજવું
દ્ - રચવું, ગોઠવવું દ્ – પ્રસિદ્ધ કરવું
au - વર્ણવવું, વખાણવું pt [[] -- પ્રેમ ઉપજાવવો, ખુશ મૃદું - ઝંખવું, સ્પૃહા કે તૃષ્ણા રાખવી. કરવું
સાન્ - શાંત પાડવું
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. રાવ: | ૭. દૂદા | ૧૩. નવાવ: | | ૧૯. નશ્યતઃ | ૨. પાથ: | ૮. ધોયેશ: ૧૪. વિશતઃ | ૨૦. નૃત્યાવ: ૩. થયતઃ | ૯. મૃદાવ:.. ૧૫. નમ:.. | ૨૧. રૂછત: . ૪. માયાવડા | ૧૦. ચિન્તયત: . ૧૬. તા. ૫. પ્રથવાવ:. ૧૧. પ્રીપાયથ: | ૧૭. મરવા ૬. રવતિ:. ૧૨. છત: . ૧૮. નયથ: .. પ્રશ્ન - ર ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. (તમે બે) ચોરો છો.
૧૮. (અમે બે) વખાણીએ છીએ. ૨. (અમે બે) કહીએ છીએ. ૧૯. (તેઓ બે) થાય છે. ૩. (તેઓ બે) જુએ છે.
૨૦. (અમે બે) સમજીએ છીએ. ૪. (તમે બે) ઝંખો છો.
૨૧. (અમે બે) સંતોષ પામીએ છીએ. ૫. (અમે બે) વિચારીએ છીએ. ૨૨. (તેઓ બે) લોટે છે. ૬. (તેઓ બે) ખુશ કરે છે. ૨૩. (તમે બે) પૂછો છો. ૭. (તેઓ બે) પીડે છે.
૨૪. (તેઓ બે) ખેડે છે. ૮. (તમે બે) ગણો છો.
૨૫. (તમે બે) ભટકો છો. ૯. (અમે બે) રચીએ છીએ. ૨૬. (અમે બે) વીણીએ છીએ. ૧૦. (તેઓ બે) જાહેર કરે છે. ૨૭. (અમે બે) ભેટીએ છીએ. ૧૧. (તમે બે) પ્રસિદ્ધ કરો છો. ૨૮. (તેઓ બે) શાંત પડે છે. ૧૨. (અમે બે) નિંદીએ છીએ.' ૨૯. (તમે બે) બોલો છો. ૧૩. (તમે બે) કોપો છે.
૩૦. (તમે બે) રાંધો છો. ૧૪. (આપણે બે) પૂજીએ છીએ. ૩૧. (તેઓ બે) ખાય છે. ૧૫. (તેઓ બે) ગભરાય છે. ૩૨. (તમે બે) લોભ કરો છો. ૧૬. (તમે બે) વર્ણવો છો. ૩૩. (અમે બે) અડકીએ છીએ. ૧૭. (તમે બે) બબડો છો. ૪ સુબોધ સંસ્કૃતસર્ગોપદેશિતા . ૧૨ હૂં909902 પાઠ - ૩

Page #26

मद् [ माद् ] ભૂલવું, ચૂકવું
પહેલો ગણ
क्षि (क्षय् ) - क्षय थवो, घसाई वु द्रु (द्रव्) - लींभवुं, पीगजवुं रुह् ( रोह्) – गवुं
स्था[ तिष्ठ् ] - स्थानमां रहेवुं, स्थितिमां क्षल् ( क्षाल् ) - पजाणवु, धोवुं
હોવું, ઊભા રહેવું ह्वे (ह्वय्) - जोसाव
तड्( ताड्) - ताउन अयुं, भारयुं, भार મારવો
२. पतामि ।
3. नश्यन्ति ।
४. मुह्यति ।
५. स्मरथ ।
६. तुष्यामि । ७. ताडयसि ।
पाठ - ४
સમગ્ર વર્તમાનકાળ : પરઐપદ
0:
ધાતુઓ
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
१. वदसि ।
८. स्पृहयथ ।
८. जीवामः ।
ચોથો ગણ
१०. हरतः ।
११. ह्वयति । १२. घोषयथ ।
१३. चिन्तयति
तुल् ( तोल् ) - तोजवुं, भेज
भस्त थयुं, गांडा थवुं, भूष्- आभूषण पहेरावयुं शरागारयुं, સુશોભિત કરવું
१४. वसथ ।
१५. नयन्ति ।
१६. नृत्यति ।
१७. इच्छामि ।
१८. वहतः ।
-
शम् [ शाम् ] - शांत होवु, शांत रहेवु, શાંત થવું
श्रम् [ श्राम् ] - श्रभ सागवो, थाङी ४धुं દશમો ગણ
१८. अस्यथः । २०. रोहन्ति ।
२१. क्षालयति ।
સ્વાધ્યાય
२२. त्यजथ । २३. जयसि ।
२४.
पीडयन्ति
२५. गणयति ।
२६. बोधामः ।
सुबोध संस्कृतभार्गोपदेशिअ
२७. अत्थः । २८. विशामः ।
२८. मुञ्चथ ।
30. सिञ्चति ।
३१. कथयामि ।
३२. पूजयति ।
33. क्षयतः ।
३४. पचन्ति ।
34. fuafa I
३६. यजामः ।
39. कृषामः ।
३८. रक्षति ।
३८. सन्ति ।
१३
४०. पृच्छथः । ४१. स्पृशति ।
४२. लुट्यन्ति ।
४३. शंसथ ।
४४. तिष्ठामि । ४५. अद्मि ।
४६. पुष्यामि ।
४७. पश्यावः ।
४८. श्राम्यामि । ४८. द्रवन्ति ।
(पाठ - ४

Page #27

પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. (તું) પોષે છે.
૧.
૨. (હું) નાચું છું. ૩. (તમે) લોભ કરો છો.
૪. (તું) ઈચ્છે છે. ૫. (તું) કનડે છે.
૬. (અમે) બોલાવીએ છીએ.
૭. (તેઓ) સંતોષ પામે છે.
૮. (તમે) જાઓ છો.
૯. (હું) ઈચ્છું છું.
૧૦. (તમે) બાળો છો.
૧૧. (તે) ઘસાઈ જાય છે.
૧૨. (તે) તોલે છે.
૧૩. (તમે) ગોઠવો છે.
૧૪. (હું) સંભારું છું. ૧૫. (અમે) હરી જઈએ છીએ.
૧૬. (તું) અડકે છે.
૧૭. (તમે બે) જાઓ છો.
૧૮. (આપણે બે) છીએ.
૧૯. (હું) પેસું છું.
૨૦. (અમે બે) રાંધીએ છીએ.
૨૧. (તે) પેસે છે. ૨૨.(હું) પૂજું છું. ૨૩. (તે) ઊગે છે.
૨૪. (તે) ઘેલો થાય છે.
૨૫.(હું) જીતું છું.
૨૬. (તું) થાકે છે.
૨૭. (અમે બે) પીએ છીએ.
એકવચન
मि
सि
ति
૨૮. (તેઓ) ધુએ છે.
૨૯. (તું) કહે છે.
૩૦. (તેઓ) ચોરે છે.
૩૧.(તે) જાહેર કરે છે.
૩૨. (તેઓ બે) વસે છે.
૩૩. (તમે) કહો છો.
૩૪. (તેઓ) ઝંખે છે.
૩૫. (તે) ચોરે છે.
૩૬. (તું) ખુશ કરે છે.
૩૭. (તેઓ) મારે છે.
૩૮. (તમે) પૂછો છો.
સારાંશ તથા સવાલ
વર્તમાનકાળ : પરમૈપદ
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
ૐ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૧૪
દ્વિવચન
वस्
थस्
तस्
બહુવચન
मस्
थ
अन्ति
10 પાઠ - ૪

Page #28

પુરુષ ૧
પુરુષ ૨ પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પહેલો ગણ
વુક્ષ્ - બોધ થવો, જાણવું
દ્વિવચન
बोधावः
बोधथ:
વોધતઃ
પ્રશ્ન
એકવચન
बोध
बोधसि
बोधत
ચોથો ગણ
પુણ્ - પોષવું, પોષણ કરવું
દ્વિવચન
એકવચન
पुष्यामि
पुष्य
पुष्यति
છઠ્ઠો ગણ
વિશ્- પ્રવેશ કરવો, પેસવું
દ્વિવચન
विशावः
विशथ:
विशतः
એકવચન
विशामि
विशसि
विशति
એકવચન
चोरयामि
चोरयसि
चोरयति
पुष्यावः
पुष्यथः
पुष्यतः
દશમો ગણ
સુર્ - ચોરવું
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
દ્વિવચન
चोरयावः
चोरयथः
चोरयतः
બહુવચન
बोधामः
बोधथ
बोधन्ति
બહુવચન
पुष्यामः
पुष्यथ
पुष्यन्ति
બહુવચન
विशामः
विशथ
विशन्ति
પ્રશ્ન - ૧ કંઠ્ય, તાલવ્ય, મૂર્ધન્ય, દંત્ય, ઓછ્ય, અંતઃસ્થ, ઘોષ વ્યંજન અને અઘોષ
વ્યંજન કયા છે ? ગણાવો.
બહુવચન
चोरयामः
चोरयथ
चोरयन्ति
-
૨ રૂ, ૩, ૠ અને સૃ ના ગુણ અને વૃદ્ધિના રૂપો જણાવો.
૧૫
0000 પાઠ – ૪)

Page #29

પ્રશ્ન - ૩ પહેલા, ચોથા, છઠ્ઠી, દશમા તથા બીજા ગણના વિશેષ લક્ષણ (વિકરણ .
પ્રત્યય) કયા છે? પ્રશ્ન - ૪ વર્તમાનકાળ પરસૈપદના પુરુષબોધક પ્રત્યય આપો. પ્રશ્ન -૫ પહેલા પુરુષના ર્ અને થી શરૂ થતા પ્રત્યયની પહેલાં પૂર્વના મમાં શો
ફેરફાર થાય છે? પ્રશ્ન - ૬ ૫, , મો, ગ પછી સ્વર આવે તો, એઓને ઠેકાણે અનુક્રમે કયા રૂપ
મૂકવામાં આવે છે? ઉદાહરણ આપો. પ્રશ્ન - ૭ અનુનાસિક સિવાયના કોઈ પણ સ્પર્શ વ્યંજન પછી અઘોષ વ્યંજન આવે
તો પૂર્વના વ્યંજનમાં જે ફેરફાર થાય છે તે ઉદાહરણ સાથે સમજાવો. પ્રશ્ન - ૮ પદાંતે સ્ અને નું થાય છે? એ ફેરફાર ના સંબંધમાં ક્યારે થાય છે? પ્રશ્ન - ૯ નીચેના ધાતુઓના વર્તમાનકાળના રૂપ આપો:
(વિદ્યાર્થીના મનમાં પાકા ઠસી જાય એટલા માટે ભણાવનારની નજરમાં જેટલા ધાતુ આપવાની જરૂર જણાય તેટલા અહીં આપવા)
ઉપસર્ગ
નિયમો ૧. પદાંતે સ્ + સ્પર્શ વ્યંજન આવે તો મૂનો પૂર્વના અક્ષર ઉપર અનુસ્વાર થાય
અથવા વિકલ્પ પાછળના વ્યંજનનો અનુનાસિક થાય છે. જો પદાંતે ૬+ ઉષ્માક્ષર, અંતઃસ્થ કે મહાપ્રાણ આવે તો જૂનો પૂર્વના અક્ષર ઉપર અનુસ્વાર થાય છે. દા.ત. અહમ્ + સદે = ઝ સદે ૩રમ્ + વવામિ = મર્દ વામ.
ભૂમિકા ઉપસર્ગ ધાતુની પૂર્વે આવી, ઘણું કરીને ધાતુના અસલ અર્થમાં વધારો ઘટાડો કરી, વિશેષ અર્થ ઉપજાવે છે. આમાં કેટલાક ઉપસર્ગો પછી ધાતુના પદ બદલાય છે. તો ક્યાંક અર્થ બદલાતાં ધાતુ અકર્મકનો સકર્મક અને તેથી ઊલટું પણ બને
છે.) મુખ્ય ઉપસર્ગ નીચે આપ્યા છે : ૧. મતિ - હદ બહાર, તિતિ - તે હદ બહાર પગલું ભરે છે, તે ઉલ્લંઘન
કરે છે. (ગ.૪ અને ૧ પરસ્પે. જવું) ૨. મધ - ઉપર, કચ્છતિ - તે ઉપર જાય છે, એટલે તે મેળવે છે, જાણે છે. હ૮ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દર ૧૬ પાઠ - ૪ )
૨.

Page #30

u
s
૩. મન - પાછળ, સરખું, જેવું, અનુસૂતિ, ૩મનુનછતિ - તે પાછળ જાય છે, તે
અનુસરે છે. ૪. મા - તરફ, પાસે, મિતિ - તે તરફ જાય છે અથવા પાસે જાય છે.
સવ - નીચે, દૂર. અવતરીત - તે નીચે જાય છે, ઊતરે છે. ગ.૧ પરમૈ. તરવું) મ - હદ અથવા મર્યાદાના અર્થે, ઊલટા પણાના અર્થે, “સુધીના અર્થે માચ્છત્તિ
- તે આવે છે, મારોદતિ - તે (અમુક ઊંચાઈ સુધી) વધે છે, ચડે છે. - ૩ત્ - ઊંચે, ઉપર, વિશેષ, સત્પતિ - તે ઊંચેથી પડે છે, કૂદે છે. ક ચ્છતિ - તે
ઉપર જાય છે, ઊંચે ચડે છે. ૮. ૩૫ -પાસે, સહેજ ઓછું, નજીકનું, ૩૫છત્તિ- તે પાસે જાય છે, જઈ મળે છે. ૯. નિ - અંદર, નીચે, નિષતિ - તે નીચે બેસે છે. (સ૬ - ગ.૧ પરસ્મ. જવું) ૧૦. પરી - ઊલટાપણાના અર્થે, સામા, ઊલટું, પરબતે - તે હરાવે છે. ૧૧. પ્રતિ - “પાછું” એવા અર્થે, સામા, ઊલટું, પ્રતિમાષત્તે - તે સામા કહે છે,
જવાબ દે છે. (મામ્ - ગ.૧ આત્માને. બોલવું) ૧૨. પ્ર - આગળ, પ્રયાતિ - તે આગળ જાય છે. (થા - ગ. ૨ પરસ્પે. જવું) ૧૩. વિ- નહિ, જુદું, દૂર, વિશેષ કરીને, વિન્નિષ્યતિ - તે જુદો પડે છે. ૧૪. સમ્ - સાથે, એકઠા, સંછિતે - તે સાથે જાય છે, મળે છે.
&
કૃિતિ[UIન્ થતા - વ્યક્તિની આકૃતિ જ ગુણોને કહે છે. @
@ @
વિદ્યા સર્વી મૂષક્ - વિદ્યા સર્વનુ ભૂષણ છે. શું @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@
હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
૧૭ 99099 પાઠ - ૪ )

Page #31

પાઠ – પII
વિભક્તિ
ક્રમ
ગુજરાતી પ્રત્યય પ્રથમા | કોણ ?
રામ : એ દ્વિતીયા શું?
वस्त्रम् તૃતીયા | શેનાથી? હસ્તેન થી થકી, વડે, દ્વારા ચતુર્થી | શા (કોના) માટે ? મfUT|માટે વાસ્તે, સારું, ખાતર , પંચમી | શેમાંથી સંગ્રહત્િ માંથી | પાસેથી, ઉપરથી, ને લીધે ષષ્ઠી | કોનું? રેવી |ની |નો, ની, નુ, ના, રો, રી, ૨, રા | સપ્તમી, ક્યાં?
તેવી માં | નીચે, ઉપર, અંદર, વિષે, અંગે
પ્રથમા વિભક્તિ ૧. આ કારાંત નામ
પ્રત્યયો વચન | દ્વિવચન
બહુવચન પુલિંગ
अस् નપુંસકલિંગ
आनि પુલિંગ
नृपौ
નૃપા: નપુંસકલિંગ फलम्
फले
फलानि
ભૂમિકા ૧. ગુજરાતી ભાષામાં સાત વિભક્તિઓ માટે પહેલી, બીજી, ત્રીજી, ચોથી, પાંચમી,
છઠ્ઠી અને સાતમી એ શબ્દો વપરાય છે. એ બદલ સંસ્કૃત ભાષામાં પ્રથમ, દ્વિતિયા, તૃતીયા, ચતુર્થી, પંચમી, ષષ્ઠી, સપ્તમી એ શબ્દો વાપરવામાં આવે છે. તેમજ નરજાતિ, નારીજાતિ અને નાન્યતરજાતિ કહેવા બદલ પુલિંગ,
સ્ત્રીલિંગ અને નપુંસકલિંગ એમ કહેવાય છે. ૨. પાઠ - ૨ નો નિયમ-૪ પ્રથમાના રૂપને લાગુ પડતો નથી.
-
નિયમો ૧. દીર્ઘ કે હસ્વ મ, રૂ, ૩, ત્રી, 7 + કોઈપણ સજાતીય સ્વર = બંને સ્વર મળીને હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૧૮ ) 99090 પાઠ-
પ:

Page #32

२.
3.
४.
५.
9.
દીર્ઘ સ્વર થાય છે.
अ, आ + अ, आ = आ
इ, ई + इ, ई = ई
उ, ऊ + उ, ऊ = ऊ
८.
८.
अ, आ + इ, ई = ए
ऋ, ॠ + ऋ, ॠ = ॠ
६.त. मातृ + ऋण = मातृण I
अ डे आ + इ ई, उडे ऊ, ऋ ऋ, लृ डेलृ = जंने भजीने पछीना स्वरनो
કે
ગુણ થાય.
अ, आ + उ, ऊ
=
ओ
अ, आ + ऋ, ॠ अर्
-
६. जिन + आज्ञा
जिनाज्ञा ।
६. त भवति + इति = भवतीति ।
६.त. मधु + उर्मि = मधूर्मि |
अ, आ + ए, ऐ = ऐ
६.. सीता + ऐक्षत = सीतैक्षत ।
अ, आ + ओ, औ
६.त. दन्त + ओष्ठ = दन्तौष्ठ ।
=
औ
अ, आ + लृ, लृ = अल्
अ पछी विसर्ग + अ सिवायनो मे पहा स्वर = विसर्ग लोप थाय.
६.त. राम: + आगच्छति = राम आगच्छति ।
=
६.. दिन + ईश दिनेश ।
६.त. सूर्य + उदय = सूर्योदय |
६.d. राजा + ऋषि = राजर्षि ।
=
६.
ઞ પછી વિસર્ગ + ઞ કે ઘોષ = વિસર્ગનો ૩ થાય અને એ ૩ પૂર્વના ૪ માં ભળી gdi ओ थाय छे.
६.त. रामः + गच्छति = रामो गच्छति ।
વિસર્ગનો લોપ થયા પછી પાસેના સ્વરોની સંધિ થતી નથી. ६.. नरा: इमे = नरा इमे । बुधः इच्छति -बुध इच्छति ।
=
ॠ, र्डे ष् पछी जपधान्त न् खावेतो न् नो ण् थाय छे. तथा जेनी वय्ये हय,
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા - ૧૯
પાઠ - ૫ )
आ पछी विसर्ग + ओो पए। स्वर से घोष = विसर्ग सोपाय. ६.त. बालाः + आगच्छन्ति = बाला आगच्छन्ति । बाला: + गच्छन्ति = बाला गच्छन्ति ।

Page #33

न ५६iते.
मोष्ठय, य, व्, ह । १२ मावे तो ५९। न् नो ण् थाय छे. परंतु આવ્યો હોય તો નો થતો નથી. El.d. प्र + नमति = प्रणमति । राम + इन = रामेण । नरान् ।
નામ
પુલિંગ अनल - अनि अश्व - घोरो ईश्वर - श्व२ कूर्म - आयो । जन - न, तो जीव - १, प्रा नर - न२, पुरुष नृप - २१% पवन - पवन पुत्र - पुत्र, हीरो
बाल - पाण, छोरो । गृह - घर बुध - यो भास जल - ४१, ५0 मूर्ख - भूष, मुर्गा दुःख-६:५ मेघ - वाणु
धन - धन, होसत राम - राम
नेत्र - नेत्र, न वृक्ष - वृक्ष, 3 पर्ण - ५i६९ समुद्र - हरियो, समुद्र फल - ३५ सूद - २सोऽयो मित्र - मित्र हस्त - उस्त, हाथ मुख - भुप, भोळे નપુંસકલિંગ
सुख - सुप | कमल - भण
हृदय - हय, यु
સ્વાધ્યાય
प्रश्न - १ संस्कृतनुं गु४२राती रो.
१. नृपो जयति । १०. अश्वावुत्पततः । | १८. जना वदन्ति । २. बालः स्पृहयति । । ११. गृहाणि रक्षन्ति । | २०. नेत्रे पश्यतः । 3. मेघः सिञ्चति । १२. बुधौ मुञ्चतः। | २१. पवनो हरति । ४. सुखं प्रीणयति । १३. जीवो मुह्यति । | २२. हस्तौ हरतः । ५. मुखानि द्रवन्ति । १४. दुःखं पीडयति । ।२७. रामः पूजयति । ६. पुत्रौ तुष्यतः । १५. जलं शुष्यति । | २४. मूखौं कुप्यतः । ७. फले पततः । १६. धनं नश्यति । ।२५. नरा गच्छन्ति । ८. कमले नृत्यतः।। १७. मित्राणि कथयन्ति । २६. सूदो विशति । ८. समुद्रः शाम्यति। । १८. कूर्मः सरति ।
હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા : ૨૦ હૈ જ 9998 પાઠ -પ છે.

Page #34

4 ૪
પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. રાજાઓ રહે છે.
૧૩. ડાહ્યો માણસ શાન્ત રહે છે. ૨. (બે) છોકરા આળોટે છે. ૧૪. મુખ બકે છે. દીકરો ખુશ કરે છે.
૧૫. મિત્ર પૂછે છે. ૪. ઘોડા કૂદે છે.
૧૬. પાંદડા પડે છે. પવન વાય છે.
૧૭. હૈયું રીઝે છે. ૬. ઈશ્વર સરજે છે.
૧૮. રસોઈઓ રાંધે છે. ૭. વૃક્ષો ઊગે છે.
૧૯. લોકો નિંદે છે. ૮. (બે)કાચબા સરકે છે.
૨૦. માણસ કહે છે. ૯. પ્રાણીઓ નાશ પામે છે. ૨૧. કમળ શણગારે છે. ૧૦. હાથ ફેંકે છે.
૨૨. મુખ બોલે છે. ૧૧. આંખ ફરકે છે.
૨૩. અગ્નિ બાળે છે. ૧૨. (બે) સમુદ્ર ખળભળે છે.
૨. રૂકારાંત નામ
પ્રત્યયો એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પુલિંગ
अस् પુલિંગ हरिः
हरी
(હરે + મર્ ) - : નપુંસકલિંગ ૦. નપુંસકલિંગ વારિ
वारिणी
वारीणि
ભૂમિકા ૧. અવ્યય - જેઓને વિભક્તિના પ્રત્યય લાગતા નથી, એટલે જેઓનું ભિન્ન-ભિન્ન રૂપાખ્યાન થતું નથી, તેઓને અવ્યય કહે છે.
નિયમો ૧. પુંલિંગમાં પ્રથમાના દ્વિવચનમાં રૂ દીર્ઘ થાય છે અને બહુવંચનમાં સન્ પ્રત્યય
લાગતા રૂનો ગુણ થાય છે. ૨. રૂ કારાંત નપુંસકલિંગ નામોને સ્વરાદિ પ્રત્યય લાગતા ઉમેરવામાં આવે છે,
વળી પ્રથમ અને દ્વિતીયાના બહુવચનમાં રૂ દીર્ઘ થાય છે. ( સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૧ ઑછછૂજ઼ પાઠ-૫ હૃછે.

Page #35

૩. કે આ સિવાયનો કોઇપણ સ્વર + વિસર્ગ અથવા ક્ + કોઇ પણ સ્વર કે ઘોષ
વ્યંજન = F અથવા વિસર્ગનો ર્ થાય.
P
દા.ત. : + અતિ = ક્ + ગતિ = રતિ ।
હ. + ૫ઘ્ધતિ = ક્ + ગતિ = ર્નિતિ ।
૪. ર્ + ર્ આવે તો પૂર્વનો સ્ લોપાય તથા (ૠ સિવાયનો) તેની પૂર્વનો સ્વર ધૃસ્વ હોયતો દીર્ઘ થાય છે.
દા.ત. : + રક્ષતિ = ર્િ + રક્ષતિ हरी रक्षति ।
-
=
૫. વિસર્ગ + ૐ, છ્, ટ્ર્, વ્, ત્, શ્ આવે તો
અનુક્રમે
श् ष् स् થાય છે.
દા.ત. વાતઃ + વનતિ = વાતશ્ચતતિ । વાત: + ટીતે = વાલીતે । વાત: + તતિ = વાનસ્તતિ ।
૬. વિસર્ગ + શ્, પ્, મૈં આવે તો વિસર્ગ કાયમ રહે અથવા વિકલ્પે વિસર્ગને બદલે અનુક્રમે ગ્, પ્ કે સ્ મુકાય છે.
દા.ત. નૃપ; + શાન્તિ = નૃપ: શાસ્તિ / નૃપશાતિ ।
વાત: + ષોળું = વાત: ષોનું / વાતખોળ । વાલ: + પતિ = વાન: સતિ / વાનસ્પતિ ।
નામ
પુલિંગ અગ્નિ - અગ્નિ, દેવતા અત્તિ- શત્રુ, દુશ્મન
અત્તિ - તલવાર
૩દ્ધિ - મહાસાગર ઋષિ - ઋષિ
પિ - વાંદરો, વાનર
વિ - કવિ
નૃપત્તિ - રાજા પવિ - ઈન્દ્રનું વજ
પīિ - હાથ
યત્તિ - જતી, યોગી
વ્યાધિ - વ્યાધિ, રોગ રિ - હરિ, ઈન્દ્ર
વાર- પાણી
- ગિરિ, પર્વત ધૂમઁટિ - શિવ
૬ - નહિ
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૨ 40
નપુંસકલિંગ
અવ્યય
પાઠ - ૫ )

Page #36

પ્રશ્ન
- ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
૧. ધિ: ક્ષમ્યતિ ।
અરિ પીયતિ ।
૨.
3. वारीणि शुष्यन्ति
૪. વાર નાસ્તિ ।
૫.
વિઃ પતિ
૬. પય: ક્ષિપત્તિ ।
૭. પાળી હરતઃ ।
૮. અગ્નિવંતિ ।
પ્રશ્ન.૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
૧. શિવ રક્ષે છે.
૨. ઋષિઓ શાંત થાય છે.
૩. વાંદરા દોડે છે.
૪. કવિ વર્ણવે છે.
૫. રાજાઓ લઈ જાય છે. ૬. (બે) અગ્નિ શાન્ત થાય છે. ૭. વ્યાધિ દુ:ખ દે છે.
kkkkkkkkkk
कर्तव्यो महदाश्रयः ।
*
***
સ્વાધ્યાય
sksk
વડિલોનો જ આશ્રય કરવો જોઈએ.
ડબલ[[][][][][][][][][][]
૯. વિકૃતિ ।
૧૦. અક્ષય: પતન । ૧૧. ઋષી વિનયત: ।
૧૨. નૃપતિર્યંનતિ ।
૧૩. વયઃ શંસન્તિ ।
૧૪. વ્યાથયો નન્તિ ।
૧૫. યતી વિનયત: ।
कर्मणो गहना गतिः ।
૮. યોગીઓ તૃષ્ણા રાખતા નથી.
૯. તલવાર પડે છે. ૧૦. (બે) દુશ્મન જીતે છે.
૧૧. હિર ક્રોધ કરે છે.
૧૨. હાથ છાંટે છે. ૧૩. પર્વત ઊભો રહે છે.
-
કર્મની ગતિ ગહન છે.
*****
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૩ ICICHE પાઠ - ૫

Page #37

પાઠ - ૬
म्
દ્વિતીયા વિભક્તિ ૧. ૩ કારાંત નામ
પ્રત્યયો એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુલિંગ
आन् પુલિંગ बुधम् बुधौ
बुधान् નપુંસગલિંગ – પ્રથમ પ્રમાણે
ભૂમિકા ૧. નપુંસકલિંગ નામોની દ્વિતીયા વિભક્તિના રૂપ હંમેશાં પ્રથમ વિભક્તિ જેવા જ હોય છે.
નિયમો ૧. પદાંતે કે મો હોય ને પછી આવે, તો એ અપૂર્વના સ્વરમાં એટલે કે મો માં
ડૂબી જાય છે. એટલે એ બોલાતો નથી ને એ લખાતો નથી, પણ એને ઠેકાણે (ડ) અવગ્રહ ચિહ્ન ઘણું કરીને મૂકવામાં આવે છે:
દા.ત. વને + : = વનેડ%: I aો + અપ્તિ = અશ્વોડક્તિા ૨. ક્રિયાપદ ગતિવાચક હોય તો જે સ્થાને જવાનું હોય તે સ્થાન બતાવનાર શબ્દ
દ્વિતીયા વિભક્તિમાં અને કોઈ વખત ચતુર્થી વિભક્તિમાં આવે છે.
દા.ત. ગ્રામં કચ્છતિ ગ્રામ તિ ૩. હસ્વ કે દીર્ઘટ્ટ, ૩, 22 , + કોઈ પણ વિજાતીય સ્વર = , ૩, ૪, 7 ના
સ્થાને અનુક્રમે ચું, ૬, ૬, મૂકાય છે. દિ. 4. તિ + ૩ur = પ્રત્યુષ્ય મધુ + અત્નમત = મધ્ધમતા
- માતૃ + સર્વિ=માત્રાદ્રિા ૪. પદાંતે +, , , , , ૬ =7નો અનુસ્વાર અને વિસર્ગ થાય છે. આ
સંધિમાં એવા વિસર્ગનો પછી થાય છે (જુઓ પૃષ્ઠ ૨૨ નો નિયમ - ૫)
દા.ત. નરાન્ + = નરાંશ વિડીલીન્ + તાડથતિ = વિરાર્તીસ્તા તિા પ. + ધાતુ (આરોહણ કરવું), જ્યાં ચઢવાનું હોય તેને દ્વિતીયા વિભક્તિ લાગે. હજ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ર ૨૪ છ છ છ પાઠ - ૬ છે

Page #38

દા.ત. રિમારોહતિા ૬. વિશ્ (પ્રવેશ કરવો) ધાતુ સકર્મક હોવાથી દ્વિતીયા વિભક્તિ લાગે દા.ત. ગ્રામ પ્રવિણામ:
ધાતુઓ
દશમો ગણ દ્- દંડ કરવો, શિક્ષા કરવી મક્ષ - ભક્ષણ કરવું, ખાવું મા - શોધવું
નામ
પુલિંગ
માર - ભાર, બોજો | નપુંસકલિંગ ૩ - ઓસડ મોક્ષ-મોક્ષ, મુક્તિ અપભ્ય - અરણ્ય,જંગલ,રાન,
ઓવન - ભાત, રાંધેલા ચોખા ચોથ - યોદ્ધો, લડયો, વગડો, વન શિર - ચાકર
વે - વેદ
તવે - તત્વ, સત્ય વોશ - ખજાનો, ભંડાર વ્યા - વાઘ તૃપ - તરણું, ઘાસ ન - હાથી
વ્યાધ - શિકારી ધાન્ય - ધાન્ય, અનાજ ગ્રામ - ગામ
શ- ખળ, લુચ્ચો નિસાર - નગર, શહેર % - બાપ
શર - તીર, બાણ પાપ - પાપ દ - દેહ, શરીર શિષ્ય - શિષ્ય પુસ્ત- પુસ્તક પીર - પગ
સિંદ - સિંહ માંસ - માંસ પુરુષ - પુરુષ
સૂર્ય - સૂર્ય, સૂરજ વસ્ત્ર - વસ્ત્ર, લૂગડું પ્રજ્ઞ - ડાહ્યો માણસ તેન - ચોર વિષ - વિષ, ઝેર વિડીત - બિલાડો
વ - સ્વર્ગ
સુવf - સોનું UિT - બ્રાહ્મણ
સ્વાધ્યાય
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. ફૅશ્વરં બનઃ પૂગતા
૫. રિર્દસ્ત ક્ષત્રિયતા ૨. નૂપ: શિવાન્ ઇયતિ
૬. યોધ: શરીક્ષિપતિ ૩. રામડિશ્વારોતિ
| ૭. તેનો થાચં ચોરતા ૪. વ્યાધ્રો માંસત્તા
| ૮. ના છાના & સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા સ્ત્ર ૨૫ હૅ ૪૦૪૦% પાઠ - ૬ ફૂછે

Page #39

૯. પુત્રો નન સાન્વતિ । ૧૦. પુસ્ત માર્તયામિ । ૧૧. સુવન્ તોત્વયામઃ ।
૧૨. પ્રામાનટાવઃ ।
૧૩. તે મક્ષયામિ । ૧૪. મતાનિ પતિ । ૧૫. મારું વતિ ક્રૂિર । ૧૬. પ્રજ્ઞાન્ વયન્તિ નના: । ૧૭. પાપં વત્ત
૧૮. સ્મરતિ મિત્રાણિ । પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
૧. રામ વાઘોને જુએ છે.
૨. ઘોડા ખજાનાને વહે છે. ૩. ડાહ્યો માણસ સ્વર્ગે ચડે છે. ૪. સિંહો હાથીઓને ખાઈ જાય છે.
૫. (તે) ફળો ગણે છે.
૬. યોગી વનમાં જાય છે.
૭. યોદ્ધો (બે) તીર ફેંકે છે.
૮. પરમેશ્વર માણસોને સંભારે છે. ૯. (બે) ગામોમાં (અમે) પેસીએ છીએ. ૧૦. (તેઓ) પગ ધુએ છે. ૧૧. દીકરો બાપને ખુશ કરે છે. ૧૨. માણસો ફળો ખાય છે.
૧૩. વાંદરા વૃક્ષો પર ચઢે છે. ૧૪. (તે) ચાકરોને પૂછે છે.
એકવચન
म्
हरिम् . સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
પુલિંગ પુલિંગ
૧૯. જુથો મોક્ષમિતિ । ૨૦. વ્યાધયો નરાન્ પીડન્તિ । ૨૧. નતં પિવથ ।
૨૨. વિવુંથી શંક્ષતિ ।
૨૩. વસ્ત્ર ત્યજ્ઞતિ મૂર્ત્ત: ।
૨૪. તૃચિત્ત્વ
।
૨૫. અતિદું મુશ્રુતિ । ૨૬. વિજ્ઞાનાંન્તાડયતિ પુરુષ: । ૨૭. ગૃહં પ્રવિશામ: ।
૨૬
મૈં કારાન્ત નામ
પ્રત્યયો
૧૫. (બે) મુર્ખ ઝેર પીએ છે. ૧૬. રાજાઓ ચોરને સજા કરે છે. ૧૭. (તેઓ) પુસ્તકો ગોઠવે છે. ૧૮. (તમે) ભાત ખાઓ છો. ૧૯. રામને મિત્રો સંભારે છે. ૨૦. લોકો રાજાઓને વખાણે છે. ૨૧. ડાહ્યા માણસ લોકોને દોરે છે. ૨૨. (હું) સત્ય સમજું છું. ૨૩. વેદો સૂરજને વખાણે છે. ૨૪. બાપ (પોતાના બે) દીકરાઓને બોલાવે છે. ૨૫. મૂર્ખ ડાહ્યા માણસોને નિંદે છે. ૨૬. રાજા યોદ્ધાને કહે છે.
દ્વિવચન
हरी
બહુવચન
न्
हरीन्
પાઠ - દ

Page #40

નિયમો
૧. રૂ કારાંત પુંલિંગ દ્વિતીયાના બહુવચનમાં ના પ્રત્યય લાગતાં તેમજ દ્વિવચનમાં પણ અંત્ય ૐ દીર્ઘ થાય છે.
૨. તાલાવ્ય કે મૂર્ધન્યના યોગમાં દંત્ય દુર્બળ બનીને તેટલામોં તાલવ્ય કે મૂર્ધન્ય મૂકવામાં આવે છે.
દા.ત. તત્ + ચ = તત્ત્વ । તત્ + ટીા = તટ્ટીવા ।
૩. નામ કે ક્રિયાપદના દ્વિવચનને છેડે દીર્ઘ, ૐ કે ૬ આવ્યા હોય ત્યારે પછીના સ્વર સાથે એઓની સંધિ થતી નથી.
દા.ત. ગિરી આરોહન્તિ ।
ધાતુઓ
પહેલો ગણ
I[ ય] - દેવું, આપવું
અમિ + જ્ઞ ્ - આનંદ પામવો, ગમવું, વધાવવું આ + ની - આણવું, લાવવું,
અનુ + - અનુસરવું
નામ - પુલિંગ
અતિથિ - મહેમાન,પરોણો વૃત્તિ - બળિદાન
અધિપતિ - ઉપરી, ધણી અત્તિ - ભમરો, મધમાખ ૠત્તિ - કજિયો, કલિયુગ વિત્તિ - ભૂંડ, ડુક્કર
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
૧. વાયસો નિ મક્ષયતિ । ૨. હરિ પીયતિ વ્યાધિ । ૩. મલમલીન્ પ્રીયતિ । ૐ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
દશમો ગણ
X + ક્ષત્ - પખાળવું, ધોવું
નમ્ - ગણકારવું
અવ્યય
અવિ - પણ,
એ
વાયત્ત - કાગડો વિધિ - અદષ્ટ નસીબ વ્રીહિ - જુદી જુદી જાતના ચોખા કે દાણા
મિક્ષુ- ભિખારી | મળ - મણિ |વિ - રવિ, સૂરજ
રાશિ - ઢગ, ઢગલો | સારથિ - સારથિ, રથ હાંકનારો
સ્વાધ્યાય
૪. પાળી પ્રક્ષાલયામ: । ૫. પિ મુગ્રામિ । ૬. ગિરી આરોહન્તિ । ૨૭ પાઠ
-

Page #41

૭. કૃતિ પૃષ્ઠન્તિ શિષ્યાઃ । ૮. અધિપતીઙ્ગિના અનુમત્તિ । ૯. ઋષી નમામ: ।
૧૦. સારથીનાદ્વેગામ: । ૧૧. નૃપતિરીન્ નતિ । ૧૨. મેયૉ વાર ભિન્નતિ ૧૩. રામો રવિ નમતિ । ૧૪. અતીવૃત્તિ યોધાઃ । ૧૫. નૃપત્તિ વયન્તિ વયઃ । ૧૬. વિ નન: પૂનયતિ । પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. કવિઓ ઋષિઓને વખાણે છે. ૨. રામ કવિઓને નમે છે. ૩. યોગિ પર્વત (તરફ) જાય છે. ૪. (બે) વાંદરાઓને (હું) મારું છું.
૫. હિર ઢગલા લાવે છે.
૬. તે હાથને સ્પર્શ કરે છે. ૭. ઓસડો રોગોનું હરણ કરે છે. ૮. (બે) પારધી (બે) ડુક્કરોને જુએ છે. ૯. હિ૨ (પોતાના) શત્રુને મારે છે.
विद्या विनयेन शोभते ।
✩ विद्यायाः फलं विरतिः ।
-
મેં સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૮
૧૭. મળિ ચોરયતિ સ્વેનઃ । ૧૮. ૩દ્ધિ છાવ: ।
૧૯. વ્યાઘ્ર: વિજરીનત્તિ ।
૨૦. ફૅશ્નો વિધિ નયતિ । . ૨૧. રાશિ નયતઃ । ૨૨. વ્યાધિ ન મળયામિ I ૨૩. તીન્નામિનવૃત્તિ બુધઃ । ૨૪. વ્રીહીનુøતિ મિક્ષુઃ । ૨૫. અતિથીન્યૂનત્તિ બ્રાહ્મળા: ।
૧૦. યોદ્ધો તલવાર ફેંકે છે. ૧૧. (હું) મણિઓ ઈચ્છું છું. ૧૨. (તે) દરિયાઓ (ઉ૫૨) ભટકે છે. ૧૩. માણસ અગ્નિમાં પેસે છે. ૧૪. (બે) સારથિઓને (તે) પૂછે છે. ૧૫. લોકો રાજાઓને ખુશ કરે છે. ૧૬. રાજાઓ પણ યોગીઓને નમે છે. ૧૭. ઘોડા પાણી પીએ છે. ૧૮. માણસો બલિદાનો આપે છે.
વિદ્યા વિનયથી શોભે છે.
વિદ્યાનું ફળ વિરતિ છે.
પાઠ-૬ જી

Page #42

પાઠ - ૭
भ्याम्
ऐस्
भ्याम्
તૃતીયા વિભક્તિ કારાંત તથા ડું કારાંત નામ
પ્રત્યયો એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પુલિંગ
એ કારાંત - ફન રૂ કારાંત - ના भ्याम्
भिस् કારાંત दण्डेन
दण्डाभ्याम् તપ: રૂ કારાંત मणिना मणिभ्याम्
मणिभिः નપુંસકલિંગ રૂ કારાંત- માં
भिस् वारिणा
वारिभ्याम् वारिभिः
ભૂમિકા ૧. કારાંત નપુંસગલિંગ નામોના રૂપ પહેલી બે વિભક્તિ સિવાયની બાકીની બધી વિભક્તિઓમાં એ કારાંત પુલિંગ નામ જેવા જ થાય છે.
નિયમો ૧. વિશેષણ અને વિશેષ્યના જાતિ, વચન અને વિભક્તિ એકસરખા હોય છે.
દા.ત. નના: અમૂર્તરપિ સૈને પ્રાન્તિા ૨. જે નામને સદ અવ્યય જોડવામાં આવે તે નામ તૃતીયા વિભક્તિમાં મૂકવું. (સંદ
અધ્યાહાર્ય હોય તો પણ તૃતીયા આવે.)
દા.ત. પુત્રે: સદ્દચ્છતિ ા. ૩. , છે, મો અને આ સિવાયના સ્વર પછી હસ્વ ત્રણ આવે તો સંધિ કરવી અથવા
તો સંધિ ન કરતાં માત્ર પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ હોય તો હસ્વ કરવો. દા.ત. પિતા + : = પિત્તર્ષિક / પિત ત્રષિ: .
ધાતુઓ પહેલો ગણ
પ્ર+રં-પ્રહાર કરવો, મારવું, મારમારવો વન્ - ખણવું, ખોદવું
સવ + નમ્ - નમવું, નમી જવું, સર્વ + પામ્ - જાણવું
વિ + રી- શોભવું, પ્રકાશવું, સુંદર ર - ચાલવું, ખસવું
- | દેખાવું હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૨૯ ટૅ છે . ૪૦ પાઠ - ૭ છે

Page #43

દશમો ગણ -(ર) - ફાડવું
નામ
'
પુલિંગ
નોવા - શ્લોક, કવિતાની કડી મનડુ - અલંકાર, ઘરેણું - નપુંસકલિંગ માતપ - તડકો
મન - ખોરાક - ઈંદ્ર
અર્થ - અર્થ, પૂજાનો સામાન ૩૫૨ - ભેટ
ન - બળતણ વર - હાથ, કર
નિત્ર- કોદાળો સાર- તળાવ
ગોત્ર -ગોત્ર, વંશ, કુળ શિવ - કુશિકનો વંશ, કૌશિક રત્ર - ચક્ર, પૈડું, ચાક ગોત્રનો પુરુષ
નરd - નખ, નહોર ઈ-લાકડી, દંડ
પુષ્પ - પુણ્ય રેવ - દેવ, ઈશ્વર
યત્ર-યંત્ર, સાંચો નવું-નદી
રત્ર - જવાહિર નાવિ - નાવ ચલાવનાર, ખલાસી શરીર-શરીર, દેહ પત્તિ - પાળો (સિપાઈ).
શાસ્ત્ર-શાસ્ત્ર વાઈ - બાણ, તીર
શીર્ષ - શીશ, માથું મત્ર-મંત્ર, (વેદના) સૂક્તની કડી સૂm - સૂક્ત, વેદની કવિતા યજ્ઞમાન - જજમાન, ઘરધણી યત - પ્રયત્ન, મહેનત
ઉM - લંગડો રથ - રથ
મૂત - પુષ્કળ રાવળ - રાવણ, લંકાનો રાજા
અવ્યય વિધિ - વિધિ, શાસ્ત્રની આજ્ઞા
| સ - સહિત, સાથે
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. પુરુષ તેને રાજેન તાડતા | ૪. વચ્ચે રત્નતિ રથ: ૨. નવા નવેન સમુદ્ર વિશક્તિા | ૫. રામોચ્ચે ઋહિં પૂળતિયા ૩. પવેન વા
| ૬. વૃથા: સુન ગીન્તિા (૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા (૩૦ તૂરુt e પાઠ - ૭ )

Page #44

૭. વારિ હસ્ત ક્ષાત્રતા ૧૭. નિ નતિ ૮. સિંહો નાન્સરથતિ | | ૧૮. વયઃ નોવૈપ વયક્તિા ૯. બુધ: શાદ્વૈતમવતિ ા ૧૯. નેત્રોચ્ચાં પતિ બની ૧૦. પાવાગ્યે થાવતિ નાના: ૨૦. પાંખ્યિાં કૃતિ શીર્ષ” ૧૧. હિતિ રામ હરિ
૨૧. મનિના દંતિ ૧૨. શોપ શિવો. ૨૨. પત્તમિતિ યોગ: ૧૩. નૈઃ વિત્યોરનમ્ ૨૩. પુષે પિતા ૧૪. શરીરમ7ÇÍષયતિ | ૨૪. રામ: gfમર્નતિ રાવપમ્ | ૧૫. ચોથો વાજિં ગતિ ા ૨૫. ટુન મુતિ નીવડા ૧૬. પુસૈઃ સદા છતિ ઃિા | પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. રામ રત્નો વડે શરીર શણગારે છે. | ૧૪. લોકો ઘણા રત્નોથી પણ ખુશ થતા ૨. માણસ મુખ વડે બોલે છે. | | નથી. ૩. માણસ અન્ન વડે શરીર પોષે છે. | ૧૫. (અમે) રથમાં બેસીને (=વડે)
(તેઓ) માથે ભાર વહે છે. | ગામ જઈએ છીએ. ૫. હરિ પ્રયત્નોથી ઋષિને ખુશ કરે છે. | ૧૬. (તે) દેવોને બલિદાન વડે ખુશ ૬. રાજાઓ ભેટો વડે પ્રસન્ન થાય છે. 9. રથો યંત્રો વડે ચાલે છે.
૧૭. વાઘ માંસ વડે જીવે છે. ૮. બ્રાહ્મણો (બે) સૂક્તો વડે દેવને | ૧૮. (તે) ચિત્તથી ઈશ્વરનું ચિંતન કરે છે.' બોલાવે છે.
૧૯. ઈંદ્ર (પોતાના) વજ વડે પર્વતોને ૯. (ત) વિધિથી ઈશ્વરને પૂજે છે. | મારે છે. ૧૦. બે ગ્લો ક વડે (તે) રામને | ૨૦. વૃક્ષો પાણી વડે ઊગે છે. વખાણે છે
૨૧. વાંદરા ફળો વડે સંતોષ પામે છે. ૧૧. માણસ શગુને તલવાર વડે | ૨૨. વસંતઋતુ ઝાડોને પાંદડાં વડે મારે છે.
શણગારે છે. (વસંત પં). ૧૨. રામ સારથિ સાથે જાય છે. ૨૩. તળાવો તડકા વડે સુકાઈ જાય છે. ૧૩. તળાવ કમળો વડે શોભે છે. ૨૪. માથું ભાર વડે નીચે નમી જાય છે.
૪.
ન કરે છે.
૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૩૧ છે
. આ
પાઠ - ૭ છે.

Page #45

અકારાંત
પુલિંગ
અકારાંત
નપુંસકલિંગ
ચ.
પં.
-
પાઠ-૮
ચતુર્થી અને પંચમી વિભક્તિ
પ્રત્યયો
એકવચન
ચ.ય
પં. આત્
ચ.
પં.
रामाय
रामात्
ચ. T
કારાંત પુંલિંગ તથા નપુંસકલિંગ—પં. અત્
हरये
ચ. મે + ૫ - પં. હવે + અલ્ -
ચ.. પં. -
वारिणे
वारिणः
દ્વિવચન
भ्याम्
भ्याम्
પુંલિંગ પ્રમાણે
रामाभ्याम्
रामाभ्याम्
भ्याम्
भ्याम्
हरिभ्याम्
हरिभ्याम्
वारिभ्याम्
वारिभ्याम्
બહુવચન
भ्यस्
भ्यस्
રામેભ્યઃ
રામેભ્યઃ
भ्यस्
भ्यस्
દરમ્ય:
હરિમ્ય:
वारिभ्यः
वारिभ्यः
ભૂમિકા
૧. કેટલાક ધાતુ દ્વિકર્મક છે. જેમ કે ની, પ્રમ્, યાર્ વગેરે. વળી આ ધાતુના જેવા અર્થવાળા બીજા ધાતુ પણ દ્વિકર્મક છે.
નિયમો
૧. ય તથા ભ્યામ્ પ્રત્યય લાગતાં પૂર્વનો મૈં દીર્ઘ થાય છે. મ્યક્ પ્રત્યય લાગતાં પૂર્વના ઞ નો પ થાય છે.
૨. ચતુર્થી, પંચમી અને ષષ્ઠીના એકવચનના પ્રત્ય લાગતાં ધૃસ્વ હૈં કારાંત તથા ૩ કારાંત પુંલિંગ નામોના અન્ય સ્વરનો ગુણ થાય છે.
૩. પંચમી, ષષ્ઠીના સ્રર્ પ્રત્યયની પૂર્વે હૈં કે ો હોય, તો અલોપાય છે.
૪. ધૃ (દેવાદાર હોવું) ધાતુમાં દેવાદાર વ્યક્તિને પ્રથમા, લેણદાર વ્યક્તિને ચતુર્થી અને દેવાની વસ્તુને દ્વિતીયા લાગે.
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૩૨ 000000 પાઠ
-
૮૦

Page #46

દા.ત. રામો હવે શતં નિષ્ઠાનું ધારયતિ ।
↑↑
↑
દેવાદાર લેણદાર દેવાની વસ્તુ
૫. જે નામને નમઃ કે સ્વસ્તિ જોડવામાં આવે તે ચતુર્થીમાં આવે છે. તથા વિના જોડવામાં આવે તે દ્વિતીયા, તૃતીયા કે પંચમીમાં આવે છે
દા.ત. નિનાય નમ: । સ્વસ્તિ સંધાય । ધર્મ / ધર્મેળ / થર્માત્ વિના ન મોક્ષઃ । ૬. ક્રોધ, દ્રોહ, ઈર્ષ્યા કે અસૂયા અર્થના ક્રિયાપદો સાથે ક્રોધ વગેરે જેના પ્રત્યે બતાવવામાં આવે છે તેને ચતુર્થી વિભક્તિ આવે છે. વળી વૃદ્ ક્રિયાપદની સાથે ઈચ્છિત વસ્તુવાચક શબ્દ (એટલે કર્મ) પણ ચોથીમાં આવે છે.
દા.ત. શ્રેષ્ઠી વિદ્વાય તિ । મોાય સ્મૃતિ ।
૭. પ્રતિ + વા નું કર્મ દ્વિતીયામાં અને બદલામાં લેવાનું હોય તે પંચમીમાં આવે છે. દા.ત. તિન્નેભ્યો માષાન્ પ્રતિયઘ્ધતિ ।
૮. ‘આપવું’ એ અર્થના ક્રિયાપદનું પ્રધાન કર્મ દ્વિતીયામાં અને ગૌણ કર્મ ચતુર્થીમાં આવે છે.
દા.ત. બ્રાહ્મણેભ્યો મોવાન્ તિ / યતિ ।
૯. ૨૦ + ઘોષ કે સ્વર = સ્વવર્ગનો ત્રીજો મુકાય છે. દા.ત. વ્ + ગમ: = ૩૬ામ: । વનાત્ + આપતિ
ધાતુઓ
પહેલો ગણ
અધિ + ગમ્ - મેળવવું પ્રતિ + આ + ગમ્ - પાછું આવવું પ્રતિ + વ[ ય]- ના બદલામાં આપવું મન્ - ભજવું, આશરો કરવો
=
वनादागच्छति ।
છઠ્ઠો ગણ
૩૫ + વિશ્ - ઉપદેશ કરવો, શિખવવું, સમજાવવું
દશમો ગણ
ઘૃ - ધારણ કરવું, પહેરવું, દેણદાર
હોવું, દેવું હોવું
૩૬ + મૂ - ઉદ્ભવ થવો, ઉત્પન્ન થવું, નીપજવું
વ્ + સ્થા [ તિક્] - ઊઠવું, ઊભા થવું
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૩૩ પાઠ - ૮

Page #47

નામ
પુલિંગ વિથ - વધ, ઘાત | પર્વત - તલાવડું, અશ્વપતિ - વિશેષ નામ
વેરાદ - ભૂંડ, ડુક્કર ખાબોચિયું ભાવાર્થ - આચાર્ય,
વિનય - નમ્રતા મોનર - ભોજન ધર્મગુરુ, ગુરુ
શિવ - શિખર, ટોચ | મૌન - શાંતતા વ7 - ખેડૂત
સાથે - સાર્થ, કાફલો, ટોળું યોગન - જોજન, BT - વિશેષ નામ
સેનાપતિ - સેનાપતિ | ચારકોશ, ચારગાઉ ગોધ - ક્રોધ, ગુસ્સો
સિનિ - લશ્કરી સિપાઈ રાજ્ય - રાજ્ય aો - કોશ, બે માઈલ
નપુંસકલિંગ વન - વન તિન - તલ
શત - સો
જ્ઞાન - અજ્ઞાન દ્વીપ - દ્વીપ, બેટ, ખંડ માવેal - આકાશ
સિંહાસન - સિંહાસન નિચ્છ - સોનામહોર માસન - આસન, બેઠક
સ્વયે - સ્વધર્મ, પર્વત - પર્વત ડદાન - વાડી, બાગ
પોતાની ફરજ પાપ - પાપી, દુષ્ટ | ન્યાપા - કલ્યાણ, ભલું
વિશેષણ પ્રાસાદું -મહેલ | કુસુમ - ફૂલ
મૂ-મૂંગું મૃત્યે - ચાકર
ક્ષેત્ર - ખેતર માષ - અડદ ગાર્ચ - આળસ, જડતા
નમસ્- નમસ્કાર મોત - લાડુ જ્ઞાન - જ્ઞાન, સમજ
વિના - સિવાય વાર - યાચક, માગણ | તારશ્ન - તારો, ચાંદરડું
સ્વસ્તિ-સ્વસ્તિ, અખંડ નો - લોક, દુનિયા પ-પગલું
કલ્યાણ
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. દરિવ્રાખ્યો નિશાન્ યતિ | ૭. વેર્નોવાક સુધારિ. ૨. ન્યાય નિતિ | ૮. શિષ્યાય શાસ્ત્રમુપવિતા ૩. હાથે નૃપતિઃ વ્યક્તિા ૯. શિવરાત્પત્તિ : ૪. નારીવાતો
૧૦. મૃત્યં શોધાદ્રિા તાડતા ૫. મતિથિને છતા | ૧૧. નમો ગ... ૬. સને... 7િ8ાવાદ ૧૨. પત્થલ્લેખ્યો વરદી ઉત્તર્ણનિતા હs સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૩૪ 999899 પાઠ - ૮ )
અવ્યય

Page #48

૧૩. ના થારતિ રામયિ િ | ૨૦. પ્રાણવાનં પતિ નૃપ:. ૧૪. મનુષ્ય પ્રામા છિતિ ૨૧. ત્નિો રૂાન્યુદ્ધવાિ ા ૧૫. હિન્જો છાનિ .
૨૨. પાલ્પ મતિ સાથે ૧૬.
મોગ્ય વીતઃ પૃદયતિ ૨૩. નારંવાદોનનમ્ ૧૭. શ્વાતંતતિ
૨૪. સ્વતિ હવે . ૧૮. તિષ્ય: પ્રતિયુતિ માથાના ૨૫. વિનય: સુપ્લાય મવતિ | ૧૯. વઘાનિરિને શાસ્થતિ પ્રશ્ન ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. રામ ભોજનને વાસ્તે ઘેર જાય છે. | ૧૨. આળસને લીધે (તે) (એક) પગલું ૨. ફળો વૃક્ષો ઉપરથી પડે છે.
પણ ચાલતો નથી. ૩. (હું) યાચકોને ધન આપું છું. ૧૩. બ્રાહ્મણો રાજાઓ પાસેથી ધન ૪. હરિએ અશ્વપતિને સો મહોર | મેળવે છે.
(કરજ પેટે) દેવી છે. | ૧૪. પર્વત સમુદ્રથી (બે) યોજન છે. ૫. ડાહ્યો માણસ મોક્ષ માટે ઈશ્વરને) ૧૫. હરિ ફૂલોને માટે બાગ તરફ ભજે છે.
જાય છે. સેનાપતિ લશ્કરી સિપાઈઓને | ૧૬. દુ:ખ પાપમાંથી નીપજે છે. (એક) ગામથી (બીજે) ગામ લઈ | ૧૭. દેવો પાપીઓને સ્વર્ગમાંથી ફેંકી જાય છે.
દે છે. ૭. રામ સ્વધર્મથી ચૂકે છે. ૧૮. વિનયને લીધે (તે) મૂંગો ઊભો ૮. (બે) ઢગલાઓમાંથી (તે) ચોખા રહે છે. - લાવે છે.
૧૯. (હું) બાગમાંથી પાછો ફરું છું. ૯. શિષ્યો (પોતાના) આચાર્યો પાસેથી | ૨૦. ખેડૂતો ધાન્યને માટે ખેતર ખેડે છે. જ્ઞાન મેળવે છે.
૨૧. છોકરો બાપ પાસેથી ધન મેળવે છે. ૧૦. રાજાઓ (પોતાના) રાજ્યોને | ૨૨. મુખઅજ્ઞાનને લીધે બબડે છે. શત્રુઓથી રહે છે.
૨૩. ડુક્કરો તળાવમાંથી પાણી પીએ છે. ૧૧. રાજા સિંહાસન ઉપરથી (પોતાના) | ૨૪. આકાશમાંથી તારા પડે છે.
સેનાપતિને કહે છે. | ૨૫. કવિઓને અખંડ કલ્યાણ!
(૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા સ્ત્ર ૩૫ 9
ઝૂદ્ઘ પાઠ - ૮.

Page #49

પાઠ-૯ી
બહુવચન
नाम्
ષષ્ઠી, સપ્તમી અને સંબોધન વિભક્તિ
પ્રત્યયો એકવચન દ્વિવચન - ષ.
ओस् મકારાંત પુલિંગની સ. $.
ओस् મકારાંત નપુંસકલિંગ પુંલિંગ પ્રમાણે
ओस् રૂકારાંત પુલિગન. સ. સૌ ષષ્ઠી
रामस्य
रामयोः સપ્તમી
रामे
रामयोः સંબોધન
राम
દર્યો સપ્તમી
ફર્યો: સંબોધન
हरी
नाम्
રંકારાંત પુલિંગ – ૫. મ.
ओस्
रामौ
रामाणाम् रामेषु रामाः हरीणाम् हरिषु हरयः
ષષ્ઠી
& & ઇ ૪ જં
नाम्
ફેંકારાંત નપુંસકલિંગન ૧. મમ્
રૂકારાંત નપુંસકલિંગ. સ. હું
ओस् ओस्
वारिणि
ષષ્ઠી વારિ I: वारिणोः
वारीणाम् સપ્તમી
वारिणोः वारिषु સંબોધન
वारे, वारि वारिणी वारीणि
ભૂમિકા ૧. એ કારાંત નામના સંબોધન એકવચનમાં મૂળ રૂપ જ વપરાય છે અને રૂ કારાંત
નામનું સંબોધન એકવચન મૂળ રૂપના અંત્ય રૂ કારનો " કરવાથી થાય છે, બંનેના
દ્વિવચન અને બહુવચન પ્રથમાના તે તે રૂપો જેવાં જ છે. ૨. રૂકારાંત નપુંસકલિંગના સંબોધનનું એકવચન, મૂળ રૂપના અન્ય રૂકારનો વિકલ્પ ગુણ કરવાથી થાય છે તથા દ્વિવચન અને બહુવચન પ્રથમાના તે તે રૂપો જેવાં જ છે.
નિયમો ૧. નામ્ પ્રત્યયની પહેલાં અન્ય હસ્વ સ્વર દીર્ઘ થાય છે. મો તથા " પ્રત્યય લાગતા
અન્ય મ નો પ થાય છે. હજ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા (ા ૩૬ ફૂ9t09go પાઠ - ૯ છે

Page #50

૨. પ્રત્યય લાગતા પૂર્વની રૂ લોપાય છે. ૩. શ્રેષ્ઠ , પ્રથાન , પ્રથમ વગેરેની પૂર્વે ષષ્ઠી-સપ્તમી બંને આવે છે. દા.ત. નિનો કૃri –ષ વા શ્રેષ્ઠ:
ધાતુઓ પહેલો ગણ
ચોથો ગણ
છઠ્ઠો ગણ પ્ર + ૬ - ઊગવું | ક્ષમ્[ ક્ષા]- ક્ષમા કરવી, માફ કરવું ૩૫ + વિશ - બેસવું
. નામ પુલિંગ
સુમ - વિશેષ નામ (રામનો સારાયે) એવાશ - જગ્યા, અવકાશ
નપુંસકલિંગ ગાવીર- આચાર, યોગ્ય ચાલ સૌષધ - ઔષધ, ઓસડ ઘટ્ટ - ખડગ, તલવાર
જાર - કારણ ગ્રીષ્ય - ગ્રીષ્મ, ઉષ્ણકાળ, ઉનાળો યુત - ઘી ચન્દ્ર- ચન્દ્ર
ચરિત - સંસારમાં વર્તવાની રીત લિપિ - દીવો
ત્તિ - ચિત્ત, મન થનપતિ - કુબેર
પ્રમાઈ - પ્રમાણ, સાબિતી ઘનિ - પૈસાદાર, તવંગર
યુદ્ધ- યુદ્ધ, લડાઈ ધર્મ - ધર્મ, ફરજ
યૂથ - જથ્થો, ટોળું નિધિ - ભંડાર, ખજાનો
નવા - મીઠું પરીમ -પરાક્રમ, પુરુષાર્થ નાફૂસ્ત્ર - પૂંછડું પાન- પાળનાર, રક્ષણ કરનાર | વન - વચન, વેણ પ્રાશ – પ્રકાશ, તેજ
દ્વિર - વેર, દુશ્મનાઈ પ્રસારું- મહેરબાની
સૌન્દર્ય - સુંદરપણું, ખૂબસુરતી યક્ષ - કુબેરનો ચાકર
હિમ - હિમ, બરફ વU - વર્ણ, જાતિ, રંગ
દર્ય - ઘર, હવેલી વાસ - વાસ, રહેઠાણ
વિશેષણ વીર - વીર, લડવૈયો
માહ્યાલ% - ખુશકારક વૃષ - બળદ
1 - નિંદવા લાયક શ્રાપ - શિકારી પશુ હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૩૭ 99099 પાઠ - ૯ છે.

Page #51

श्रेष्ठ - श्रेष्ठ, सर्वोत्तम
प्रशस्य - प्रशंसाने पात्र, quitenis चण्ड - प्रयंड, गरम, उग्र लवण - पा दीर्घ - हाई, ij
અવ્યય प्रथम - प्रथम, ५डेj
क्क -स्यां?
સ્વાધ્યાય प्रश्न - १ संस्कृतनुं गु४राती ४२. . १. नराणां पालको नपः।
| १५. समुद्रस्य जलं लवणम्। २. देवस्य प्रसादेन जीवामि।
१६. शास्त्राणां तत्त्वं प्रज्ञो बोधति । 3. वीरयोयुद्धं भवति ।
१७. वारीणां निधिरुदधिः । . ४. आसनेषूपविशन्ति ।
१८. गिरेः शिखराद् वृषः पतति । ५. कासारे कमलान्युद्भवन्ति ।
१८. गजानां यूथं चरति। ६. ग्रीष्मे सूर्यस्य प्रकाशश्चण्डो भवति । | २०. वर्णानां ब्राह्मणः श्रेष्ठः । ७. ऋषीणां वचनं प्रमाणम् ।
२१. शठानां चरितं गर्हाम्। ८. कवयो लोकेषु वीराणां पराक्रमान् प्रथयन्ति । | २२. हरेः पुस्तकं वास्ति ९. नगरे जना वसन्ति।
| २३. रामस्य पुत्रा ग्रामं गच्छन्ति । १०. वनेषु श्वापदाः सन्ति।
२४. आचार्याः शिष्याणां धर्मं कथयन्ति । ११. मनुष्याणामगदेन व्याधयो नश्यन्ति। | २५. रामस्य सारथिः सुमन्त्रो वनं रथं नयति । १२. चन्द्रस्य प्रकाशो जनानामाह्लादको भवति । | २६ गिरिषु वसन्ति सिंहाः। १३. अरीणां सैनिकान् नृपतिर्जयति। २७. योधस्य पाणी खड्गोऽस्ति । १४. धूर्जटौ यतीनां चित्तमस्ति । પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. १. डरना () हीरानी यालquenu | ७. २%ामो भयोमा २४ छ.
|८. पैसाहारो वेदीमोभ रहेछ. २. घरोमा हवा.
४. २राम भासोमा श्रेछे. 3. यक्षो करना या४२ छे.
૧૦. સરોવરનું પાણી ખારું છે. ४. Miमोन। पूंछtailोय छे. | ११. पर्वतीनशिप ७५२५२६ . ५. विमोमा सिहास प्रथम छे. १२. योर प्रानुं धन योरे छे. ૬. માણસોનો ચાકર ગામ જાય છે. ૧૩. (હું) વાડીઓના સૌન્દર્ય વડે ખુશ
(૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૩૮
e eee
પાઠ -૯ છે.

Page #52

છે.
કૃપ:
नृपान्
થાઉં છું.
૨૦. યોગીઓનું રહેઠાણ જંગલોમાં હોય ૧૪. (તે) ઝાડનું પાંદડું લાવે છે. ૧૫. (હું) દેવતામાં ઘી નાખું છું. ૨૧. દરિયામાં ઘણા રત્ન હોય છે. ૧૬. ખલાસીઓનું વેર લડાઈનું કારણ ૨૨. ડાહ્યો માણસ પોતાના) મનમાં
ક્રોધને જગા આપતો નથી. ૧૭. મુખઓને (સુધારવાને) માટે | ૨૩. ઈશ્વર પાપીઓના પાપ ક્ષમા કરે
(કશું) ઓસડ નથી. ૧૮. હે હરિ, લોકો વિનયથી સંતુષ્ટ થાય | ૨૪. કમળો પાણીમાં ઊગે છે.
૨૫. ફૂલો બાગમાં ઝાડોને શણગારે છે. ૧૯. વાદળા આકાશમાં ચાલે છે.
સારાંશ તથા સવાલ
નૃપ - પું. રાજા એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ,
' પૌ
કૃપા: દ્વિતીયા नृपम्
नृपौ તૃતીયા नृपेण
नृपाभ्याम् 7: ચતુર્થી नृपाय
नृपाभ्याम् . नृपेभ्यः પંચમી नृपात्
नृपाभ्याम् नृपेभ्यः ષષ્ઠી नृपस्य नृपयोः
नृपाणाम् नृपयोः
नृपेषु સંબોધન નૃપ
नृपौ
ક્ષત્નિ - મું. કજીયો, કળિયુગ પ્રથમ कलिः
ત્ની " कलयः દ્વિતીયા
ની - कलीन् कलिना
कलिभ्याम् कलिभिः कलये
कलिभ्याम् कलिभ्यः પંચમી નેઃ
कलिभ्याम् कलिभ्यः ષષ્ઠી
कल्योः
कलीनाम् સપ્તમી
कल्योः कलिषु સંબોધન कले
कली
વનય: - આ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૩૯ છે .
છે ક પાઠ - ૯ છે.
સપ્તમી .
કૃપા:
कलिम्
તૃતીયા
ચતુર્થી
:
कलौ

Page #53

वन - न.
પ્રથમ,
वनम
वने
वनानि
ચતુર્થી
वनात्
वनेषु
सुरभि सुरभि
દ્વિતીયા वनम्
वने
वनानि તૃતીયા वनेन
वनाभ्याम् वनैः वनाय वनाभ्याम्
वनेभ्यः પંચમી
वनाभ्याम् वनेभ्यः ષષ્ઠી वनस्य वनयोः
वनानाम् સપ્તમી वने
वनयोः સંબોધન वन
वने
वनानि सुरभि - न. सुगंधवाणु
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ
सुरभिणी
सुरभीणि દ્વિતીયા
सुरभिणी सुरभीणि તૃતીયા सुरभिणा सुरभिभ्याम् सुरभिभिः ચતુર્થી सुरभिणे सुरभिभ्याम् सुरभिभ्यः પંચમી सुरभिणः सुरभिभ्याम् सुरभिभ्यः ષષ્ઠી सुरभिणः सुरभिणोः सुरभीणाम् સપ્તમી सुरभिणि सुरभिणोः
सुरभिषु संबोधन सुरभि, सुरभे सुरभिणी सुरभीणि
___(पुंलिंगन। ३५ कलिqi थाय) પ્રશ્ન - ૧ નીચેના પ્રશ્નોના જવાબ આપો.
૧. છેલ્લા ચાર સ્વરો સિવાયના સજાતીય સ્વરની સંધિ શી? २. अ आ पछी स्वीर्घ इ, उ, ऋ लु आवे तो संघिी ? उ. अ आ पछी ए, ऐ, ओ, औसावे तो संधिशा? ४. ५६iते. ए ओ पछी असावे तो संधिशा ? ૫. નામના દ્વિવચનને છેડે આવેલા , , , પછી કોઈ પણ સ્વર આવે તો,
અને છેલ્લા ચાર સિવાય કોઈ પણ સ્વર પછી ત્ર આવે તો સંધિ શી ? ६. ५६iते म् आवे तो शुं थाय? ૭. જોડે આવેલા દંત્ય અને તાલવ્ય વ્યંજનની સંધિ શી?
८. २० + घोष : २१२ डोय तो संधिश ? હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૪૦ 999 પાઠ - ૯ )

Page #54

૯. ?પછી આવે તો સંધિ શી? ૧૦. સ્નો | ક્યારે થાય? ૧૧. ક્યારે વિસર્ગનો ૩, ક્યારે ?અને ક્યારે શ, ષ, જૂ થાય છે અને ક્યારે એ
લોપાય છે? ૧૨. પદાંતે જૂનો ક્યારે અનુસ્વાર અને વિસર્ગ થાય છે. પ્રશ્ન-૨ નીચેના ક્રિયાપદો સાથે અને અવ્યયો સાથે સંબંધ ધરાવતા પદો કઈ વિભક્તિમાં
આવે છે ? ૧. ગતિવાચક ક્રિયાપદો. ૨. ગુસ્સો, દ્વેષ, ચડસાચડસી અને અદેખાઈના અર્થમાં ક્રિયાપદ,
૩. “દેણદાર હોવું” એવા અર્થમાં વૃધાતુ, તથા પૃદ્ધાતુ અને પ્રતિ + રાધાતુ. પ્રશ્ન - ૩ કેટલાક દ્વિકર્મક ધાતુ ગણાવો. પ્રશ્ન -૪ નીચેના નામોના રૂપાખ્યાન કરો :
મકારાંત કે રૂ કારાંત પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગ નામ જરૂર જેટલા પૂછવા. પ્રશ્ન -૫ હસ્વ કે દીર્ઘ રૂ, ૩, ૪, નૃ+ કોઈ પણ વિજાતીય સ્વર આવેતો સંધિ શી?
સાધારણ રીતે વપરાતા કેટલાક અવ્યય અત: - આથી, અહીંથી | વિક્રતું - પરંતુ, પણ | યત્ર - જયાં મત્ર - અહીં
૩d - શાથી, ક્યાંથી | કથા - જે પ્રમાણે, જેમ બ - આજ
ત્ર, દલ- ક્યાં
યા - જ્યારે અધુના - હમણાં
૨- અને, તથા વા - અથવા, કે ગપિ - પણ
વિરમ્ - લાંબા સમય સુધી | વૃથા - ફોગટ, વૃથા કૃતિ - ઈતિ, એમ, આ પ્રમાણે તતઃ - તેથી, ત્યાંથી શ્વમ્ - આવતી કાલે રૂમ્ - આવી રીતે તત્ર - ત્યાં
સદ - સહિત, સાથે રૂવ- પેઠે, જેમ, જાણે તથા - તેમ, તે પ્રમાણે સવ - સદા, હંમેશાં ઈવ - નક્કી, જ તવા - ત્યારે
સર્વત્ર - સર્વ ઠેકાણે, બધે વિમ્ - એ પ્રમાણે પુનમ્ - ફરીને
સુ - સારી રીતે, ઠીક થમ્ - કેમ, શી રીતે પુરા - પહેલાં છે. હે, અરે હા - ક્યારે
યતઃ - જેથી, જયાંથી | ટર્ - ગઈ કાલે
હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
૪૧ 9890898 પાઠ-૯ છે.

Page #55

પાઠ- ૧૦ વર્તમાનકાળ : આત્મપદ
એકવચન પ્રત્યયઃ પુરુષ ૧-૩ પુરુષ ૨ - સે પુરુષ ૩ - તે - वन्दे . वन्दसे
वन्दते
નિયમો ૧. જે પદ જોડાવાના હોય કે છૂટા પાડવાના હોય તે સઘળાને છેડે એક જ વાર કે
દરેકને છેડે જુદી જુદી વાર = કે વા મુકાય છે.
દા. ત. રિ ગોવિન્દ્ર = રિવિન્દશ (નાન્યતા) ૨. આત્મપદના રૂપાખ્યાન કરતાં પહેલાં પણ વિકરણ પ્રત્યય ધાતુઓમાં ઉમેરવા
જોઈએ અને ગુણ - વૃદ્ધિ - આદેશ જે થતાં હોય તે કરવા જોઈએ. ૩. છઠ્ઠા ગણના ધાતુના અન્ય સ્ત્ર નો ઉર થાય છે અને એમાં વિકરણ પ્રત્યય મા
ઉમેરાતાં રિય થાય છે.
દા.ત. = ક્રિય પૃ= પ્રિય 5 = પ્રિયા ૪. ધાતુના ઉપાજ્ય સ્વરનો ગુણ થતો નથી. જુઓ પાઠ-૩નો નિયમ-૨ આ ધાતુ કેવળ આત્મપદી છે. બાકી સામાન્ય રીતે ૧૦મા ગણના ધાતુ ઉભયપદી છે.
અને એવા અર્થના બીજા ક્રિયાપદોમાં જેને ગમે = જે વ્યક્તિ ખુશ થાય તેને ચતુર્થી લાગે અને જે વસ્તુ ગમે તેને પ્રથમા લાગે. દા.ત. રામાય મોવો રોરતે
ધાતુઓ પહેલો ગણ
y + ai[ - પ્રકાશવું, ઝળકવું રૃક્ષ - જોવું,
મામ્ - ભાખવું, કહેવું મા + ક્ષ - આશા રાખવી, જરૂર હોવી, | v + ક્ષ - પખવું, જોવું,
વત્ - યત્ન કરવો રિ + ક્ષ - પરીક્ષા કરવી, તપાસવું. | મા + રમ્ - આરંભ કરવો, શરૂ કરવું વમ્ - પૂજવું, હાલવું.
મ્ - રમવું સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૪૨ છે.
પાઠ - ૧૦ )

Page #56

(રો)- રુચિ હોવી, પસંદ પડવું, | સેલ્-સેવા કરવી ગમવું, ચાહવું
ચોથો ગણ નમ - મેળવવું
[ ગ ] - જન્મ થવો, ઉત્પન્ન થવું વ- વંદન કરવું, નમવું
યુગ્ધ યુદ્ધ કરવું, લડવું વૃત (વ) - વર્તવું, હોવું
છઠ્ઠો ગણ વૃધુ (વ) - વધવું વેન્- ધ્રુજવું
[ઝિમ્] - મરવું
વિદ્[ વિન્] - મેળવવું શ - શંકા લાવવી, વહેમ આણવો મા + શં - આશા રાખવી, તકાસવું
દશમો ગણ શિશ્ન - શિક્ષણ લેવું, શીખવું મવ + થી તિરસ્કારવું શુ(શોમ્) - શોભવું
- માર્ગ શોધવો, શોધવું સ્નાય્- વખાણવું
નિ + સૂનિપૂ] - નાશ કરવો સદ્ - સહન કરવું
નામ પુંલિંગ
| નામ - લાભ, ફાયદો
વાત - વાત, પવન ઝૂમ - જન્મ ઉત્પત્તિ, દેખાવ ૩૫ - ઉદ્યમ, મહેનત
વિશ્વામિત્ર ઋષિનું નામ જટ- સાદડી
શુન્નપક્ષ - શુક્લ પક્ષ, સુદિ
સતાવાર - સદાચાર, સારી ચાલ વૃષ્ઠ - કૃષ્ણ (વિશેષ નામ) ગ્નેશ - ક્લેશ, દુઃખ
-સ્નેહ, પ્રેમ . 40 - દંડ,શિક્ષા, લાકડી
નપુંસકલિંગ
મધ્યયન - અભ્યાસ કુરીવાર - દુરાચાર, ખરાબ ચાલ, ગેરવર્તણૂક
સર્જન - અર્ચા, પૂજા નારીયા - માણસનું નામ
અસત્ય - અસત્ય, જૂઠું નાશ - નાશ, નુકશાન
અસ્ત્ર - અસ્ત્ર, મંત્ર ભણીને ફેંકવાનું ચાય - ન્યાય, ન્યાયશાસ્ત્ર
ચમત્કારિક હથિયાર મm - ભક્ત, ભગત
ધ્યાન - ધ્યાન, વિચાર માર - ઝવેરી, હીરામાણેકનો |
પારિતોષિક - ઈનામ વેપારી
વિM - બિંબ માસ - માસ મહિનો
| મય - ભય, બીક હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૪૩ ફ્રેબ્રલ પાઠ - ૧૦ ૪છે.

Page #57

શાસન - શાસન, હુકમ
સાથે સંબંધ રાખનારું સ્વી - સ્વસ્થતા, શાંતિ
પ્રબ - પ્રબળ, જોરદાર, મજબૂત વિશેષણ
અવ્યય સંરચેય - અસંખ્ય, અગણિત, ઘણું પ્રાયમ્ - ઘણું કરીને, મોટે ભાગે આધ્યાત્મિક - આધ્યાત્મિક આત્માની |
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. રેવં વા
૧૪. ગુથો મોક્ષ નમસ્તે ૨. મયં ડૂા .
૧૫. રામ સુશોમણે વિનયેના ૩. મયપતે વયમ્
૧૬. જ્ઞાનાસુર નાયતા ૪. સૂર્ય પ્રકાશને આ
૧૭. નારીયUજે રાચિ ને વત્તા ૫. વ્યાધ્રો પ્રિયતે
૧૮. નાનાં ન્યાય નૃપ યતને . ૬. સત્ય માને છે
૧૯. માવા શિષ્ય: સેવા ૭. મં ફાવે ! ૨૦. વિશ્વામિત્રાવક્ષ્યાાિ શિક્ષતે રામ: ૮. પુતાનિ મૃાયા ૨૧. સતાવારે મનુષ્ય સ્વાથ્ય મને . ૯. વીરોડર્ષિ નિપૂવયતે
૨૨. પુત્રસ્થ કુરીવાર/સુરd નાશ .. ૧૦. મોર વીનાય રોરતે | ૨૩. રેવાનામર્થનમાર ૧૧. #દ: hત્ર વર્તત 1 | | ૨૪. પ્રત્યેનાઈપ વાન પર્વતો ન પ . ૧૨. મvી રીતે માર.. | ૨૫. ફૅશ્વરી ધ્યાને રમે. ૧૩. પુત્રસ્થ નાબેન મોતે પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. (હું) ન્યાયનો અભ્યાસ શરૂ કરું છું. | ૯. (તું) ઈનામ (ની) આશા રાખે છે. ૨. (૮) દુઃખ સહન કરે છે. ૧૦. (હું) મિત્રોના ભલાથી ખુશ થાઉં છું. ૩. કૃષ્ણ છોકરા જોડે રમે છે. ૧૧. લુચ્ચો રાજાના હુકમને તિરસ્કારે છે. ૪. ઝાડ હાલે છે.
૧૨. (હું) વાંદરો જોઉં છું. ૫. (૮) રાજાઓને સેવે છે. ૧૩. રામ (પોતાના) અસંખ્ય ગુણો વડે ૬. (હું) ધન મેળવું છું.
પ્રકાશે છે. ૭. (A) ઋષિઓને વંદન કરે છે. ૧૪. ઈશ્વરના ભયથી (તે) અસત્ય ૮. યોદ્ધો શત્રુ જોડે લડે છે.
બોલતો નથી. ૯ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દર ૪૪ બેંક ? પાઠ - ૧૦ é}

Page #58

૧૫. ચંદ્રનું બિંબ મહિનાના શુક્લપક્ષમાં | ૨૦. ઘણું કરીને માણસ ધનને માટે યત્ન
વધે છે.
કરે છે.
૧૬. પાપી મિત્રોની પણ શંકા આણે છે. ૧૭. ઝાડ ફળોના દેખાવથી શોભે છે. ૧૮. પાપમાંથી આધ્યાત્મિક નાશ ઉત્પન્ન | થાય છે.
૧૯. (તે) રત્નો શોધે છે.
अतिपरिचयादवज्ञा ।
| ૨૧. ભક્તને ઈશ્વરની પૂજા ગમે છે. ૨૨. (હું) દંડના ભયથી ધ્રૂજું છું. ૨૩. (હું) આચાર્ય પાસેથી ધર્મ શીખું છું. ૨૪. કવિ રાજાને વખાણે છે. ૨૫. (હું) શત્રુઓના બાણોથી મરું છું.
અતિપરિચયથી અવજ્ઞા થાય છે.
અસ્થિર નીવિત નોજ । - જગતમાં જીવન અસ્થિર છે.
અસ્થિરા: પુત્રવાાજી – પુત્ર અને કલત્ર અસ્થિર છે.
અસ્થિરે ધનયૌવને । – ધન અને યૌવન અસ્થિર છે.
વ્હાલક્ષ્ય ટિના ગતિઃ । - કાળની ગતિ વિચિત્ર છે.
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૪૫ પાઠ - ૧૦ )

Page #59

પાઠ - ૧૧ /
વર્તમાનકાળ: આત્મને પદ દ્વિવચન અને બહુવચન
પ્રત્યયો
૫.૧
इथे
મ
પુ.૧
वन्देथे
પુ. ૨
૫.૩ દ્વિવચન
વહે બહુવચન
अन्ते ૫.૨
૫.૩ દ્વિવચન वन्दावहे
वन्देते બહુવચન वन्दामहे वन्दध्वे
वन्दन्ते ધાતુઓ પહેલો ગણ
મિ (મમ્) - હસવું, મોં મલકાવવું, વલ્ - વખાણવું, ખુશામત કરવી
| વિ + સ્મિ (અર્થે) - વિસ્મય પામવું ક્ષમ્ - ક્ષમા કરવી
સ્વાદું-સ્વાદ લેવો, ચાખવું, ખાવું v + · - બડાઈ મારવી
ચોથો ગણ હી (ડ) - કડવું
મનુ + દ્ - માનવું, અનુસરવું, તાબે fમક્ષ ભિક્ષા, ભીખ માંગવી, માગવું | રહેવું થાત્ યાચના કરવી, જાચવું, માગવું | દશમો ગણ અન્- ધડકવું, ફરકવું
| ગમ + વાસ્ નમવું, પગે પડવું
નામ પુલિંગ
- ગુણ અપરાધ - ગુનો
તાકુન - ચોખા મ્યુ - ઉદય, આબાદી, ચડતી શિ - ફરમાન, હુકમ દ્યોગ - ઉદ્યોગ, મહેનત
મ-ભંગ, ભાંગવું ૩પત્નિ - ઠપકો
મોજ - ઉપભોગ ગાય% - ગાનારો
| મયૂર- મોર હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૪૬ 39 પાઠ - ૧૧ છે.

Page #60

वसन्त वसंत ऋतु विहग - पक्षी शुक- सूडो, पोपट
-
નપુંસકલિંગ
કેરી
आम्र - जजानुं इज, आराधन - खाराधना, કૃપા સંપાદન
કરવી
कपट - 342
गात्र - अवयव
गान गान, गायन
चातुर्य यतुराई, होशियारी
પૈસો
द्रव्य - द्रव्य, नयन - नेन, खांज
नृत्य - नाय, नायवु
-
-
પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
१. मोदकान् स्वादन्ते ब्राह्मणाः । २. धनिकं द्रव्यं याचेते भिक्षुकौ ।
3. स्वीयान् गुणान् कत्थेथे । ४. उद्योगाद्धनं लभध्वे ।
वचनीय - निधा, निधाने साय वस्तु
वाक्य- वाड्य
वातायन - जारी
वैयात्य - असभ्यता, धृष्टता
५. वृथा प्रगल्भध्वे । ६. बुधा मोक्षं विन्दन्ते । ७. कपटं शङ्केथे ।
८. मित्राणामभ्युदये नरा मोदन्ते । ८. मुनीनभिवादयावहे ।
१०. मूर्खाणां वैयात्यं न सहामहे । ११. वृक्षेषु कुसुमानि वर्तन्ते । १२. आचार्यस्य निर्देशमनुरुध्यध्वे । १३. भृत्यानामपराधान् क्षमामहे । . સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
शस्त्र-शस्त्र, हथियार संगीत - गान
વિશેષણ
विविध - विविध, छुट्टी छुट्टी भतनुं
सत्य - सायुं
स्वीय - पोतानुं
हितकर - हित२, झायहा २४
અવ્યય
दिवा - हिवसे
સ્વાધ્યાય
१४. रामस्य नयने स्पन्देते । १५. आकाशे विहगा डयन्ते । १६. कृष्णस्य चातुर्येण विस्मयन्ते जनाः । १७. देवस्याराधनाय गानमारभामहे । १८. दिवा तारकाणि न प्रकाशन्ते । १८. पापा न वचनीयमीक्षन्ते । २०. सत्यं हितकरं च वाक्यं भाषन्ते प्रज्ञा: ।
२१. शासनस्य भङ्गं न क्षमन्ते नृपतयः । २२. गायकात्संगीतं शिक्षावहे । २३. मोक्षाय यतन्ते बुधाः । २४. वातेन वृक्षाः कम्पन्ते । २५.
देवान् भोगान् भिक्षन्ते नराः ।
૪૭
પાઠ
-
११

Page #61

પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
૧. (આપણે) વસંત ઋતુમાં ફળો |૧૩. નારાયણના ઉદયને માટે (એના બે)
મેળવીએ છીએ.
મિત્ર યત્ન કરે છે.
૧૪. (અમે બે) રાજાને સેવીએ છીએ. ૧૫. (તમે બે) કેરીઓ ચાખો છો.
૧૬. (અમે) હવેલીની ટોચે મોર જોઈએ છીએ.
ચાખતા નથી.
|
૬. (અમે બે) ઋષિઓને નમીએ છીએ. ૭. દુઃખ અને સુખ સંસારમાંથી ઉત્પન્ન | થાય છે.
૧૭. પાપથી દુઃખો ઉત્પન્ન થાય છે. ૧૮. માણસો મરે છે. ૧૯. યાચકો ચોખા માગે છે. ૨૦. પોપટો બારીએ ઊડે છે. | ૨૧. માણસો (પોતાના) યત્નોનું ફળ મેળવે છે.
૮. (તમે બે) કારણ વિના યુદ્ધ કરો છો. ૯. (બે) છોકરા વાડીમાં રમે છે. ૧૦. (અમે બે) હરિ તરફથી કલ્યાણ(ની) આશા રાખીએ છીએ. ૧૧. (તમે બે) મિત્રોના અપરાધ માફ કરો છો. ૧૨. (તેઓ) ડાહ્યા માણસોના ગુણ |
૨૨. મૂર્ખના અવયવ વધે છે, પણ (એનું) જ્ઞાન વધતું નથી.
|
૨૩. (અમે બે) દુશ્મનોના ઠપકા સહન કરીએ છીએ.
વખાણે છે.
૨. (તમે) જૂઠું બોલો છો. ૩. તારા પ્રકાશે છે.
૪. (તમે) નાચ શીખો છો.
૫. વાઘ ઘાસ અને ઝાડોના પાંદડા
૨૪. યોદ્ધા વિવિધ શસ્ત્રો વડે (પોતાના) શત્રુઓનો નાશ કરે છે. ૨૫. પર્વતો હાલે છે.
ܘܝ܀ ܘܗܘܐ ܘ ܘܘܐܝܘܝܝܝܝ ܛܛܼ ܲܛܝ ܹܛ
વાયાનું ચ સૌહમ્ । – કુવચનોથી મિત્રતા નષ્ટ થાય છે.
ܛܝܛܛܘܛܝܝܝܝܗܝܕܝܝܗܛeeeeeee
જો ધર્મ: પયા વિના ? – દયા વગરનો ધર્મ કેવો ?
܀ ܝܘܝܝܝܝ ܘܘܘܘܘܘܘܘܘ
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૪૮ 900 પાઠ - ૧૧

Page #62

પાઠ-૧૨
કર્મણિ રૂપ અને ભાવે રૂપ ભૂમિકા
૧. ગુજરાતી વ્યાકરણમાં એને સહ્યભેદ કહે છે. (જેટલા સકર્મક ક્રિયાપદ છે. તેઓના ત્રણે પુરુષોમાં કર્મણિરૂપ થાય છે. જ્યારે અકર્મક ક્રિયાપદના ભાવે રૂપ થાય છે અને ત્રીજા પુરુષ એકવચનમાં જ.)
૨. ધાતુના વિશેષ રૂપ કે આદેશને કર્મણિનો ય લાગતો નથી તથા ગણનો વિક૨ણ પ્રત્યય પણ લાગતો નથી પરંતુ સીધો ધાતુને જ ય લાગે છે.
દા.ત. ગમ્[ ગ ] ઉપરથી જ્યંતે । નહિ, પરંતુ શમ્યતે ।
૩. કર્મણિરૂપ કે ભાવે રૂપ ગણભેદે કરી જુદા જુદા થતા નથી. એ રૂપો તો બધાએ ધાતુ ઉપરથી એકસરખી રીતે જ થાય છે. માત્ર કેટલાક ધાતુઓમાં જ અમુક ફેરફાર થાય છે. આથી કરીને, જે ગણો ગૂંચવણ ભરેલા છે તે આ પુસ્તકમાં દાખલ કર્યા નથી પણ તે ગણના ધાતુ ચાલુ પાઠમાં આપ્યા છે. અલબત્ત, શીખનાર તેઓના કર્તીર રૂપ હાલ કરી શકશે નહિ.
૪. કર્મણિ રૂપ કે ભાવે રૂપનો ય લાગતાં, ધાતુનું જે વિશેષ રૂપ થાય છે તે અહીં [ ] કૌંસમાં મૂકેલું છે.
૫. ૧,૪,૬,૧૦, ( ગ. ૨, અર્, અમ્) સિવાય બાકીના ગણોના કર્મણિ રૂપ જ આ પુસ્તકમાં વાપર્યા છે.
નિયમો
૧. કર્મણિ રૂપો મૂળ ધાતુને ય લગાડીને, અને આત્મનેપદ પ્રત્યયો ઉમેરવાથી થાય
H
દા.ત. ત્યન્ + ય + તે = ત્યન્યતે । ગમ્ + ય + તે = ગમ્યતે ।
૨. ધાતુને અંતે હસ્વ ૠ હોય તો તેનો થાય છે, સંયુક્ત વ્યંજન પરના હસ્વ ૠ નો અર્, ૠ તથા ખાતૃ નો અર્ થાય છે.
દા.ત. હ્ર = યિતે । સ્નુ = મયંતે । અર્થતે
=
૩. ધાતુને અંતે દીર્ઘ દૃ હોય તો રૂર્, ઓષ્ચ તથા વ ૫૨ હોય તો તેનો ર્ થાય છે. દા.ત. ન્રુ = નીયંતે । TM = પૂર્વતે । વ્ = સૂર્યતે।
હ. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
૪૯ પાઠ ૧૨ ૧૦.
-

Page #63

૪. ધાતુના અંતે હસ્વરૂ, ૩હોય તો દીર્ઘ , થાય છે.
દા.ત. નિ = નીયા 7 = મૂર્તિા ૫. દશમા ગણના ધાતુમાં ગુણ - વૃદ્ધિ રૂપ ફેરફાર થયા પછી ય લાગે.
દા.ત. ગુરુ= ચોર્યતા. ૬. જે ધાતુમાં ઉપાય કે અનુસ્વાર હોય તો, કેટલાક ખાસ ધાતુ સિવાય બીજે
બધે ય પ્રત્યય લાગતા, એ કે અનુસ્વાર લોપાય છે. (આ પ્રથમ ભાગમાં માત્ર શંસ, ધ્વસ્ અને સ્ત્ર એ ત્રણ ધાતુઓના જ અનુસ્વાર લોપાય છે. બાકીનાના લોપાતા નથી.)
દા.ત. શસ્ = શો . ૭. રા , થા , મ, થા ,, , તો , આટલા ધાતુમાં અંત્યસ્વરનો દીર્ઘટ્ટ થાય છે.
દા.ત. ૩ = રીતે ૮. વર્, યજ્ઞ, વ, વ૬, વરુ, વશ, વે, ત્રે, હૈ, લ, વ, સ્વપૂ, ચા, વ્ય,
vછું, વંશ, પ્રજ્ઞ, ૬, ૬ માં સંપ્રસારણ થાય છે. (સંપ્રસારણ = , , – ને બદલે રૂ, ૩, ૨ નૃ થાય.). દા.ત. યજ્ઞ = રૂmતે વ = ૩ ગ્ર=ાતે
ધાતુઓ પહેલો ગણ
પાંચમો ગણ - ઉ. કરવું
મુ - ૫. શ્રવણ કરવું, સાંભળવું વારિી - પ. દાન કરવું, આપવું
છઠ્ઠો ગણ પ- પ. ભણવું, શીખવું પણ [પી - પ. પાન કરવું, પીવું
આ + લિમ્ - ઉ. ફરમાવવું સ્થા થિી) - પ. ઊભા રહેવું
નવમો ગણ બીજો ગણ
જ્ઞા - ઉ. જાણવું, ઓળખવું -૫. રડવું, રોવું
દશમો ગણ ૫. હણવું, મારવું
v + –આ. પ્રાર્થના કરવી, વિનવવું
નામ પુલિંગ રાપ -કામઠું, ધનુષ | ધ્વનિ - ધ્વનિ, અવાજ માવેશ - ફરમાન, હકમ | છાત્ર - વિદ્યાર્થી
| પૌર - પુરમાં રહેનારો, હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૫૦ છે ? પાઠ - ૧૨ )
પહિ.

Page #64

નગરવાસી, શહેરી પ્રાજ્ઞ - ડાહ્યો માણસ
પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. નિષ્ઠા બ્રાહ્મનેભ્યો દ્રીયો । ૨. નૃપતેરાવેશઃ યિતે। ૩. અનિના જાણું થતે ।
૪. શૌ પુરુષસ્તાયેતે । ૫. આવાયૈર્મ ૩પવિયતે। ૬. મૃત્યુ: સેવ્યસે । ૭. મિત્રસ્ત્યન્ગે
૮. નનૈÍશ્યામદે ।
૯. વ્યાધિમિ: પીધ્ધે ૧૦. પ્રેમે નનેન । ૧૧. પુત્ર: પૂગ્યેથે ૧૨. ધાન્યસ્ય રાશયો નીયો । ૧૩. તત્ત્વ યુધ્ધતે પ્રાગૈ
પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
જાઇ - લાકડું
સ્વાધ્યાય
૧૪. નૃવેળાયો નીયન્તે । . વાત તે । ૬. સારથી હન્યતે।
નપુંસકલિંગ
१७. ऋषयो जनेन वन्द्यन्ते । ૧૮. સૂર્યેળ પ્રાશ્યતે । ૨૧. શ્ર્વરે સૂયતે । ૨૦. તોł: પ્રશસ્થલ્વે । ૨૬. શિષ્યનંાવદે । ૨૨. મોવાઃ સ્વાદ્યને વાતૈઃ । ૨૨. ધૈ: શ્તોાઃ પચત્તે । ૨૪. મોન: પધ્યતે સૂરૈઃ । ર. તેવો વન્યતે ।
૧. શત્રુ તીર વડે હણાય છે.
૨. બાળકના હાથ પાણીએ ધોવાય છે. ૩. (તું) કવિઓ વડે વખણાય છે. ૪. (તમે) મનુષ્યો વડે શોધાઓ છો.
૧૦. સંસાર યોગીઓ વડે તજાય છે. ૧૧. (બે) ઘોડા ચોર વડે લઈ જવાય છે. ૧૨. પાણી ઝાડો ઉપર છંટાય છે. ૧૩. શરીર ખોરાક વડે પોષાય છે. ૧૪. ધાન્યના ઢગલા રચાય છે.
૫. (હું) ચાકરો વડે સેવાઉં છું.
૬. (આપણે) ઈશ્વર વડે રક્ષાઈએ ૧૫. કૃષ્ણનું શરીર ઘરેણા વડે શણગારાય
છીએ.
૭. (તમે બે) લોકો વડે ઓળખાઓ છો. |
૮. હાથીઓ પલાણાય છે.
૯. (અમે બે) નગરવાસીઓ વડે ૧૭.
૧૮.
19.
વિનવાઈએ છીએ. . સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૫૧
૧૬. ડાહ્યા માણસોના ગુણ કવિઓ વડે પ્રસિદ્ધ કરાય છે.
શબ્દ સંભળાય છે.
ચોરો રાજા વડે દંડાય છે.
004 પાઠ - ૧૨ )

Page #65

વચન
પુરુષ ૧
श्रूयामहे
૧૯. (બે) ફળ હરિ વડે ખવાય છે. | ૨૩. સમુદ્રનું પાણી પીવાતું નથી. ૨૦. (બે) તીર ફેંકાય છે.
૨૪. દેવો સદાચરણથી ખુશ કરાય છે. ૨૧. (તમે) રાજા વડે ફરમાવાઓ છો. | ૨૫. સિપાઈઓ સેનાપતિ વડે ગણાય છે. ૨૨. હંમેશાં સુખ માણસો વડે ઈચ્છાયછે.
સારાંશ તથા સવાલ મિ- ગણ ૧ આત્માને. હસવું વર્તમાનકાળ : કર્તરિ રૂપ દ્વિવચન
બહુવચન પુરુષ ૧ स्मये
स्मयावहे स्मयामहे પુરુષ ૨ स्मयसे
स्मयेथे
स्मयध्वे પુરુષ ૩ स्मयते
स्मयेते
स्मयन्ते શ્રુ - સાંભળવું વર્તમાનકાળ : કર્મણિ રૂપ
श्रूयावहे પુરુષ ૨
श्रूयध्वे પુરુષ ૩ श्रूयते
श्रूयन्ते 9 - કરવું
વર્તમાનકાળ – કર્મણિ રૂપ પુરુષ ૧ क्रिये
क्रियावहे
क्रियामहे પુરુષ ૨
क्रियसे क्रियेथे क्रियध्वे પુરુષ ૩ क्रियते
क्रियेते
क्रियन्ते ૬ - ગણ ૧૦
વર્તમાનકાળ : કર્મણિ રૂપ પુરુષ ૧
दार्यावहे दार्यामहे પુરુષ ૨ दार्यसे
दार्येथे
दार्यध्वे પુરુષ ૩ दार्यते दार्येते
दार्यन्ते હે- ગણ ૧ પરમૈ. બોલાવવું.
વર્તમાનકાળ: કર્મણિ રૂપ પુરુષ ૧
हूयावहे
श्रूयसे
श्रूयेथे श्रूयेते
दार्ये
हूयामहे
સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા સ્ત્ર પર છ
પાઠ -૧૨ )

Page #66

દૂ
हूयध्वे
हूयन्ते
उद्यसे
उद्यध्वे
उद्यन्ते
પુરુષ ૨
हूयेथे પુરુષ ૩ हूयते
हूयेते વર્- ગણ ૧ પરસ્પે. બોલવું, કહેવું
વર્તમાનકાળ : કર્મણિ રૂપ પુરુષ ૧ उद्ये
उद्यावहे उद्यामहे પુરુષ ૨
उद्येथे પુરુષ ૩ उद्यते
उद्यते પ્રશ્ન-૧ નીચેના પ્રશ્નોના જવાબ આપો. ૧. છઠ્ઠા ગણમાં અન્ય 8 નો શો ફેરફાર થાય છે? એવો જ ફેરફાર બીજા કયા
પ્રસંગે થતો જોવામાં આવે છે? ૨. કર્મણિ રૂપ કે ભાવે રૂપનો ય પ્રત્યય લાગતાં, ધાતુના અન્ય સ્વ સ્વરમાં શો ફેરફાર થાય? અને દશમા ગણના ધાતુઓના સંબંધમાં શો નિયમ છે? તેમજ
સ્થા, વા અને પ (પીવું) એ ધાતુઓમાંના અન્ય મા ને બદલે શું મૂકાય છે? ૩. મ્ અને એવા અર્થના બીજા ક્રિયાપદો સાથે, રુચિ ધરાવનાર કઈ વિભક્તિમાં
આવે છે. એ દાખલા સાથે લખો. ૪. ર અને વા નો પ્રયોગ શી રીતે થાય છે? એ લખો. પ્રશ્ન-૨ નીચેના ધાતુઓના વર્તમાનકાળ કર્તરિ રૂપ લખો.
વૃ૬, પૃગ.૬ (અહીં જરૂર હોય તેટલા આત્મપદી ધાતુ મૂકવા) પ્રશ્ન-૩ નીચેના ધાતુઓના કર્મણિ રૂપ કે ભાવે રૂપ આપો.
, , Dા [અહીં જરૂર હોય તેટલા પરસ્મપદી અને આત્મપદી ધાતુ મૂકવા.]
એક
વો વિદેશઃ સમર્થનાન્!- સમર્થ વ્યક્તિ માટે વિદેશ શું!
.
એક
સ્થવિ મિપિ નો દુરપયમ્ - કોઈનું કંઈપણ ચોરવું ન જોઈએ. જે
હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા પ૩ હૈ છઠ્ઠ છઠ્ઠા પાઠ - ૧૨ જ છે

Page #67

આ કારાંત
ફેં કારાંત
نے ا نے شان شان
વિ.
દિ.
વિ.
પ્ર.
Ca.
પાઠ-૧૩
આ કારાંત તથા ફ્ કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામો
પ્રથમા અને દ્વિતીયા વિભક્તિ
પ્રત્યયો
એકવચન
.
आम् रमा
रमाम्
..
म्
नदी
नदीम्
ધાતુઓ
પહેલો ગણ
સમ્ + ગમ્ - આ. સાથે જોડાવું, મળવું આ + વ - ૫. આચરવું, કરવું દેં ( તર્) - ૫. તરવું, ઓળંગવું, અવ +TM (તર્) - ઊતરવું પરિ + ની - ઉ. પરણવું,
અપ + નૌ - લઈ જવું, ખસેડવું
પુલિંગ
દ્વિવચન
નામ
બ બ ર દ ક
માથા - આધાર
આરમ્ભ - આરંભ, શરૂઆત ૪ - કંઠ, ગળું, ડોક
નન∞ - રામની પત્ની સીતાનો બાપ, . સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૫૪
औ
नद्यौ
नद्यौ
| સમ્ + વૃક્ - આ. વધવું
/
શુર્ - ૫. શોક કરવો
અનુ + TM - ૫. અનુસરવું, પાછળ જવું. હૈં - ઉં. મન હરવું, મોહ પમાડવો
દશમો ગણ
તન્ત્ર - આ. સંભાળવું
જનક રાજા
નાવલ - નારદ
પ્રાપ્તાર્ - મહેલ મરી - ભાર, બોજો સૂત્રધાર - સૂત્રધાર
બહુવચન
अस्
अस्
મા
માર
अस्
इस्
નઃ
નવીઃ
What પાઠ - ૧૩

Page #68

હરિખ – હરણ
સ્ત્રીલિંગ
અરુન્ધતી - વસિષ્ઠ ઋષિની પત્નીનું નામ
આજ્ઞા - આશા, હુકમ
જ્યા - કથા, વાત વન્યા - કન્યા, દીકરી, છોકરી
તા - કલા, હુન્નર મારી - કુમારી, ન પરણેલી છોકરી
ક્ષમા - ક્ષમા, માફી જ્ઞ - ગંગા
નનની - મા
નટી - નટી, સૂત્રધારની પત્ની નવી - નદી
નારી - નારી, સ્ત્રી
પત્ની - પત્ની, વહુ
પૃથ્વી - પૃથ્વી ના - પ્રજા, પ્રમવા – જુવાન સ્ત્રી
સંતતિ
maf - cuuí, úcl
મહી - પૃથ્વી
માળા - માળા, હાર
પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
૧. વસિય પત્યરુન્ધતી ।
૨. હ્રા: તા: શિક્ષતે । ૩. નઘૌ સંછેતે
૪. વરાહા: સહવરી: શોષન્તિ ૫. નટી સૂત્રધારણ્ય માર્યાં | ६. उद्यानस्य शोभां पश्यति । હ. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
રની - રાત્રિ
નખ્ખા - શરમ, શરમાળપણું નતા - લતા, વેલ, વેલો
તલના - સ્ત્રી
વાપી - વાવ
શોમા શોભા
સહી - સખી, બહેનપણી સહચરી -- સહિયર, સોબતણ
નપુંસકલિંગ
પવન - બાગ, વાડી
ગમન - ગમન, જવું, નીકળવું
નાલ્ડ - નાટક
તત્વ - તળિયું
પ્રાપ્તાતત્ત - મહેલનું ઉપલું પૃષ્ઠ, અગાશી વન- લશ્કર, જોર, તાકાત ભૂષા - ઘરેણું, ભૂષણ વિશ્વ - વિશ્વ, દુનિયા, સંસાર
વિશેષણ
આત્મીય - આપણું, પોતાનું
સ્વાધ્યાય
૭. ચા સમુદ્ર ગતિ । ૮. નારાયળો બનનીમાતિ । ૯. નતે સ્મૃતિ । ૧૦. નૃપસ્યાશે અનુષ્યેતે । ૧૧. રામન્ય થા: સૂયત્તે । ૧૨. નાર્યો હાળાં વાતાયનેભ્યઃ પત્તા ૫૫000000 પાઠ - ૧૩ )

Page #69

૧૩. રામો નનવી ન્યાં પરિતિકા | ૨૦. ની શોભા ૧૪. મારી સૌ ભાષા ૨૧. બ્રાહામહીપત્તિા. ૧૫. નન્નાં ત્યગતિ પૂર્વ
૨૨.વને પ્રમત્તે ૧૬. પ્રના નૃપતિના રક્ષ્યને ૨૩. વાપી નગરો ૧૭. નનના: પ્રાસાહતમારોહન્તિા ૨૪. વજુમાનાં માત્મા પનીયો ૧૮. ક્ષમા વીરસ્ય ભૂષણમ્ | | ૨૫. ઝૂંપર્વત મરે પૃથ્વી પરે ! ૧૯.૩૫ને નૃપી વચ્ચે રમેતે ! પ્રસ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. નારદ સ્વર્ગથી પૃથ્વી ઉપર ઊતરે | ૧૩. પ્રજા રાજાના હુકમ માને છે.
૧૪. હરિની કન્યાઓ નૃત્ય શીખે છે. ૨. કૃષ્ણ રાજાઓની વાતો કહે છે. [૧૫. કળાઓ ઉદ્યમ વડે વધે છે. ૩. જુવાન સ્ત્રીઓ બાગમાં રમે છે. ૧૬. ડાહ્યા માણસ હંમેશાં ક્ષમા કરે છે. ૪. (તે) ગળે ફૂલોના (બે) હાર પહેરે | ૧૭. (આ) વિશ્વની શોભા મનને મોહ
પમાડે છે. ૫. અરુન્ધતીને રામની વહુ નમે છે. | ૧૮.મા (પોતાના) બાળકોના સુખથી ૬. અમે (બે) કુમારીઓને જોઈએ ખુશ થાય છે. છીએ.
૧૯. નાટકના આરંભમાં સૂત્રધાર ૭. હરણની સોબતણો હરણને અનુસરે (પોતાની) સ્ત્રીને બોલાવે છે. છે.
૨૦. પુરુષો સ્ત્રીઓનું રક્ષણ કરે છે. ૮ ગામમાં (બે) વાવ છે.
૨૧. તારાઓ રાત્રિને શોભાવે છે. ૯. સૂત્રધાર નટીને બોલાવે છે. ૨૨. શરમાળપણું ધૃષ્ટતાથી જિતાય છે. ૧૦. હરિ નદીએ જાય છે.
૨૩. વેલાઓ ઝાડોનો આધાર શોધે છે. ૧૧. રામની (બે) માતા એના વનમાં ૨૪. (તે) નારી ગુસ્સાને લીધે પોતાની)
(વસવા) માટે નીકળવાનો શોક કરે | સખીને તજે છે. છે.
૨૫. રાજા (પોતાની) પ્રજાને પોતાની ૧૨. નારીઓ વાવો તરફ જાય છે. | સંતતિ પ્રમાણે સંભાળે છે.
જ
ચ સત્સંગ ન વેચ્છમઃ - સત્સંગ કોનું ભલું નથી કરતું?
કરો
જ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ પ૬
5
3 પાઠ - ૧૩ )

Page #70

આ કારાંત
‡ કારાંત
એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન
भ्याम्
भिस्
આ કારાંત અને
भ्याम्
भ्यस्
ફ્કારાંત નામ
भ्याम्
भ्यस्
૧. ચતુર્થી, પંચમી, ષષ્ઠી અને સપ્તમીના એકવચનના પ્રત્યય લાગતાં આ કારાંત નામોમાં યા અને તૢ કારાંત નામોમાં આ ઉમેરાય છે.
દા.ત. માતા + યા + ૬ = માતાયૈ । નવી + આ + ૫ = નૌ ।
અથવા એકવચનના પ્રત્યયો નીચે પ્રમાણે સમજવા.
ચતુર્થી
પંચમી
ષષ્ઠી
यास्
आस्
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
તૃતીયા
ચતુર્થી
પંચમી
આ કારાંત તથા ફેં કારાંત સ્ત્રીલિંગનામ
તૃતીયા, ચતુર્થી અને પંચમી વિભક્તિ
પ્રત્યયો
ऐ
[:
એકવચન
मालया
मालायै
मालायाः
એકવચન
પાઠ-૧૪
પૃ.
ચ.
પં.
नद्या
नद्यै
ના:
आ
ए
अस्
यास्
आस्
દ્વિવચન
બહુવચન
मालाभिः
मालाभ्यः
मालाभ्यः
मालाभ्याम्
मालाभ्याम्
मालाभ्याम्
દ્વિવચન
બહુવચન
नदीभ्याम्
નવીભિઃ
नदीभ्याम्
नदीभ्यः
नदीभ्याम्
नदीभ्यः
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૫૭ 0000 પાઠ - ૧૪
સપ્તમી
याम्
आम्

Page #71

* નિયમો ૧. તૃતીયા વિભક્તિનો એકવચનનો પ્રત્યય લાગતાં છેલ્લા માં નો થાય છે. ૨. “આપવું” અર્થના ક્રિયાપદોનું તેમજ ગતિ-અર્થના ની , હૃ, મ્ અને વ૬ નું
પ્રધાન કર્મ કર્મણિ પ્રયોગ હોય ત્યારે પ્રથમામાં આવે છે. જ્યારે ચા, મિક્ષ, પર્ ,સા, પ્રફ્ફ, જિ ના ગૌણ કર્મ પ્રથમામાં આવે છે. દા.ત. ગોપેન મઝા પ્રા ની પોન ગ્રુપ માં યાત
ધાતુઓ
પહેલો ગણ નિર્ + મમ્-પ. નીકળવું, બહાર
આવવું, જતા રહેવું 9 + - પ. આપવું, દાન કરવું દુત્વ (ઘો) - આ. પ્રકાશવું
દ્ + પ - ૫. ઊડવું, ઉપર જવું નિ + વૃત - આ. પાછા ફરવું v + સ્થી - આ. નીકળવું
પાંચમો ગણ પર + ] - ઉ. ઘેરવું Jv + દિ-પ. મોકલવું
દશમો ગણ | + હાટુ -ઉં. આફ્લાદિક કરવું, ખુશ
કરવું
નામ
પુલિંગ
વાતા - કાંતા, વહાલી, વહુ, પ્રિયા . અનુરાગ - અનુરાગ, પ્રીતિ
વૌશાળી - એક શહેરનું નામ શરમ - હાથીનું બચ્ચું, નાનો હાથી | aોડી - ક્રીડા, રમત, ખેલ વેદ- કલહ, કજિયો
વિન્ત - ચિંતા, ફિકર - ઘરડો માણસ
ની - ઘડપણ તૂત - દૂત, જાસૂસ
વાણી - દાસી
રેવતા - દેવ કે દેવી ના - હાથી પઢવ - પલ્લવ, ફણગો
પગ્નવરી-દંડકારણ્યના એક ભાગનું નામ સંદેશ - સંદેશો
પાટીના - નિશાળ સ્ત્રીલિંગ
પુરી -પુર, નગર
પૂગા - પૂજા, અર્ચા અવની - એક શહેરનું નામ, ઉર્જન હજુ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ પ૮ હજુ પાઠ - ૧૪ હું

Page #72

प्रभा - प्रमा, ते४ महिषी - ५८२५ वाचा - पाया, व व्यथा - व्यथा, %1, पी.31 सीता - सीता
નપુંસકલિંગ गीत - गीत
| मौक्तिक- मोती हित - रित
विशेष रक्त - रातुं, विरूप - वि३५, पेण, ६६३j स्वस्थ - स्वस्थ, शांत (हित - शय२४
સ્વાધ્યાય
प्रश्न-१ संस्कृतनुं गुती २. १. देवताभ्यो बलिं यच्छति । १४.चित्तस्य व्यथया रामो मुह्यति । २. कान्तायै संदेशः प्रहीयते । १५. अवन्त्या आगच्छति । 3. कृष्णस्य पल्यै फलानि रोचन्ते । | १६. दास्या सेव्यते महिषी। ४. जरया क्षीयते शरीरम् । १७. मणीनां प्रभाभिर्योतते प्रासादः।। ५. लज्जया प्रविशति गृहम् । १८. देवस्य पूजायाः सुखं लभते । ६. प्रजाभ्यो हितमिच्छन्ति नृपतयः । | १८. कौशाम्ब्या निवर्तते दूतः । ७. क्रीडायै प्रविशत्युद्यानम् । | २०. सखीभिः परिव्रियते सीता । ८. सहचरीभ्यामनुगम्यते नागः। २१. पञ्चवट्या निर्गच्छति रामः । ४. लताभ्यां शोभते वृक्षः । | २२. गङ्गायाः पुरी क्रोशौ। १०. वापीभ्यो जलं वहति ।। २३. बालकाः पाठशालाभ्य आगच्छन्ति । ११.चिन्तया दह्यते चित्तं नराणाम्। २४. यथा कलहस्तथानुरागोऽपि वाचाया १२.हरिः कन्याभ्यो मोक्तिकानां मालाः। उद्भवति । प्रयच्छति ।
| २५. स्वस्थेन चित्तेन श्रूयते महिष्या १३. गजस्य करभकः सीतया पल्लवैः। नृपतेः संदेशः । . पुष्यते । प्रश्न-२ गु४२।तीनुं संस्कृत शे. १. रवा व मित्र ने शान्त ४३ छ.। भगवे छे. ૨. શહેર નદીઓ વડે ઘેરાયેલું છે. ૪. ડાહ્યા માણસ પૃથ્વી પરથી સ્વર્ગમાં ૩. ક્ષમા થકી માણસ ચિત્તની સ્વસ્થતા જાય છે. હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૫૯
પાઠ - ૧૪ છે.

Page #73

૫. વસિષ્ઠ અરુન્ધતીની જોડે આવે છે. [૧૬. (ત) ઘરડા આદમીની વાતોથી સુખ ૬. રામ દીકરીઓને ઘરેણાં આપે છે. | મેળવે છે. ૭. મા (પોતાના) છોકરા કદરૂપા હોય | ૧૭. નારાયણની વહુવડે ચોખા રંધાય છે.
તો પણ (તેને ચાહે) છે. ૧૮. રાજાના હુકમને લીધે (હું) અવન્તી ૮. (બે) યોદ્ધાઓ (બે) નગરોમાંથી જાઉં છું. - શસ્ત્રો સહિત નીકળે છે. | |૧૯. સીતા બહેનપણીઓ પાસેથી ગીતો ૯. આકાશ સૂર્યના રાતા પ્રકાશથી શીખે છે. સુશોભિત થાય છે.
| ૨૦. સેનાપતિના હુકમે લશ્કરના ૧૦. લોકોનું સુખ કળાઓ વડે વધે છે. | સિપાઈઓ શહેરમાંથી બહાર આવે ૧૧. માણસો દેવો પાસેથી સુખનો લાભ છે. ઈચ્છે છે.
૨૧.છોકરા રમતો વડે બાપના ૧૨. (બે) કુમારિકાઓ વડે બલિદાન | અંતઃકરણને ખુશ કરે છે. કરાય છે.
| |૨૨. (તે) દેવોની પૂજાને માટે ફૂલો લાવે ૧૩. ફિકરથી દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે. | છે. ૧૪. (તે) હારો વડે શરીર શણગારે છે. | ૨૩. દાસીને રાણીથી ઈનામ અપાય છે. ૧૫. પટરાણી દાસી ઉપર ગુસ્સે થાય છે. [૨૪. પક્ષીઓ પૃથ્વી ઊપરથી આકાશમાં
ઊડે છે.
Re
: ૫: પ્રિયવદનામું - મધુરભાષીનો કોઈ શત્રુ હોતો નથી
કે
(
મિનશ તો વિદ - કામીને વિદ્યા ક્યાંથી?
હજ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૬૦ 99093 પાઠ -૧૪ Q3

Page #74

આ કારાંત અને
‡ કારાંત નામો
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
ષષ્ઠી
સપ્તમી
સંબોધન
પાઠ-૧૫
ષષ્ઠી, સપ્તમી અને સંબોધન વિભક્તિ
પ્રત્યયો
૫.
સ.
એકવચન
अस्
आम्
मालायाः
मालायाम्
माले
ના
नद्याम्
नदि
દ્વિવચન
ओस्
ओस्
मालयोः
मालयोः
माले
નઘો:
નોઃ
नद्यौ
બહુવચન
नाम्
सु
मालानाम्
मालासु
માતા:
नदीनाम्
नदीषु
નઃ
ભૂમિકા
૧.
આ કારાંત અને હૂઁ કારાંતના સંબોધનરૂપોમાં એ.વ. આ નો પ થાય છે. તથા ૐ નું રૂ થાય છે અને દ્વિવચન તથા બહુવચનના તે તે રૂપો પ્રથમા જેવા જ થાય છે.
૨. સંસ્કૃતમાં સામાન્યથી સ્ત્રીલિંગના પ્રત્યય ઞ અને હૂઁ છે. મૈં કારાંત વિશેષણો હંમેશાં તો નહિ પરંતુ ઘણું કરીને સ્ત્રીલિંગમાં આ પ્રત્યય લે છે.
નિયમો
૧. ફ્ કારાંત સ.બ.વ.માં સુ નો છુ થાય છે. ગોમ્ પ્રત્યય લાગતાં અન્ય આ નો T થાય છે.
પાઠ
૨. નિદ્ અને એ ઉપરથી થયેલા શબ્દના પ્રયોગમાં જેના તરફ સ્નેહ બતાવવાનો હોય, તેને સપ્તમી વિભક્તિ લાગે છે. દા.ત. પૂત્રો બનવેશ નિતિ ।
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા મ ૬૧
૧૫

Page #75

ધાતુઓ પહેલો ગણ | વિ + હં- ઉ. વિહાર કરવો મદ્ - પ. લાયક હોવું
ચોથો ગણ ૫. ક્રીડા કરવી, રમવું
સન્ + ૨૬ - પ. આબાદ થવું વ૬ - પ. ચાલવું
સાતમો ગણ પન્ન -૫. ફળદાયક થવું |નિ + મ્ - અટકવું
નામ પુંલિંગ
નોલાવી - નદીનું નામ અવયય - એકઠું કરવું એ, જથ્થો
છાયા - છાયા વલામ - ઈચ્છા
તૃષ્પ - તૃષ્ણા, તરસ, ઈચ્છા aોર - એક જાતનું પક્ષી
વUડલ્સા - એક જંગલનું નામ નયન - ઈંદ્રના પુત્રનું નામ
નિશ - રાત વશરથ - એક રાજાનું નામ, રામના પિતા
રચ્યા - શેરી રેશ - દેશ
વાઘ - વાણી, વાચા, ભાષા નિશદિર - રાક્ષસ, દુષ્ટ માણસ
શકુન્તા - એક સ્ત્રીનું નામ પ્રવાહ - પ્રવાહ
શિના - પથ્થર મU૩પ - મંડપ
શ્રદ્ધા - શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ મર્ચ - માછલું
નપુંસકલિંગ માનવ-માનવ, માણસ
અનુષ્ઠાન - કરવું એ, કામ બજાવવું એ વમ - વહાલો, પ્રીતમ, ધણી
૩ - ઉદક, પાણી વિવાદ - વિવાહ
તીર- તીર, કાંઠો શૂદ્ર - એક રાજાનું નામ
પુષ્પ - પુણ્ય સંથાત - જથ્થો, સમુદાય
પ્રતિકાપન - સ્થાપના સંમાર-તૈયારી (બ.વ.) સામગ્રી
પ્રવર્તન - પ્રેરણા સ્ત્રીલિંગ
પ્રવીથ - હોંશિયારી અયોધ્યા - એક શહેરનું નામ
વાદુન્ય - બહુપણું, પુષ્કળતા રુદ્રા - ઈન્દ્રની વહુ
માધુર્ય - મધુરપણું, સુંદરતા ૌમુવી -ચાંદની
| વન - વચન, ઉપદેશ, વિનંતી હજ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૬૨ હેકર પાઠ - ૧૫ છે.

Page #76

संमार्जन - वासी वाणj थे, इयरी | पुण्य - पवित्र કાઢવો
| प्रिय - प्रिय, Asij વિશેષણ
| स्निग्ध - माया, स्नेहाण, ममताणु दक्ष - उद्योगी, महेनतु
અવ્યય निरतिशय-पू, नाथीबीलुयायातुं अतीव - मालिशय, घj
___नहोय तेवू, अनुपम सदैव (सदा + एव) - HEL, भेश - परम - ५२म, घी .
स्वाध्याय प्रश्न-१ संस्कृतनुं गुती . १. अवन्त्यां शूद्रको वसति । १५.प्रिये पुत्रो ग्रामं गच्छति। २. गङ्गायां प्रभूतं जलं वर्तते । |१६.सख्योः परमः स्नेहः शकुन्तलायाः। 3. प्रजानां धर्मे प्रवर्तनं नृपैः क्रियते। १७. कौमुद्याः शोभा चित्तं हरति। ४. उज्जयिन्यां शिवस्य पूजासुनृत्यन्ति | १८. बुधानां वाण्यां सदैव माधुर्यं वर्तते। .. नार्यः।
| १४. कान्ताया वचनं क्रियते रामेण । ५. सखि गच्छामि नद्यास्तीरम्। २०. दास्योर्वचनेषु महिष्या निरतिशया ६. गोदावर्या जले गंजौ विहरतः। । श्रद्धा । ७. ग्रीष्मे नदीनामुदकेषुनृपाः प्रमदाभिः | २१. पाठशालानां प्रतिष्ठापनेन जनेषुशानं - क्रीडन्ति ।
| वर्धते। ८. लतानां मण्डपं प्रविशन्ति ललनाः। २२. रथ्यानां संमार्जनं क्रियते पौरैः। ९. वाप्यां कमलानि प्ररोहन्ति ।। |२3. अयोध्याया नपो दशरथः । १०. वृक्षाणां छायासुशिलायामुपविशति। २४.जरायामपि मानवानां तृष्णा न ११. कृष्णो भार्याया विनयं शंसति । शाम्यति। १२. चन्द्रो निशाया वल्लभः। २५. देवतानां पूजया कामाः फलन्ति १३. कन्ययोर्विवाहस्य संभाराः क्रियन्ते। | नराणाम्। १४. जनन्योराज्ञामनुरुध्यते रामः। . . પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. १. न sistो 6५२ वृक्षो छ. |3. रामना मित्र श२भा २ छे. २. ४यन्त छद्रानो हीरो छ. ४. योर यांनी मुश थायछ. . . ( સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકાશ ૬૩ 99090ા પાઠ - ૧૫ )
तीन संस्कृत ४२.
.

Page #77

૫. (તે) વેલનું ફૂલ લાવે છે. ૧૫. ઘણું કરીને રાક્ષસો રાત્રિમાં ફરે છે. ૬. હરિ (પોતાની) દીકરીઓના ગુણ ૧૬. માનું મન (પોતાની) કન્યા તરફ ઘણું વખાણે છે.
| મમતાવાળું હોય છે. ૭. નદીઓમાં માછલાં હોય છે. | ૧૭. ગંગા નદી)નું પાણી પવિત્ર છે. ૮. (હું) અયોધ્યાના રસ્તામાં રથો જોઉં | ૧૮. રાણીના હુકમથી ઠગ દંડાય છે.
૧૯. કળાઓની પુષ્કળતાથી દેશ આબાદ , ૯. શકુન્તલા સખીઓના પ્રેમ(ને) | થાય છે. લાયક છે.
| ૨૦. નદીનો પ્રવાહ પથ્થરોના જથ્થાથી ૧૦. રામની વાણીમાં મધુરપણું છે? || અટકે છે. ૧૧. સીતાના (બે) દીકરા ક્યાં છે? |૨૧. દાસી અર્ચાની સામગ્રી લાવે છે. ૧૨. દંડકામાં રાક્ષસો છે.
૨૨. (હું) વેલોના ફૂલ એકઠાં કરવાને જાઉં ૧૩. પૃથ્વી ઉપર દ્વીપો છે. ૧૪. (હું) ઝાડની છાયામાં માણસો જોઉં ૨૩. (તે) રાજાના હુકમ બજાવવામાં
ઉદ્યોગી છે. સારાંશ તથા સવાલ
શાના - સ્ત્રી. સ્થાન એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ शाला शाले
શાના: દ્વિતીયા शालाम्
शाले
शालाः તૃતીયા शालया शालाभ्याम् शालाभिः ચતુર્થી
शालायै शालाभ्याम् शालाभ्यः પંચમી शालायाः शालाभ्याम् शालाभ्यः ષષ્ઠી शालायाः
शालयोः शालानाम् સપ્તમી
शालायाम् शालयोः शालासु સંબોધન शाले
शाले વાણી - સ્ત્રી. દાસી એકવચન
બહુવચન પ્રથમ दासी दास्यौ
दास्यः દ્વિતીયા दासीम् ।
दासीः તૃતીયા दास्या
दासीभ्याम् વાસfમઃ હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા (9093 પાઠ - ૧૫
शालाः
દ્વિવચન
दास्यौ

Page #78

પંચમી
दास्योः
ચતુર્થી दास्यै
दासीभ्याम् दासीभ्यः दास्याः
दासीभ्याम् दासीभ्यः ષષ્ઠી दास्याः
दास्योः दासीनाम् સપ્તમી दास्याम्
दासीषु સંબોધન दासि दास्यौ
दास्यः प्रश्न-१नायेना नामोना३पोलपो.
सहचरी, प्रमदा वगेरे. પ્રશ્ન-સંસ્કૃતમાં સ્ત્રીલિંગના પ્રત્યય કયા છે? અને આ કારાંત વિશેષણોનું સ્ત્રીલિંગ
'રૂપ કરવાનો સાધારણ નિયમ કયો છે?
*
क्षमया किं न सिध्यति ? - क्षमाथी शुं सिद्ध थतुं नथी. ? .
*
*
क्षान्तितुल्यं तपो नास्ति । - क्षमा समान ओई त५ नथी
**
*
गतस्य शोचनं नास्ति ।- वीतही वातनो शो व्यर्थ छ.
*
गुणा : सर्वत्र पूज्यन्ते । - गुड ५४ पूलय छे.
*
*
दारिद्यनाशनं दानम् ।-हानहरद्रतानो नाश छ.
*
હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૬૫
જૂ9% પાઠ - ૧૫ જૂછે

Page #79

પાઠ-૧૬||
ताम्
હ્યુસ્ટન ભૂતકાળ
પરસ્મપદ - પ્રત્યય પુરુષ-૧
પુરુષ-૨
પુરુષ-૩ એકવચન પ્રમ્ દ્વિવચન a
तम् એકવચન વોહમ્
अबोधः अबोधत्. દ્વિવચન વોથાવ अबोधतम् अबोधताम्
નિયમો ૧. આ કાળના રૂપોમાં ધાતુની પહેલાં આગમન મુકાય છે, જો ઉપસર્ગ સહિત ધાતુ
હોય તો ઉપસર્ગની પછી અને ધાતુની પૂર્વે એ મૂકવો જોઈએ.
દા. ત. વધુ = વોથમ્l v+ વુમ્ = પ્રવોથમ્ | ૨. હ્યસ્તન ભૂતકાળના પ્રત્યય લગાડતા પહેલા ગણોનો વિકરણ પ્રત્યય ઉમેરવો. હું
અને પ્રત્યયો પૂર્વે મન્ હોવું-ગ.૨.) ધાતુમાં છું અને મદ્ (ખાવું. - ગ. ૨.) ધાતુમાં 4 ઉમેરવામાં આવે છે. દા.ત. અત્ = ઝાડા સાત્ સત્ = માસી માસત્T
જૂ + સ્વર, અંતઃ સ્થ કે અનુનાસિક = નો વિકલ્પ છું થાય. દા.ત. સત્ + શાસ્ત્રમ્ = સંછી સ્ત્રમ્ /સશાસ્ત્રમ્
- વત્ + શ = પ્રવચ્છ: / પ્રવાહ. ૪. (A) ૨૦+ અનુનાસિક જો પ્રત્યયનો આદ્યાક્ષર હોય તો = સ્વવર્ગનો અનુનાસિક
અવશ્ય મૂકવો. દા.ત. વિન્ + ય = ચિન્મયા (B) ૨૦+ અનુનાસિક = વિકલ્પ સ્વવર્ગનો અનુનાસિક મૂકવો. દા.ત. તત્ + મુરારિ= પતમુરારિ / તિમુરારિ
હા સુબોધ સંસ્કૃતમાગેપદેશિકા ( ૬૬ 99093 પાઠ - ૧૬ હજી

Page #80

५. कथ् पातुनो भद्वितीया, यतु षष्ठीमा मुडायछे.
El.d. आचार्यः शिष्यं/ शिष्याय/ शिष्यस्य कथां कथयति । पातु→५४ो ।→गै - ५. ॥ २y, uj
નામ પુંલિંગ
| आशा - माशा अज - ०७२
सभा - ध्येरी गोष्ठ - ओढ, गायनोवो , गो (न.)। सेना - १२७२ ग्रन्थ - अन्थ, पुस्त
- નપુંસકલિંગ तनय - तनय, हीरो
संकट - सं.52, सं53161, माईत महिष - पो
समराङ्गण - २५भूमि मुष्टि - भूठी
અવ્યય સ્ત્રીલિંગ
पुरतस् - मागण, समक्ष असारता - नि२५योगिता
शनैस् - वे वे
સ્વાધ્યાય प्रश्न-१ संस्कृतनुं गुती रो.. १. रामो रावणमजयत्।
१२. संसारस्यासारतामबोधम् । २. गङ्गाया जलमपिबम्। १३. तदा मूर्योऽस्मीत्यवागच्छम् । उ. ललने छायायामुपाविशताम् । १४. सीता गोदावर्यास्तीरमगच्छत् । ४. सीतां वनेऽत्यजाव ।
१५. योधोऽरौ शरानक्षिपत् । ५. गिरेः शिखरादजावपतताम् । १६.पुत्राणां धर्ममकथयः । ६. शिष्यावाचार्यमनमताम्। १७. संकटेभ्यो जनमरक्षः । ७. अयोध्यायामासीः।
१८. पुरा भार्यया सहोज्जयिन्यामवसम् । ८. हरिरश्वमारोहत्।
१८. अवन्त्यामभवः। ८. देवानयजाव ।
२०. रथं समराङ्गणमनयम्। १०. स्तेनौ धनिकस्य धनमचोरयताम् ।। २१.भिक्षुकेभ्यो निष्कानयच्छम् । ११.ईश्वरस्य प्रसादेन हरेः क्लेशोऽ- | २२. अरण्ये महिषानपश्यम् । - नश्यत् ।
। २3. दशरथस्तनयमाह्वयत् । હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાપદેશિકા સ્ત્ર ૬૭ 99% પાઠ - ૧૬ )

Page #81

૨૪. અનિર્વનમવત્ । પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. સરોવરનું પાણી સુકાયું. ૨. સેનાપતિ લશ્કરને રણભૂમિ ઉ૫૨ લઈ ગયો.
૩. કૃષ્ણે પગ ધોયા.
૪. યોદ્ધે શત્રુથી નારીઓનું રક્ષણ કર્યું. ૫. કાચબો હળવે હળવે ચાલ્યો. ૬. રામને (બે) મિત્રોએ સંભાર્યો. ૭. (તું) રામની ચાલ વડે ખુશ થયો. ૮. (અમે બેએ) ઋષિઓને શાંત કર્યા. ૯. પરમેશ્વરે પૃથ્વી સરજી. ૧૦. બે માણસ વાડીમાં પેઠા. ૧૧. (મેં) હરિને નિંદ્યો. ૧૨. (તમે બે) વનમાં રહ્યા. ૧૩. સંઘ (એક) શહેરથી (બીજે) શહેર
ભટક્યો.
૧૪. (મેં) પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કર્યું.
૨૫. રૃપમ્ય પુરતોઋત્યમવર્‰: ।
૧૫. (તમે બે) હિરની વાડીમાંથી ફળો હરી ગયા.
૧૬. (તમે) રામને વાત કહી. ૧૭. (બે) વાઘ કોઢ તરફ દોડ્યા. ૧૮. ત્યારે આબાદીની આશા વગર (હું) જીવ્યો.
૧૯. (અમે બેએ) ભોજનને માટે ચોખા રાંધ્યા.
| ૨૦. રાણીએ રાજાની સભામાં ગાયું. ૨૧. અનાજની મૂઠીઓ વડે (તે) હરણને ખવડાવતી હતી.
૨૨. (તે) તારી સ્ત્રીને કારણ વિના તજી. ૨૩. (તમે બેએ) કારણ વિના ગામ બાળ્યું.
(તે) ઝાડના શિખર ઉપરથી પડ્યો અને નાશ પામ્યો.
ૐ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૦ ૬૮
૨૪.
૨૫. બાળક હર્ષને લીધે નાચ્યું.
ધર્મક્ષય: શેષઃ ।- ક્રોધ ધર્મનો નાશક છે.
***
**
* ધર્મે દીના: પશુમિ: સમાન:। - ધર્મહીન નર પશુ તુલ્ય છે. *
HO પાઠ - ૧૬

Page #82

પાઠ – ૧૭ી
अगच्छाम
ड
હ્યસ્તન ભૂતકાળ પરસ્મપદ - બહુવચન અને આત્મપદ - એકવચન
પ્રત્યયો પરસ્પે. બહુ જ
अन् अगच्छत
अगच्छन् આત્મને. એક.
थास् अलभे अलभथाः
अलभत
નિયમો ૧. (A) જે ધાતુને આરંભે સ્વર હોય છે તેની પહેલાં મને બદલે માં મૂકવામાં આવે
છે, એ મા માં ધાતુની શરૂઆતનો રૂ કે હું મળવાથી જે થાય છે અને ૩ કે ૪ મળવાથી થાય છે. ' દા.ત. આ + ક્ષ + + ત = ક્ષતા (B) એ જ પ્રમાણે 2 કે ઋ હોય તો માર્થાય. દા.ત. સન્ + + ગ્રહથ્થત્ = સમાધ્યેત્ (C) અને એ કેમ હોય તો મન થાય છે. (દા.ત. મા + અ = મામ્ મા + સમ્ = ગ્રામ્ ધાતુ રેતિ +વૃદ્ - ગ. ૪ આ. આપવું.
નામ પુલિંગ
પર - પાંજરું
પતિ કાશીર્વાઃ- આશીર્વાદ
- પંડિત પ - ગોવાળ
પાઇવ - પાંડુ નામના રાજાનો પુત્ર રન્નાપીઃ- એક રાજપુત્રનું નામ
વનિ - એક રાજાનું નામ વિરાટ- એક પર્વતનું નામ
માપાવ - વિશેષ નામ (ાર્તરાષ્ટ્ર-ધૃતરાષ્ટ્રનો પુત્ર
મારુત - પવન, પવનનો અધિષ્ઠાતા દેવ
મા - મારગ, માર્ગ, રસ્તો (સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૬૯ 999 પાઠ - ૧૭ છે.

Page #83

राक्षस - राक्षस, हैत्य लव - रामनामे पुत्रनुं नाम विराव - बूम, पोर शृगाल - शियाण
સ્ત્રીલિંગ देवी - हेवी, ५८२॥९॥ मदिरा - ६३, माह। वसुधा - पृथ्वी
। नपुंसलिंग ग्रथन - गूंथj शव - भ.७९ संचलन - सामतेम यालj स्थान - स्थान, ४२या, आशु
विशेष | नृशंस - २
અવ્યય
उज्ज्व लम् - 2012थी ४j
સ્વાધ્યાય प्रश्न-१ संस्कृतनुं गु४राती . १. पाण्डवानां धार्तराष्ट्रैः सह
माकम्पत । युद्धान्यभवन् ।
१७. आचार्या धर्ममुपादिशन्। रामः सीतया सह
१४. उद्यमेन धनमलभथाः। गोदावर्यास्तीरेऽरमत। १५. मित्रस्य कल्याणायायते । व्याघ्रस्य विरावेण नार्या १६. शृगालोऽनियत। हृदयमवेपत ।
१७. शवमस्पृशत। ४. गोपा अजान् ग्राममनयन् । १८. माणवकं मार्गमपृच्छाम । ५. नृपस्य सभां पण्डिताः १८. देवीमभाषे। प्राविशन्।
२०. नृपतेः शासनमवाधीरयथाः । ६. प्रासादे नार्योऽनृत्यन् ।. २१. हरिणा जनकोऽसेव्यत । ७. क्लेशो रामेणासह्यत । २२. शृगालं व्याघ्रं चैले। ८. नृशंसो राक्षसोऽहन्यत । २३. प्रभूतं धनं नृपेण ४. लवस्य विनयेनर्षयोऽतुष्यन् । | ब्राह्मणेभ्योऽत्यसृज्यत । १०. चित्रकूटस्य शिखरेश्वसाम। २४. पञ्जराद्विहगममुञ्चाम। ११. वित्तस्य नाशेनामुह्यन् ।। २५. पुरुषमताडयत । १२. चन्द्रापीडस्य बलस्य संचलनेन |
सुषोय संस्कृतमाग!पशि0
30 50020050031416 - १७ 20

Page #84

પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. (અમે) ઝાડની છાયામાં બેઠા. | પ્રકાશ્યો. ૨. (તેણે) ચાકરોના ગુના માફ કર્યા. |૧૫. રાત્રિએ ચોર વડે ઘરમાં પ્રવેશ થયો. ૩. બ્રાહ્મણો ગંગાના જળમાં પડ્યા. ૧૬. (તમે) સોનામહોરો ગણી. ૪. રામે બાપના હુકમ માન્યા. | ૧૭. રામ વડે ઋષિ પાસેથી આશીર્વાદ પ. હરિ નારાયણ પાસેથી ગાયન | ઈચ્છવામાં આવ્યો. શીખ્યો.
|૧૮. દેવોના પ્રસાદથી તમે (તમારા) ૬. (તમે) ત્યારે કૌશામ્બીમાં રહ્યા. | શત્રુઓને જીત્યા. ૭. (તે) રામના પરાક્રમોથી આશ્ચર્યT૧૯. અમે દારૂને ઠેકાણે પાણી પીધું. પામ્યો.
૨૦. તમે (અહીંથી તમારે) ઘેર પુસ્તકો ૮. (૮) શત્રુ જોડે લડ્યો.
લઈ ગયા. ૯. લુચ્ચાને રાજાના હુકમથી મારવામાં|૨૧. અમે સેનાપતિને અને (એના) આવ્યો.
લશ્કરને જોયું.' ૧૦. (મું) કેરીઓ ચાખી. | ૨૨. તેઓ રણસંગ્રામમાંથી રાજાને લઈ ૧૧. જાસૂસ અયોધ્યા ગયા.
ગયા. ૧૨. (૮) જૂઠું બોલ્યો.
૨૩. તેઓએ શત્રુઓ તરફ બાણ ફેંક્યા. ૧૩. કૃષ્ણ મિત્રની આબાદીથી ખુશ થયો. ૨૪. (મું) ફૂલોની માળા ગૂંથવાનો આરંભ ૧૪. ગઈકાલે સૂર્ય ચળકાટથી (ઊજળો) | કર્યો.
-
થર્વવંતુ કુતર:- ધર્મનો દંભ દુસ્તર છે.
ન
થ
સ્થાપ-દયાથી મોટો કોઈ ધર્મ નથી.
૧૪ વિદ્યાનો વ:- વિદ્યા સમાન કોઈ ભાઈ નથી. આ
હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા હa ૭૧ હર હર પાઠ - ૧૭ છે

Page #85

પાઠ - ૧૮) હ્યુસ્ટન ભૂતકાળ
આત્મને પદ-પ્રત્યય પુરુષ-૧
પુરુષ-૨ વહિ
इथाम् महि
ध्वम् अलभावहि
अलभेथाम् अलभामहि
अलभध्वम्
દ્વિવચન બહુવચન દ્વિવચન બહુવચન
પુરુષ-૩ इताम्
अन्त अलभेताम् अलभन्त
નિયમો ૧. કર્મણિ રૂપમાં પ્રનું પૃચ્છું થાય છે. આ ધાતુ દિકર્મક છે. ૨. ૨૦ + ૬ =ના સ્થાને વિકલ્પ સ્વવર્ગનો ચોથો મુકાય છે. દા.ત. વાક્ + રિ = વારિવારિત
ધાતુઓ પહેલો ગણ | | તિરસ્કાર કરવો - આ. ફના થવું, નાશ પામવું
છઠ્ઠો ગણ મ્ - આ. આનંદ પામવો
| વિ + શ - પ. વિચારવું, વિચાર કરવો પ - આ. સ્પર્ધા કરવી, સરસાઈ
નન્ - આ. લજ્જા પામવી, શરમાવું,
લાજવું ચં- આ. પડી જવું, ખરી પડવું વિ + હમ્ - પ. મશ્કરીમાં હસવું
દશમો ગણ ચોથો ગણ
નિ + મન્ - આ. નિમંત્રણ દેવું, તેડવું, મવ + મન - આ. અવજ્ઞા કરવી,
નામ
કરવી
નોતરવું
નામ
પુંલિંગ
યવન
મયુર - (બ.વ.) દેવના શત્રુ, મ્લેચ્છ, પરેશ - ઉપદેશ, શિખામણ હદ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા (ર ૭૨ હું જરુદ પાઠ - ૧૮ )

Page #86

गन्धर्व - स्वर्गमा डेन।२। हेवोनी से | प्राची - पूर्व हिश જાત
નપુંસકલિંગ चोर- योर त्याग - त्याग, त४j से
अनिष्ट - अनिष्ट, हुम, सं.52 नायक - नाय, सागवान
आरोपण - रोप से पान्थ - भुसा३२
कार्य - आर्य, म प्राश्निक - प्रश्न २नारी
ग्रहण - ५४3gसे
जाल - 1, पाश भूप - भू५, भूपाण, २५%80
दर्शन - हर्शन रमण - घी, अन्त व्याध - शिरी
दुष्कृत - हुकृत, हुट जाम सचिव - प्रधान
बल - ण, ठी२
| बीज-बी, बी४ समूह - समूड, समुदाय
राज्य - राय સ્ત્રીલિંગ
वीर्य - ५२।म, बाहुरी अवधीरणा - सा, निहा
અવ્યય कबरी-बोडो, वे ज्योत्स्ना - यांनी
परम् - तो ५५५, ५९
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. १. पाण्डवा राज्यमविदन्त । | १०. आचार्यादस्त्राण्यशिक्षामहि। २. सचिवा भूपमभाषन्त । ११. बीजस्यारोपणमारभन्त कृषीवलाः । 3. जनेन व्यहस्यध्वम् ।
१२. उद्यमाद्धरेर्धनान्यवर्धन्त । ४. रामस्य दुःखान्यध्वंसन्त । १३. धनस्य राशयो ब्राह्मणेभ्योऽ - ५. वृक्षेभ्यः शुका उदडयन्त ।
- दीयन्त । ६. जनानां सुखायायतामहि । १४. आचार्या शिष्या अभ्यवादयन्त । ७. रमणैः सह ज्योत्स्नायामरमन्त | १५. नार्याः कबर्याः पुष्पे अस्त्रंसेताम् । नार्यः।
१६. रथ्यायां जनानां समूहमैक्षामहि । ८. वातेन वृक्षा अकम्पन्त । १७. मित्राणां त्यागेनालज्जेथाम्। ४. गृहं प्राविशंश्चोराः परं नालभन्त | १८. मृगावहन्येतां व्याधैः । धनम्।
| १८. देवैः सहासुरा अस्पर्धन्त । - સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા પર ૭૩ સ્વ રુજી પાઠ - ૧૮ (૪)

Page #87

૨૦.૩TMયિન્યા: જવા ચવર્તમિતિ जनैरपृच्छ्यामहि । ૨૧. અરીળાં પાનયેનામોલ્સ મેનાપતય: 1 ૨૨. જ્યા અવન્ત નનમ્ ।
પ્રશ્ન-૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
૧. વાંદરા રાક્ષસો સાથે લડ્યા. ૨. (અમે બે) કાશીમાં પંડિતો સાથે બોલ્યા.
પામ્યા.
૧૨. (તમે બેએ) કામ શરૂ ન કર્યું. ૧૩. (અમે બે) ઋષિને નમ્યા.
૩. (તેઓએ) સ્વસ્થતાથી મહેણા સહ્યા. ૪. (બે) તારા પૂર્વમાં પ્રકાશ્યા. ૫. (તમે) માણસો વડે વખાણાયા. ૬. (તમે બે) રામ વડે ફરમાવાયા. ૭. અમે જમવા સારુ ઋષિઓને નોતર્યા.
૮. (અમે) હિર પાસેથી મહેરબાનીની આશા ન રાખી.
૯. (અમે) નિશાળમાં ચોપડીઓ મેળવી.
૧૦. (બે) પરીક્ષકોએ નૃત્યમાં (બે)
કન્યાઓની પરીક્ષા લીધી.
૧૧. (અમે બે) માના દર્શનથી આનંદ
|
૨ ૨. રામના ગુણ કવિઓ વડે વખણાયા. ૨૩. ઉદ્યોગ વડે તેઓએ ઘણું દ્રવ્ય મેળવ્યું. ૨૪. (બે) કેરી (બે) મુસાફરો વડે ચખાઈ. ૨૫. તેઓ બેએ અરણ્યમાં (પોતાની) કન્યા શોધી. સારાંશ તથા સવાલ
૨૩. વીર્યેળ વિદ્યાયાજી વત્તેન પ્રાણના २४. नारायणस्य दुष्कृतानि नारोचन्त
जनकाय ।
૨૫. નાનિમાળાદિ
પુરુષ ૧ પુરુષ ૨
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા પૂર્વે ૭૪
૧૪. (તેઓ બેએ) રાજા પાસેથી અવજ્ઞાની શંકા રાખી.
૧૫. (અમે) ગંધર્વોના વંશમાં જન્મ્યા. ૧૬.પક્ષીઓએ (પોતાના) નાયકના ઉપદેશનો તિરસ્કાર કર્યો, અને જાળમાં પડ્યા.
अनयम्
अनयः
ની - ગ. ૧ પરસ્પૈ. લઈ જવું, એકવચન
દ્વિવચન
अनयाव
अनयतम्
૧૭. અયોધ્યાથી જાસૂસો ક્યારે પાછા આવ્યા?
૧૮. બ્રાહ્મણોના અપરાધ રાજા વડે માફ કરાયા.
૧૯. (તમે બે) વાઘના દર્શનથી કંપ્યા. ૨૦. (તમે) હાથીને પકડવાનો યત્ન કર્યો. ૨૧. (બે) છોકરા (પોતાની) મા વિના આનંદ ન પામ્યા.
બહુવચન
अनयाम
अनयत
Iના પાઠ - ૧૮

Page #88

પુરુષ ૩
अनयताम्
अनयत् ઘુત્ - ગ. ૧ આત્મને. શોભવું
પુરુષ ૧
अद्योतावहि
अद्योते अद्योतथा:
પુરુષ ર
अद्यतेथाम्
પુરુષ ૩
अद्योतत
अद्यतेताम्
પ્રશ્ન-૧ નીચેના ધાતુઓના હ્યસ્તન ભૂતકાળના રૂપ આપો ઃ
અમ્, અર્, શ, મૃગ, સૃન, નિ + મન્ત્ર, રૂ૫, શિક્ષ, નીવ્, ડી, વૃત, વ ્ (કર્મણિ રૂપમાં ), સમ્ + વ્
પ્રશ્ન-૨ ૨૦+અનુનાસિક હોય તો શો ફેરફાર થાય છે? ક્યારે આ ફેરફાર આવશ્યક
છે? પ્રશ્ન-૩ ૨૦+ ૢ આવે તો તે દૂમાં શો ફેરફાર થાય છે ? પ્રશ્ન-૪ નો છ્ કયારે થાય છે ?
કોન
अनयन्
अद्यतामहि
अद्यतध्वम्
अद्योतन्त
નાસ્તિ જામસમો વ્યાધિઃ । - કામ સમાન કોઈ રોગ નથી.
નાસ્તિ ઋોષસમો વહ્રિ । - ક્રોધ સમાન કોઈ આગ નથી.
ન તોષાત્ પરમં યુદ્ધમ્ । – સંતોષથી મોટું કોઈ સુખ નથી.
ન ધર્મસÄ મિત્રમ્ । – ધર્મ સમાન કોઈ મિત્ર નથી.
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૭૫
મૃ, ન,
ૐ પાઠ - ૧૮

Page #89

46- १८
औ .
औ
भिस्
भ्याम् भ्याम्
પ્રથમ
गुरवः
તૃતીયા
સકારાંત અને 8 કારાંત પુંલિંગ તથા નપુંસકલિંગ નામો
પ્રથમા થી ચતુર્થી વિભક્તિ
ત્ર કારાંત પુલિંગ પ્રત્યય मेजवयन દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ
अस् દ્વિતીયા
अम् તૃતીયા
आ ચતુર્થી
भ्यस् गुरु - पुं. गुरु એકવચન દ્વિવચન બહુવચન गुरुः
गुरू દ્વિતીયા गुरुम् गुरू
गुरून् गुरुणा गुरुभ्याम् गुरुभिः गुरवे गुरुभ्याम् गुरुभ्यः
मधु- न. ५
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ . मधु मधुनी
मधूनि દ્વિતીયા
मधु मधुनी
मधूनि मधुना मधुभ्याम्
मधुभिः मधुने मधुभ्याम् मधुभ्यः
कर्तृ - न.
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ
कर्तृ कर्तृणी
कर्तृणि દ્વિતીયા कर्तृ कर्तृणी कर्तृणि તૃતીયા
कर्तृभ्याम् । कर्तृभिः ચતુર્થી
कर्तृणे
कर्तृभ्याम् कर्तृभ्यः હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિક રહ્યા ૭૬ ઝ પાઠ - ૧૯ હૂં
ચતુર્થી
તૃતીયા
ચતુર્થી

Page #90

પ્રથમ
नेतृन्
नेत्रा
નેત્રે
પ્રથમ
તૃતીયા
નેતૃ-પં. નાયક, દોરનાર એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન नेता नेतारौ
नेतारः દ્વિતીયા नेतारम्
नेतारौ તૃતીયા
नेतृभ्याम्
नेतृभिः ચતુર્થી
नेतृभ्याम्
નેતૃપ્ય: પ્રા - પુ. ભાઈ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન भ्राता भ्रातरौ
भ्रातरः દ્વિતીયા भ्रातरम् भ्रातरौ
भ्रातृन् भ्रात्रा
भ्रातृभ्याम् भ्रातृभिः ચતુર્થી भ्रात्रे
भ्रातृभ्याम्
ભૂમિકા ૧. સકારાંત પુંલિગ નામોના રૂપરૂ કારાંત પુલિંગ નામોના રૂપો જેવા જ થાય છે,
તફાવત એટલો જ છે કે રૂકારાંત નામોમાં જ્યાં રૂ, , અથવા આવે છે, ત્યાં
૩કારાંત નામોમાં અનુક્રમે ૩, ૪, મો અથવા થાય છે. ૨. સકારાંત અને 2 કારાંત નપુંસકલિંગ નામોના રૂપ વારિના જેવા જ થાય છે.
વારિમાં અન્ય રૂ, ડું કે થાય છે તેને બદલે ૩ કારાંતમાં અનુક્રમે ૩, ૪ કે મો
અને 2 કારાંતમાં ત્રક, ત્ર કે થાય છે. ૩. 28 કારાંત પુલિંગ નામના ત્રનો પ્રથમાના ત્રણે વચનના અને દ્વિતીયાના એકવચન તથા દ્વિવચનના પ્રત્યય લાગતાં થાય છે. પિત્ત, ગ્રાહુ, કામાતુ, રેવું, અને
વ્યષ્ટ્ર જેવા થોડાંક જ નામોના અન્ય નો થાય છે. બધાયે કારાંત નામોની પ્રથમાના એકવચનમાં છેવટે આ રહે છે અને ની જેમ પ્રત્યયના નો લોપ થાય છે.
નિયમો ૧. ૨ કારાંત હિં. બ. વ. નો પ્રત્યય લાગતાં, પૂર્વનો 8 દીર્ઘ થાય છે. ૨. નિષેધ બતાવવા માટે વ્યંજનથી શરૂ થતા શબ્દને આરંભે 5 અને સ્વરથી શરૂ
થતા શબ્દને આરંભે મુકાય છે. ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૭૭
પાઠ - ૧૯ છે.

Page #91

દા.ત. અ + ધર્મ = અધર્મ । અન્ + આવાર = અનાચાર ।
૩. (A) ધૃસ્વ સ્વર, મા અવ્યય કે આ ઉપસર્ગ + = ધ્ નો અવશ્ય થાય. દા.ત. મા + છિદ્ધિ = માિિા આ+ छिद्यन्ते : आच्छिद्यन्ते । (B) પરંતુ પદાંતે દીર્ઘ સ્વર + = ધ્ નો વિકલ્પે થાય છે. દા.ત. હક્ષ્મી + છાયા = લક્ષ્મીછાયા / લક્ષ્મીછાયા ।
ધાતુઓ
પહેલો ગણ
ચોથો ગણ
અનુ + ગમ્ - ૫. અનુસરવું, પાછળ જવું | અનુ + રૂક્ષ્ - ૫. શોધવું
ત્ - ૫. નીગળવું, ઝરવું X + ની - ઉ. રચવું
æ - ઉં. ભરવું (કર્મણિ - પ્રિયતે) વાચ્છુ- ૫. વાંછા કરવી, ચાહવું, ઈચ્છવું
બીજો ગણ
નિર્ + મા - ૫. નિર્માણ કરવું
પુલિંગ
રૂવુ - તીર, બાણ ઋતુપf - એક રાજાનું નામ પોલ - ગાલ
ગુરુ - ગુરુ, આચાર્ય, પૂજ્ય માણસ નામાતૃ - જમાઈ
તા - તળાવ
તરૂ - ઝાડ
વટ્ટ - વિશ્વકર્મા
ટુન - દુર્જન, ખરાબ માણસ
વેવૃ - દિયર
àજ્- શત્રુ
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
અનુ + મન્ - આ. કબૂલ રાખવું સાતમો ગણ
છિદ્ - ઉ. કાપવું
નામ
ધાતુ - પેદા કરનાર
7 - નર, પુરુષ પશુ - ફરસી, કુહાડો
પરશુરામ – પૃથ્વી નક્ષત્રિય કરનાર બ્રાહ્મણ
યોદ્ધો
પાંસુ - ધૂળ, રજ પિતૃ - પિતા, બાપ
પ્રભુ – પ્રભુ, ધણી
વાડુ - હાથ, બાંહ વિન્તુ - ટીપું
મસ્તું - પતિ, ધણી, માલિક
ભીમ - પાંડુના છોકરાઓમાંના એકનું
૭૮
૦૦ પાઠ - ૧૯ H

Page #92

નામ, ભીમસેન
અશ્ર - આંસુ પ્રકર- ભમરો
તાતુ - તાળવું અનુ. હિંદુ ધર્મશાસ્ત્રના રચનાર મનુ મધુ- મધ રાક્ષ- રક્ષક
રાષ્ટ્ર રાષ્ટ્ર, દેશ નર્મU - રામનો ભાઈ
વસુ - વસુ, ધન વાયુ - વા, પવન, વાયુ
વિશેષણ વિઝ - વિજ્ઞ, અડચણ વિમા - ખોટો રસ્તો, આડો રસ્તો
| સર્વે - કર્તા, કરનાર, રચનાર વિષ્ણુ - વિષ્ણુ
ક્ષધિત-ભૂખ્યું શત્રુ-શત્રુ, દુશ્મન
નૃ-ગમન કરનાર, જનાર શષ્ણુ-શંભુ, શિવ
- દાતાર, દાતા, આપનાર શિશુ - બાળક
દ્રષ્ટ્ર- દર્શન કરનાર, જોનાર સચેષ્ટ્ર- સારથિ
છેષ કરનાર, દુશ્મન
રક્ષિતૃ- રક્ષણ કરનાર સ્ત્રીલિંગ
શ્યામ - કાળું મમરાવતી - ઈંદ્રની રાજધાની
અવ્યય નિહ - જીભ
નેવલમ્ - વારંવાર, અનેકવાર નપુંસકલિંગ
તુ-પણ (વાક્યની શરૂઆતમાં વપરાતો 1 - અઝ, ટોચ
નથી)
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. મુર્નતિા .
૮. મુખ્ય શિષ્યથાવિનચં વથથામા ૨. વાયુના તરવ: મને . ૯. ન્યાય મર નામતિ વત્તા ૩. નરો વસૂનિ વચ્છતા ૧૦. ના: પોથોર્નયનાખ્યામાં ૪. થોડરવિપૂ ક્ષિતિ
ત્તિા ૫. વિષ્પાવે પૂળા નોરતે | ૧૧.પિતરો વાને પુI. ૬. પાવા તે યુદ્ધનાથના | ૧૨. તડીપાચનતં મા નૃમિરપીયતા ૭. મનુના : પ્રયતા
૧૩. થાત્રા પ્રવાઃ સૃજ્યને
|| ૧૪. વાહૂ કરતા હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૭૯ ૯૬૦પાઠ -૧૯ )

Page #93

૧૫. મરા મધુfપતિા . | ૨૧. સીતા નઇ રેવારમવછત્ા ૧૬. દશગૂગયા.
૨૨. મરૈ સને: પ્રીય ૧૭. વાતો ગતીવિવુપિનનમા| ૨૩. વામનરાવતિ નિમીયતા ૧૮.vમુસ્મૃિત્યા માલિકત્તા ૨૪. રામ નાચ ગામાતા ૧૯. મ નુસરતિ કૂિ.. ૨૫. વારં વાતાર નામના ૨૦. વિશ્વ સ્તર નમામા પ્રશ્ન. ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. રામ છોકરાઓને લાડુ આપે છે. | ૧૬. રામ (પોતાના) ભાઈ લક્ષ્મણ સાથે ૨. આકાશ ધૂળથી ભરાઈ જાય છે. વનમાં ગયા. ૩. પરશુરામે ફરશી વડે શત્રુઓને ૧૭. બાણોથી રામ વડે રાવણના માથા માર્યા.
કપાયા. ૪. પાણીના ટીંપા વાદળમાંથી પડે છે. | ૧૮.વારંવાર વિઘ્નના ભયને લીધે ૫. રાજાએ શહેરના રક્ષણ માણસો વડે કામ શરૂ કરાતું નથી.
કરનારાઓને બોલાવ્યા. ૧૯. નાશમાંથી દેશ (પ્રજા)નો રક્ષણકર્તા ૬. પોતાના હાથ વડે ભીમ શત્રુ સાથે - સગુણ છે. લડ્યો.
| ૨૦. દુર્જનની જીભની ટોચ ઉપર મધ ૭. દેવો અનર્થ કરનારાઓને શિક્ષા કરે | હોય છે, પણ હૃદયમાં ઝેર હોય છે.
૨૧. વૃક્ષો છાયા વડે મુસાફરોને આનંદ ૮. ખોટે રસ્તે જનારા, લોકો વડે નિંદાય | પમાડે છે.
૨૨. વિશ્વામિત્રની સાથે રામનું વનમાં જવું ૯. બાળક બાપને તાબે રહે છે. પિતા વડે કબૂલ રખાયું. ૧૦. અવન્તીના ધણીએ પ્રધાનોને કહ્યું. | ૨૩. પવન કાળા વાદળાને વિખેરે છે. ૧૧. હરિ જીભ વડે તાળવાને અડક્યો. ૨૪. ભૂખ્યાને અન્નદાન કરનારાઓને ૧૨. સ્ત્રીઓ સ્વામી સાથે વાડીએ ગઈ. | લોકો વખાણે છે. ૧૩. ઋષિઓ મંત્રના જોનારા હતા. | ૨૫. સીતાના ભર્તા અને દિયરે સીતાને ૧૪. લોકો વિષ્ણુને ભજે છે.
વનમાં શોધી. ૧૫. ઋતુપર્ણો સારથિઓને કહ્યું.
હજુ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૮૦ $ $
$
? પાઠ - ૧૯ છે.

Page #94

06-२०
કારાંત અને 8 કારાંત પુલિંગ તથા નપુંસકલિંગ નામો
પંચમીથી સંબોધન વિભક્તિ
गुरु - पुं. १२
गुरोः
गुर्वोः
પંચમી ષષ્ઠી સપ્તમી સંબોધન
બહુવચન गुरुभ्यः गुरूणाम् गुरुषु गुरवः
गुरौ
એકવચન દ્વિવચન
गुरुभ्याम् गुरोः
गुर्वोः गुरो
गुरू मधु - न. ५ मेवयन . દ્વિવચન मधुनः मधुभ्याम् . मधुनः
मधुनोः मधुनि
मधुनोः मधो, मधु मधुनी
ऋत . - प्रत्यय
પંચમી ષષ્ઠી સપ્તમી સંબોધન
બહુવચન मधुभ्यः मधूनाम् मधुषु मधूनि
०
भ्याम्
भ्यस्
પંચમી ષષ્ઠી સપ્તમી
०
नाम्
ओस्
ओस् नेतृ - पुं. नाय
नेतृभ्याम् नेत्रोः
a
પંચમી ષષ્ઠી
नेतुः
नेतृभ्यः नेतृणाम् नेतृषु
नेतरि
नेत्रोः
સપ્તમી સંબોધન
नेतर्
नेतारः
नेतारौ कर्त - न. कर्तृणः - कर्तृभ्याम् कर्तृणः कर्तृणोः
પંચમી ષષ્ઠી
कर्तृभ्यः कर्तृणाम्
હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકાશ ૮૧
ઉછા પાઠ - ૨૦ )

Page #95

સપ્તમી સંબોધન
कर्तृणि कर्तर् / कर्तृ
વર્તુળોઃ कर्तृणी
ભૂમિકા
૧. પંચમી અને ષષ્ઠીનું એકવચન ૠ ને બદલે સ્ મૂકવાથી થાય છે. સપ્તમીના એકવચનનો રૂ પ્રત્યય લાગતાં ૠ નો પ્રથમ અાય છે. વળી ષષ્ઠીના બહુવચનનો નામ્ પ્રત્યય લાગતાં ૠ ને ઠેકાણે દીર્ઘ રૃ થાય છે. પરંતુ રૃ શબ્દમાં ૠ વિકલ્પે દીર્ઘ થાય છે. સંબોધનનું એકવચન ૢ ને બદલે અર્ મૂકવાથી થાય છે, અને દ્વિવચન તેમજ બહુવચન પ્રથમાના તે તે રૂપો જેવા જ છે.
નિયમો
૧. ક્ષ્મી શબ્દના પ્રથમાના એકવચનમાં મૈં પ્રત્યય લાગે છે. ધાતુઓ —— પહેલો ગણ - 7 - આ. ઓળંગવું, તોડવું
નામ
પુલિંગ
અર્જુન - પાંડુના પાંચ પુત્રોમાંના ત્રીજાનું
નામ
અવસ્ત્યારોપ - મિથ્યા પદાર્થની કલ્પના
આવ - આદર, માન, સત્કાર આશેપ - આરોપ, આરોપણ
સાર્થ - આર્ય, સજ્જન, હિંદુનો પ્રાચીન | પિતૃવ્ય -
પૂર્વજ
ફ્રેંન્ડ - ચંદ્ર
ત્સાહ - ઉત્સાહ, હોંશ
f - એક શૂરવીરનું નામ ઙ્ગ - લાંછન, ડાઘો
વુ - (બ. વ.) એક દેશનું નામ જ્ઞાતિ - સગો
તૂન - કપાસ, રૂ
कर्तृषु कर्तृणि
દિન - દ્વિજ, બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય જાતિનો કોઈ માણસ નÇ - દીકરાનો દીકરો, પૌત્ર નિર્વન્થ - કાલાવાલા, આજીજી પશુ - પશુ, ઢોર પાત - પડવું એ, પતન કાકો
વન્યુ- બંધુ, સગો, ભાઈ
ભારતવર્ષીય - ભારત વર્ષ એટલે હિંદનો
રહેવાસી, હિંદી
ભ્રાતૃ - ભાઈ
મર્ - મદ, ખુમારી
મૂળ - મૃગ, હરણ
મૃત્યુ - મૃત્યુ, મોત
રઘુ - (બહુ.) રઘુ રાજાના વંશજો, રઘુવંશી પુરુષો . સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૮૨00000 પાઠ - ૨૦ ૦
માં
૦૦

Page #96

મિવ - ધન
મૂત-પ્રાણી સાધુ - સાધુ, સપુરુષ
વસ્તુ-વસ્તુ, ચીજ સ્ત્રટ્ટ-સૃષ્ટિકર્તા (વિશે.) દ્વિપદ-વિષ્ણુનું રહેવાનું ઠેકાણુંવૈકુંઠ સ્ત્રીલિંગ
લોક અનુજ્ઞા - રજા, પરવાનગી
વિશેષણ - ઈચ્છા, મરજી
મપ્રિય - અપ્રિય, નાપસંદ - ઉત્કંઠા, ઈચ્છા
માનનીય - નહિ ઓળંગાય એવું તાતા - કૃતજ્ઞતા, કદર
તનુ નાનું પ - કૃપા, મહેરબાની
ગિણિત - તીક્ષ્ણ ધારવાળું રમા - વિશેષ નામ
મુળે - મુખ્ય નક્કી - લક્ષ્મી, વિષ્ણુની પત્ની, ધનની વ-વક્તા, બોલનાર દેવી
શો- શ્રોતા, શ્રવણ કરનાર, વાર્તા - વાર્તા, વાત, ખબર
સાંભળનાર નપુંસકલિંગ
| સાધુ- સારું મવત્ - અવાસ્તવિક ચીજ, મિથ્યા
અવ્યય પદાર્થ
સત્રમ - બસ. (તૃતીયા વિભક્તિ સાથે વાગ્યે - કરુણા, દયા
વપરાય છે.) પથ્ય - હિતકારક વસ્તુ
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. તરોઃ પુષ્પાપતિનું |८. तूलस्य राशावग्नेरिव मृदुनि मृगस्य ૨. શાળ્યોઃ કૃપયા વેચાઈ મવતિ | શરીરનિશિતસ્થ વાપસ્થપાતા . 3. गुरूणामादेशाननुरुध्यामहे। | ૧૦. તનુષુ વિમવેષ જ્ઞાતિમિર્ચને ४. साधवो मृत्योर्भयं न गणयन्ति । | નરી: ૫. પિતરામચ પર મારા ૧૧.પશુષ્કપતરાતા તે ૬. વિશ્વથ રનિયા | ૧૨. શ્રોપનિર્વાવસ્થામારમતા ૭. તેથીમુલ્લાદુંરસદા ૧૩. રામ વપુ ધેન વર્તતા ૮. રૂ નો તે
૧૪.મધુરિમાધુર્યમાતા હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૮૩
પાઠ - ૨૦ )

Page #97

૧૫. વૃષદિન: 8:
बाणानमुञ्चत् । ૧૬. થ નમો . ૨૨. પ્રસ્થાપિ પથ્થર વવતૃપિ ૧૭. ખ્યો તૂત માછિન્ ! - | मित्रेऽलं क्रोधेन । ૧૮.પિતૃ પિતૃતા.
૨૩. નખુર્નામેતીવોws ૧૯. વસ્તુન્યવહ્વારો પોશાનમ્ | મારતવષયાા ૨૦. લાહોર્વર્લેન પૃથ્વીમાયા. ૨૪. પરમં યં સાધૂન મૂષા ૨૧. મીમી પ્રાર્થનું .. | ૨૫. ચાં નામાતુરંનયતિ પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. રામ રઘુઓમાં મુખ્ય હતા. |૧૬. (તેણીએ પોતાના) ધણીની ખબર ૨. (મું) રચનાર પાસેથી ચોપડી મેળવી. મેળવી.
|૧૭. (તેણે પોતાના) હાથના બળ વડે ૩. લક્ષ્મી વિષ્ણુની પત્ની હતી. | શત્રુને જીત્યા. ૪. (તે) સાંભળનારાઓ પાસે માફી[૧૮. જોરાવર પવનથી પણ પર્વતોને ભય
માગે છે. ૫. જનકે પોતાના) પૌત્રોના રથ જોયા. ૧૯. ડાહ્યા માણસ બાળકો પાસેથી પણ ૬. નારાયણે હરિના જમાઈઓના ઘોડા | જ્ઞાન મેળવે છે. જોયા.
૨૦. હે શંભુ, (મારા) પાપ (મારા) ૭. આર્યો કુરુ દેશમાં રહેતા.
હૃદયને ડંખે છે. ૮. પોપટ ઝાડ ઉપર બેઠો. | ૨૧.ઋષિઓમાં ઈશ્વર તરફ ઘણો પ્રેમ ૯. હરિના પૌત્રનો ચાકર ગામ ગયો. | દેખાય છે. ૧૦. કર્ણ દાતારોમાં પ્રથમ હતો. ૨૨. પક્ષીઓ ઝાડોની શાખાઓ ઉપર બેસે ૧૧. સિંહ પશુઓનો પ્રભુ છે. ૧૨. હરિ રમાના ધણીનો મિત્ર છે. | ૨૩. ચાકરો શેઠના હુકમોનું ઉલ્લંઘન ૧૩. ચંદ્રનું બિંબ વધે છે અને ઓછું થાય | કરતા નથી.
૨૪.માને ઘેર જવાને માટે ધણી પાસેથી ૧૪. (પોતાના) ભાઈ રામની આજ્ઞાથી તેણે પરવાનગી મેળવી.
લક્ષ્મણે સીતાને વનમાં તજી. |૨૫. વિષ્ણુના ભક્તો વડે વૈકુંઠમાં રહેઠાણ ૧૫. બ્રહ્માથી વિશ્વ ઉત્પન્ન થયું. | મેળવાય છે.
|
નથી.
છે.
હા સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૮૪ હેકર
છે પાઠ - ૨૦ છે.

Page #98

સારાંશ અને સવાલ
પ્રશ્ન - ૧ નીચેના શબ્દોના રૂપાખ્યાન કરો :
દ્રષ્ટુપું. ન., મધુ, મનુ, નામાતૃ, અશ્રુ, ધાતુ પું. હૈં, વેટ્ટ, શત્રુ, વિભુ પું.ન., મતું, સ્ત્રષ્ટ પું., વસ્તુ, વાયુ વગેરે.
પ્રશ્ન - ૨ ૩કારાંત પુંલિંગ, અને ૩ કારાંત તથા ૠ કારાંત નપુંસકલિંગ નામોના રૂપોને રૂ કારાંત નામોના રૂપો સાથે સરખાવો.
પ્રશ્ન - ૩ પહેલા પાંચ રૂપોમાં ૠ કારાંત પુલિંગ નામોમાં જે ફેરફાર થાય છે તે જણાવો. પ્રશ્ન - ૪ નો ક્યારે થાય છે ? એનો આવશ્યક અને વૈકલ્પિક નિયમ શો છે ?
ન મુò: પરમા ગતિઃ । – મોક્ષથી ઊંચી કોઈ સ્થિતિ નથી.
નામૃતાત્પાત પરમ્ । - જૂઠ સમાન કોઈ પાપ નથી.
નિર્ધનતા સર્વોપવામામ્ । – દરિદ્રતા સર્વ દુઃખોનું કારણ છે.
-
પુછ્યું માવાનુસારત: I – ભાવને અનુસરીને પુણ્ય બંધાય છે.
વૃક્ષ ક્ષીળાં ત્યનન્તિ વિજ્ઞાઃ । - ફળ-હીન વૃક્ષને પક્ષી છોડી દે છે.
ૐ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૮૫
105 પાઠ
-
૨૦૦

Page #99

पाठ-२१॥
રૂ કારાંત, ૩કારાંત, 5 કારાંત અને ત્રણ કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામો
श्वश्रूः ...
દ્વિતીયા તૃતીયા
બહુવચન श्वश्र्वः श्वश्रूः श्वश्रूभिः श्वश्रूभ्यः
ચતુર્થી
ષષ્ઠી
श्वश्रूणाम् श्वश्रूषु श्वश्वः
બહુવચન
मतयः
श्वश्रू-स्त्री. सासु
એકવચન દ્વિવચન પ્રથમ
श्वश्र्वौ श्वश्रूम्
श्वश्र्वौ श्वश्र्वा श्वश्रूभ्याम्
श्वश्वै श्वश्रूभ्याम् પંચમી
श्वश्वाः श्वश्रूभ्याम्
श्वश्वाः . श्वश्र्वोः સપ્તમી श्वश्र्वाम्
वश्वोः સંબોધન श्वश्रु
श्वश्र्वौ मति - स्त्री. भात, बुद्धि એકવચન
દ્વિવચન પ્રથમ मतिः
मती દ્વિતીયા मतिम्
मती તૃતીયા
मत्या
मतिभ्याम् ચતુર્થી
मत्यै/मतये मतिभ्याम् પંચમી मत्याः/मतेः मतिभ्याम् ષષ્ઠી
मत्याः/मतेः . मत्योः સપ્તમી मत्याम्/मतौ मत्योः સંબોધન
मते . मती
धेनु -स्त्री.॥
એકવચન દ્વિવચન પ્રથમ धेनुः
धेनू દ્વિતીયા તૃતીયા
धेन्वा
धेनुभ्याम् यता धेन्वै/धेनवे धेनुभ्याम् । હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા a ૮૬
मतीः मतिभिः मतिभ्यः मतिभ्यः मतीनाम् मतिषु मतयः
धेनुम्
धेनू
બહુવચન धेनवः धेनूः धेनुभिः धेनुभ्यः પાઠ - ૨૧ )

Page #100

धेनुभ्यः धेनूनाम्
પંચમી ષષ્ઠી સપ્તમી સંબોધન
धेनुषु
બહુવચન मातरः
દેવા:/ઘેનો: धेनुभ्याम् થેન્સ:/ઘેનો: धेन्वोः धेन्वाम्/धेनौ દેવો:
धेनू માતૃ -સ્ત્રી. માતા એકવચન
દ્વિવચન माता
मातरौ मातरम् मात्रा
मातृभ्याम्
मातृभ्याम् मातुः
मातृभ्याम् માતુ
માત્રો मातरि
मात्रोः मातर्
નિયમો
मातरौ
મા
.
પ્રથમ દ્વિતીયા તૃતીયા ચતુર્થી પંચમી ષષ્ઠી સપ્તમી સંબોધન
मात्रे
मातृभिः मातृभ्यः मातृभ्यः मातृणाम् मातृषु मातरः
मातरौ
૧૧. કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામોના રૂપ કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામો જેવા જ થાય છે. ડું
કારાંત નામોમાં જ્યાં જ્યાં રૂ, કે મ્ આવે છે, ત્યાં ત્યાં કારાંત નામોમાં
અનુક્રમે ૩, કે ન્ આવે છે. પ્રથમાનું એકવચન સુપ્રત્યય લગાડવાથી થાય છે. ૨. રૂકારાંત અને સકારાંત સ્ત્રીલિંગ નામોની તૃતીયાના એકવચનનો પ્રત્યય મા છે.
દ્વિતીયાના બહુવચનનો પ્રત્યય શું છે, આ સ્પ્રત્યય લાગતાં, પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થાય છે. બીજી બધી વાતે આ નામોના રૂપરૂ કારાંત અને સકારાંત પુલિંગ નામોના જેવા જ છે. ચતુર્થી, પંચમી, ષષ્ઠી અને સપ્તમીના એકવચનના રૂપ વિકલ્પ છું
કારાંત કે નકારાંત સ્ત્રીલિંગ નામોના જેવા થાય છે. ૩. ત્રટ કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામોમાં સગાઈવાચક શબ્દો આવે છે, તે આ છે - સ્વ,
માતૃ, દિ, નનાન્દ્ર અને માતૃ. દ્વિતીયાના બહુવચનનો પ્રત્યય છે. એ પ્રત્યય લાગતાં, આ નામોનો અન્ય સ્વર દીર્ઘ થાય છે. બીજી બધી વાતે 4 ના રૂપ
નg કે 7 પું. જેવા, અને બાકીનાનાં પિત્ત જેવા થાય છે. ૪. શ્રોતુ, તૃઅને એવા જ બીજા ત્રટ કારાંત વિશેષણોનું સ્ત્રીલિંગ અંગ ઉમેરવાથી
Eહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
૮૭
99 પાઠ - ૨૧ )

Page #101

થાય છે, જેમકે શ્રોત્રી, સ્ત્રી વગેરે, (અને પછી દીર્ઘરું કારાંત સ્ત્રીલિંગ જેવા રૂપ થાય છે.)
ધાતુઓ પહેલો ગણ
ચોથો ગણ ધ + 3 - ઉ. અધિકાર આપવો, દ્િ + પર્ - આ. ઉપજવું, ઉત્પન્ન થવું, ઠરાવવું, (કર્મણિમાં) અધિકારી થવું
નીપજવું રત્ન -૫. ચાલવું
મા + સ્ત્રિમ્ - પ. ભેટવું નિ + સત્[ નિષી) - પ. બેસવું નિર્દ-૫. સ્નેહ રાખવો v + - પ. પ્રસરવું, ફેલાવું
છઠ્ઠો ગણ ત્રીજો ગણ
આ + પ્રચ્છે [પૃષ્કૃ] - આ. નીકળતી મમ + થ - ઉ. બોલાવવું, નામ દેવું | વેળાએ પૂછવું, વિદાય માગવી
નામ
પુલિંગ
સુન - સજન, સારો માણસ કાન - અંગ્રેજ
સ્ત્રીલિંગ આશ્રમ - આશ્રમ
મયૂમિ - ઈંગ્લાંડ ઋષ્યશૃં- દશરથનો જમાઈ, રામનો | મનુજી - પ્રીતિ બનેવી
ઋત્તિ - તેજ થીર - ધીરજવાળો, બહાદુર પુરુષ શાર્તિ-યશ પરિVII - પરિણામ
તિ - કૃતિ, કામ પિs-પિંડ, મરનારને બલિ આપવામાં અતિ - ચાલનારની ઢબ, જવું એ આવે છે તે
વાતિ - જાતિ, જાત, નાત, લિંગ પ્રઝર્ષ - અત્યંતતા, મહત્તા, મોટાઈ સુતિ - દુષ્ટ કૃતિ, ખરાબ કામ મન - કામદેવ
હિતૃ- દીકરી નોમ - લોભ
ધૃતિ - હિંમત, ધીરજ વિશ્વાસ - વિકાસ, પ્રકાશ, વિસ્તાર થેનુ - ધેનુ, ગાય શખૂશ - વિશેષ નામ
નિનાદ્ર- નણંદ શૂદ્ર - શૂદ્ર
નિન્તા - નિંદા, ખરાબ બોલવું. સંનિધિ - પડોશ
નીતિ - નીતિ, રાજનીતિ હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૮૮ છે . આ પાઠ - ૨૧
)

Page #102

પ્રકૃતિ - પ્રધાનમંડળી, પ્રકૃતિ, સ્વભાવ | સૃષ્ટિ - સૃષ્ટિ, સર્જન
પ્રતિકૃતિ - છબી, નામ પ્રીતિ - પ્રીતિ, પ્રેમ બુદ્ધિ - બુદ્ધિ, અક્કલ મત્તિ - ભક્તિ
મૂર્તિ - આબાદી ભૂમિ - ભૂમિ, ભોંય
માતૃ - મા, માતા મુત્તિ - મોક્ષ
મૂર્તિ - મૂર્તિ, પ્રતિમા યાતૃ - દેરાણી, જેઠાણી
રતિ - ખુશી, મજા, કામદેવની સ્ત્રી
રાત્રિ - રાત્રિ, રાત
વધૂ - વહુ, જુવાન સ્ત્રી વસતિ - વાસ, રહેઠાણ વૃત્તિ - વૃત્તિ, ધંધો
શાન્તા - રામની બહેન
શ્રુતિ - સાંભળવું એ, વેદ, શ્રુતિ, કાન
સ્તુતિ - સ્તુતિ, વખાણ
સ્મૃતિ - સ્મૃતિ, સ્મરણ, યાદદાસ્ત, હિંદુ ધર્મશાસ્ત્રનું પુસ્તક
સ્વરૢ - બહેન
નપુંસકલિંગ
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
૧. સુનનય कीर्तिर्लोके प्रसरति । ૨. સંદે થીરો વૃતિ ન મુન્નતિ । ૩. રામ: પ્રીત્યા પુત્રમાશ્તિવ્યતિ । ૪. મુયે તેવં મનતિ । ૫. યક્ષાનાં વસત્યા આયત્ ।
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
આધ્યાન - ધ્યાન
તાપુર - શહેરનું નામ, વેરુળ ચિહ્ન - ચિહ્ન
વિવર - ગુફા
શૌર્ય - શૌર્ય, પરાક્રમ
નિપુણ્ - નિપુણ, હોંશિયાર પ૬ - પરમ, શ્રેષ્ઠ
વહુ - બહુ, ઘણું મન્ત્ર - મંદ, ધીમું
વિશેષણ
શ્વશ્ર્વ - સાસુ
પશ્ચાત્ - પછી
મુત્કૃતિ - સારીકૃતિ, સારું કામ
નોંધ :- ૩ કારાંત વિશેષણનું સ્ત્રીલિંગ અંગ મૂળ જેવું રહે છે અથવા તો મૂળમાં
ઉમેરીને થાય છે.
સ્વાધ્યાય
અવ્યય
૬. દુ:નું પુતે પદ્યતે । ૭. મનો તેવંક્રમઃ ।
૮. પૃચ્ચા: પાન ફૅશ્વર । ૯. બુદ્ધેઃ પ્રર્ષ: જીતને મતિ । ૧૦. મૂમૌ નિષીતિ ।
૮૯
002 પાઠ - ૨૧ વર્ષ

Page #103

૧૧. કામાતુર્શષ્યથાશ્રમ રામ | ૧૭.પ્રતિનૃિપ સેવ્યતે મતિરોડનચ્છના
| |૧૮. ગોપો ઘેટૂ ક્ષત્તિા ૧૨. યાહૂર્તનાત્વાં વાપૃચ્છત સીતા | | ૧૯. વઘ્નો ન નનમાનન્તિા
पश्चादगच्छत्पितुर्गृहम् । ૨૦. ભૈજ્ઞમારિરિતિકા ૧૩. રો: પિતા વસકસ્થ ઘેનમરક્ષત્ |૨૧. વી વનિ પશ્યતા ૧૪. નારાયUચ વૃત રે. પ્રત્યે ના ૨૨. સુવૃત્તીનાં મન મનુભવતિ | મન્નિા
| ૨૩. –ોમેન વુદ્ધિશત્નતિ . ૧૫. શ્રુત્યાં સૂતો નાયિતે |૨૪. ઃિ પ્રત્યા સાધુવંતતિ | ૧૬.પૂર્વા તુતીર્જિાવાના |ર. રામ: પિત્રે માત્ર પછડાન છતા વૃધા: .
| ૨૬. મૃત્યાં થ: ધ્યત્વે પ્રશ્ન- ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. સીતા નણંદના વર ઋષ્યશૃંગને | ૧૩. સીતા સાસુને હંમેશા ખુશ કરતી. નમી.
૧૪. રાજાનો પ્રધાન રાજનીતિમાં ૨. વિશ્વામિત્ર જાતે ક્ષત્રિય હતા, પછી, હોંશિયાર છે. (એ) બ્રાહ્મણ થયા.
૧૫. માણસનો સ્વભાવ (એના) કત્યો ૩. સ્મૃતિઓમાં મનુની સ્મૃતિ શ્રેષ્ઠ છે. | ઉપરથી જણાય છે. ૪. મહારાષ્ટ્ર દેશમાં જુવાન સ્ત્રીઓનો | ૧૬. નારાયણનો નાશ (એના) ખરાબ
વિનય વખાણવા લાયક છે. | કામનું પરિણામ છે. ૫. રામ (પોતાની) બહેન શાંતાને મળ્યો ૧૭. વૈર્ય માણસોનું શ્રેષ્ઠ ભૂષણ છે. અને માને નમ્યો.
૧૮. પરમેશ્વર વિશે ઘણી પ્રીતિ (એ) ૬. રામે (તે) માણસને (એની) જાત ભક્તિ કહેવાય છે. પૂછી.
૧૯. માણસની બુદ્ધિનો વિકાસ (એ) ૭. માણસો આબાદી ચાહે છે. | શિક્ષણનું પરિણામ છે. ૮. અંગ્રેજો અહીં ઈંગ્લાંડથી આવે છે. | ૨૦. કાંતિમાં સીતાનું મોં ચંદ્ર જેવું છે. ૯. વેરુળની પડોશમાં ગુફાઓમાં | ૨૧. હાથીની ચાલ ધીમી હોય છે.
દેવોની ઘણી પ્રતિમા છે. ૨૨. બાપે કન્યાઓને પુષ્કળ ધન આપ્યું. ૧૦. હરિએ ધ્યાનમાં રાત ગાળી. ૨૩. બહેનની ભેટ પ્રીતિનું ચિહ્ન હતું. ૧૧. કૃષ્ણને ઘણી દીકરીઓ છે. | ૨૪. પરાક્રમ કીર્તિ (મેળવવા) માટે છે. ૧૨. શબૂક ધંધે ખેડૂત છે.
હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા (
૯૦
3 પાઠ - ૨૧ છે.

Page #104

સારાંશ અને સવાલ પ્રશ્ન - ૧ (A) 5 કારાંત અને કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામોના રૂપ સરખાવો.
(B) ૩ કારાંત તથા રૂ કારાંત પુલિંગ નામોના રૂપો સાથે રૂ કારાંત અને ૩ કારાંત સ્ત્રીલિંગ નામોના રૂપ સરખાવો. એવા સ્ત્રીલિંગ નામોમાં જે વિકલ્પ રૂપ થાય છે તે શાને મળતાં આવે છે?
(C) સ્વરૃ, માતૃ,પિતૃ, નહૂ અને અનૂપુ. ના રૂપ માંહમાંહે સરખાવો. પ્રશ્ન - ૨ ૩ કારાંત તથા ત્ર કારાંત વિશેષણોનું સ્ત્રીલિંગ રૂપ શી રીતે થાય છે? પ્રશ્ન-૩ નીચેના શબ્દોના રૂપ આપો:
નની, સ્વ, વ, કીર્તિ, વધૂ, સજ્જ (સ્ત્રી.), નીતિ, પૃથુ છું. સ્ત્રી. વગેરે
લા
શરીરમાદ્ય વસ્તુ ઘર્ષસાધનમ્ - ધર્મનું પ્રથમ સાધન શરીર જ છે.
હે
ગુમ શીષ્યમ્ - શુભ કાર્ય શીઘ કરો.
લઈ
શ્રોત્રી મૂષ શાસ્ત્રમ્ - શાસ્ત્ર કાનનું ભૂષણ છે.
a
કઈ
શીલં પરં ભૂષણમ્ - શીલ સર્વોત્તમ ભૂષણ છે.
ફ
શી« ભૂપતે નમ્ - શીલ કુળને શોભાવે છે.
ઉપર
હું હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા એ ૯૧
9.9
પાઠ - ૨૧ એ છે

Page #105

પાઠ- ૨૨]
આજ્ઞાર્થ
પરસ્મપદ - પ્રત્યય
દ્વિવચન
એકવચન आनि
બહુવચન आम
आव
तम्
ताम्
પુરુષ ૧ પુરુષ ૨ પુરુષ ૩ પુરુષ ૧ પુરુષ ૨ પુરુષ ૩
अन्तु वदाम
वदानि
वद
वदाव वदतम् वदताम्
वदत
वदतु
वदन्तु
ભૂમિકા
૧. મ અને મન્ના આજ્ઞાર્થના રૂપ બીજી ચોપડીમાં આપ્યા છે. ૨. જેને સહાયકારક “દો' લાગ્યું હોય તે ક્રિયાપદને આજ્ઞાર્થમાં વાપરવું. ‘દો' ના
અનુપસ્થ (ગૌણ) કર્મને પ્રથમામાં મૂકવું, અને એના પુરુષ તથા વચન પ્રમાણે આજ્ઞાર્થનું રૂપ કરવું.
| નિયમો
૧. આજ્ઞાર્થના પ્રત્યય લાગતાં પહેલાં ધાતુઓને વિકરણ પ્રત્યય જોડવામાં આવે છે. (અને ગુણ-વૃદ્ધિ આદેશ વગેરે જેમ હોય તેમ થાય છે.)
ધાતુઓ પહેલો ગણ
ચોથો ગણ બT + મૂ-૫. અનુભવવું, ભોગવવું | પ્ર + મ પ. ભૂલ કરવી મનુ + - . પ્રમાણે ચાલવું, | વિ + અમ્-૫. વિશ્રામ લેવો, થાક ખાવો
હુકમનો અમલ કરવો.
હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૯૨ . હe to? પાઠ - ૨૨ હૈં

Page #106

પુલિંગ
डिम्भ - जय्युं, जाजड
पाठ - पाठ
fua - (la. 9.Hi) 41414
रस- २स
वंश - वंश, डुण
वत्स - ज
वयस्य - भित्र
सत्त्व - प्राशी
सुवर्णकार - सोनी सोम-यज्ञमां वपरातो खेड वेलो देखेनो
રસ
સ્ત્રીલિંગ
प्रतिक्रिया - २, वेर वाजवुं शङ्का - शंडा, वहेम
નામ
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
१. सत्त्वं जयतु ।
२. वत्स ! पितरं प्रणम ।
अनृत-असत्य अभिधान - नाम
दुर्ग - संडा
भद्र - सुं, उल्याए
सत्त्व सत्य, जज
નપુંસકલિંગ
-
વિશેષણ
पूज्य - पूभ्य, पूभ्वाने योग्य
અવ્યય
दृढम् - ६ढ, भभूत रीते मा - भा, नहि, ना
સ્વાધ્યાય
रेरे अरे खरे
सर्वदा - सहा, हंमेशा, सर्वहा
3. अयोध्यां दूता गच्छन्तु । ४. पुत्रावश्वमारोहताम् । ५. रेरे! मा विनयं त्यजत । ६. सख्यौ ! पुष्पाण्यानयतम् । 9. वयस्योपवनं प्रविशाव । ८. जलं त्यज घृतं पिब ।
९. कथं व्याघ्राणां संनिधौ निवसानि । . लोको दुर्गाणि तरतु भद्राणि . સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છૅ ૯૩
१०.
पश्यतु ।
११. नराणां व्याधयो नश्यन्तु । १२. मयूरौ प्रासादस्य शिखरे नृत्यताम् ।
१३. बालका अनृतं मा वदत । १४. आसनयोर्निषीदतम् । १५. डिम्भ, जननीमाह्वय । १६. भूपतयः सर्वदा प्रजा धर्मेण रक्षन्तु ।
१७. जनः सदानन्दमनुभवतु । १८. शत्रोः प्रतिक्रियामुपदिशत ।
100000 पाठ
-
२२

Page #107

૧૯. પિતર !પ્રસીતમ્
૨૩. પૂન્યાપૂગય ૨૦. સત્યાના પ્રમાદ્યામાં
૨૪. વિશ્રાપ્યતુ પાન્થાતરછાયાયામ્ ૨૧. સુવરફુવ તો થતુ ૨૫. ક્ષત્રિયતાં હસ્ત વાના ૨૨.પિત્રોરોશ વનમતુતિષ્ઠા પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. (તમારા) ભાઈનું નામ કહો. | ૧૩. (અમે) માણસોના વખાણોને લાયક ૨. હે બાળકો, (તમે) નિશાળે જાઓ | થઈએ. અને પાઠ શીખો.
૧૪. (આપણા) મિત્રોના અપરાધ . ૩. ઈશ્વર રાજાનું રક્ષણ કરો.
(આપણે) માફ કરીએ. ૪. (આપણે) ડાહ્યા માણસોની | ૧૫. હે બાળક, (૮) પિતાને દઢ
શિખામણોને અનુસરીએ. - આલિંગન કર. ૫. દેવો પ્રસન્ન થાઓ.
| ૧૬. હે બાળકો, મૂંગા પ્રાણીઓને દુઃખ ૬. અરે હરિ અને માધવ, (તમે) બબડો | દેતાં નહિ. * મા.
૧૭. હરિનું મન ક્રોધથી ભરાય નહિ. ૭. રાજાની ફતેહ વિશે શક તજો. ૧૮. પાપમાં (આપણે) આળોટીએ નહિ. ૮. આ પ્રમાણે માણસોના શત્રુ ફના, ૧૯. ગોવાળને ગાયો ઘેર લઈ જવા દો. થાઓ.
૨૦. સોના વિશેનો લોકનો લોભ ઓછો ૯. ગરીબોને ધન આપ.
થાઓ. ૧૦. હે ચાંડાળ, બ્રાહ્મણને અડક મા. | ૨૧. (બે) છોકરા માને ખુશ કરો. ૧૧. (તે) સોમ રસ પીએ.
૨૨. ભિખારીઓને ચોખા વીણવા દો. ૧૨. (તે પોતાના) કુળના સારા કામ ૨૩. મૂર્ખાઓને બબડવા દો.
સંભારે.
a
યથા ભૂમિસ્તથ તોયમ્ - જેવી ભૂમિ તેવું પાણી
યથા રીના તથા પ્રજ્ઞા - જેવો રાજા તેવી પ્રજા
C૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૯૪
પાઠ – ૨૨ છે.

Page #108

પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પાઠ-૨૩
આજ્ઞાર્થ
આત્મનેપદ - પ્રત્યય
દ્વિવચન
आवहै
એકવચન
ऐ
स्व
ताम्
मोदै
मोदस्व
मोदताम्
ધાતુઓ
પહેલો ગણ
વિ + ત્નિ - આ. વિજય પામવો, ફતેહ મેળવવી
અવ + ત ્ - આ. આશરો લેવો, પકડવું
પ્ર + વૃત્ - આ. પ્રવૃત્તિ કરવી, મંડવું,
પુલિંગ
અભિજ્ઞાષ - અભિલાષા, કોડ આચાર- આચાર, યોગ્ય વર્તણૂંક,
વ્રુત્ત - લુચ્ચો, ખળ
વત્ત - વિશેષ નામ પાર્થિવ - રાજા
પ્રશ્નય - સભ્યતા, વિનય શ્રમ - શ્રમ, મહેનત
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
ચાલ
इथाम्
इताम्
मोदावहै
मोदेथाम्
मोदेताम्
કામે લાગવું
નામ
બહુવચન
आम है
સૂનુ - પુત્ર, દીકરો
ध्वम्
अन्ताम्
मोदाम है
ચોથો ગણ
પ્રતિ + પ ્ - આ. તરફ પગલાં ભરવાં, આચરવું, રાખવું, પામવું મન્ - આ. માનવું, ધારવું, વિચારવું
मोदध्वम्
मोदन्ताम्
સ્ત્રીલિંગ
ૠતા - પ્રમાણિકપણું વિદ્યા - વિદ્યા
સમૃદ્ધિ - પુષ્કળતા, સમૃદ્ધિ, સંપત્તિ
નપુંસકલિંગ
પાત્ર - યોગ્ય માણસ કે વસ્તુ
કે
૯૫ 0005 પાઠ - ૨૩ )

Page #109

પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
૧. શત્રુમિ: સહ યુધ્યત્વ । ૨. વિત્ત સ્વાસ્થ્ય તમતામ્ ।
સ્વાધ્યાય
3. शिष्या गुरून् वन्दध्वम् । ४. प्रजाया हिताय पार्थिवाः प्रवर्तन्ताम्
૭.
૫. જ્યે ગીત શિક્ષેતામ્ । ૬. મા સેવેથામ્ । कथं दुःखं सहै । ૮. જીતયે યતામદે । ૯. ભૂપતે વિનયસ્વ । ૧૦. પ્રાતુનુંળાત્ મા નાયધ્વમ્ । ૧૧. નરા ધાન્યન્ય સમૃ છ્યા મોન્તામા
૧૨. આવાાં પ્રતિષઘેથામ્ । ૧૩. નનાનાં ધર્મોમિનાષો વર્થતામા ૧૪. શૃપાની પ્રિયેતામ્।
પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
૧. રાજાના શત્રુ થરથરો. ૨. (તું) કેરી ચાખ.
પામો.
૧૧. ઓસડના ગુણો (ની) પરીક્ષા કરાઓ.
૩. (તમે) સંસ્કૃતનો અભ્યાસ શરૂ કરો. ૪. (આપણે) ઈશ્વરના હુકમને તાબે થઈએ.
|
૧૨. યોગ્ય માણસને ધન અપાઓ. ૧૩. માણસો હંમેશાં સત્ય શોધો. ૧૪. પાપીઓને વખાણતા નહિ. ૧૫. પક્ષીઓને ઝાડની શાખાઓ ઉપરથી ઊડવા દો.
૧૫. વાર્તા: શૂયન્તામ્ ।
૧૬. પ્રશ્રયમવતવસ્વ । १७. प्रकाशन्तां पराक्रमेण नृपस्य સૂનવંઃ ।
૧૮. રમતાં ચિત્ત છાત્રાનાં વિદ્યાયામા ૧૯. સંગીતમારમામદે ।
ત્યાળાય નેશા: મદ્યનાં
૨૦. પ્રખાનાં નૃવૈઃ ।
|
૨૧. પ્રેક્ષસ્વ વનસ્ય શોમામ્ । ૨૨. સંદેઽવ્યનૃતં મા ભાષાવહૈ। ૨૩. માનિઘ્યમાશઓૢથામ્। ૨૪. શોમનાં તાવ: પત્નીનામુામેન । ૨૫. પુરાવાઓમ્યઃ જ્વાળું માશંશધ્વમ્ ।
૫. ચંદ્રને પ્રકાશવા દો.
૬. (બે) પુસ્તક અહીં અણાય. ૭. (તમે બે) દેવદત્તને શત્રુ ન ધારો. ૮. (તમે) માણસોની આબાદીમાં ખુશ | ૧૬.
થાઓ.
૯. કે લુચ્ચા, (તું) મર. ૧૦.માણસો ખરાબ કામથી લજ્જા
સાધુ લોકોના પ્રમાણિકપણાને લુચ્ચા હસો. ૧૭.બ્રાહ્મણોને અનાજના ઢગલા અપાઓ.
6. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૯૬ 000 પાઠ - ૨૩
♠
૨૦

Page #110

૧૮. રાજાને પુત્ર થાઓ.
| ૨૨. ચાકરના બે અપરાધ શેઠ વડે માફ ૧૯. (તું) (તારી) ઈચ્છાઓ મેળવ. | થાઓ. ૨૦. (મારા) પિતાના હુકમોની (હું) | ૨૩. શ્રમ વડે દ્રવ્ય મેળવો, ભીખ માગતા
અવજ્ઞા કરું નહિ. ૨૧. (અમે બે) શત્રુઓનો નાશ કરીએ. ) ૨૪. (બે) બાળકોને મોદકો ચાખવા દો.
(૨૫. (અમે બે) લડાઈમાં ન મરી જઈએ. પ્રશ્ન - ૩નીચેના ધાતુઓના બધા આજ્ઞાર્થરૂપ લખો.
ની, રૃક્ષ, ગ, શ, ૮, , Dા (કર્તરિ રૂપ અને કર્મણિ રૂ૫), પા (પીવું), , , નિ, સુમ, મનુ + બૂ (કર્તરિ રૂપ અને કર્મણિ રૂપ), સદ્ વગેરે.
યથા વૃક્ષ તથા પત્નમ્ - જેવું વૃક્ષ તેવું ફળ
દૂ
યથા
તથા
:- જેવી શક્તિ તેવી ભક્તિ
છે
[ી
રાMિાય તેવા- રાગથી દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે.
છે
નાસ્તિ વક્ષ:સમં તેના-નેત્ર સમાન કોઈ તેજ નથી.
(
છે
નાસ્તિ માસનં વર્તમ્ - આત્મા સમાન કોઈ બળ નથી. ીિ
હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૯૭ છે
.
પાઠ - ર૩ હજી

Page #111

પાઠ- ૨૪
કેટલાંક બહુ ઉપયોગી કૃદંત
ભૂમિકા ૧. કૃદંત બે પ્રકારે છે. વિશેષણ રૂપ કૃદંત અને અવ્યયરૂપ કૃદંત ૨. હેત્વર્થ અને સંબંધક ભૂતકૃદંત અવ્યય રૂપ કૃદંત છે, જેથી તેમને કોઈ વિભક્તિ
લાગતી નથી. ૩. કર્મણિ ભૂતકૃદંત, કર્તરિ ભૂતકૃદંત, વર્તમાન કર્તરિકૃદંત અને વર્તમાન કર્મણિ કૃદંત એ વિશેષણ રૂપ કૃદંત છે. તેના ત્રણેય લિંગમાં રૂપો થાય છે.
નિયમો
૧. હેત્વર્થ કૃદંત ૧. ધાતુને તુમ લગાડવાથી આ કૃદંત બને છે. તેનો અર્થ “...વાને માટે” એવો થાય
દા.ત. શ્ર (સાંભળવું) = શ્રોતમા (સાંભળવાને માટે) ૨. તુન્ લગાડતા પહેલા અન્ય સ્વરનો તથા ઉપાજ્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે.
દા.ત. ની = તુમ રક્ષણ = ક્ષેતુમ્ | ૩. દશમા ગણનો ગુણ-વૃદ્ધિનો નિયમ લાગે છે તથા દશમા ગણની નિશાની લાગે
અને રૂ ઉમેરાય, તે પહેલાં નો અંત્ય એ લોપાય.
દા.ત. 9 = વોરથિતુમ્ કૃ= રાયતુમ્ ત = તાયિતુમ ૪. તુન્ લગાડતાં પૂર્વે સે ધાતુને રૂ લાગે, અનિન્ને રૂ ન લાગે તથા વેટુને વિધે ?
લાગે છે. (કારિકા માટે મન્દિ. પાઠ ૧૩ જુઓ) દા.ત. અત્ (૪. પર. સે) =વિતુ, મન્ (૪.આ.અનિ) = મનુ મન્ (૭. પર.) = ઋતુમ્ કમ્
- ૨.સંબંધક ભૂતકૃદંત ૧. ધાતુને ત્યાં લગાડવાથી આ કૃદંત થાય છે. તેનો અર્થ “...ઈને' એવો થાય છે. હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૯૮ 92 93 પાઠ - ૨૪ છે.

Page #112

દા.ત. શ્ર = શ્રુત્વી (સાંભળીને) ૨. ઉપસર્ગવાળા ધાતુને તથા ખ્યિ પ્રત્યયાત્ત ધાતુઓને સ્ત્રી ને બદલે પ્રત્યય લાગે
છે તથા ઉપસર્ગવાળા ધાતુને છેડે હસ્વ સ્વર હોય તો ત્ય લગાડાય છે. દા.ત. મનુ + મૂ = અનુમૂય મનુ + = મનુ9ત્યા
ગુવક્નીમૂય (દ્ધિ પ્રત્યયાત - જુઓ મન્ટિ. પાઠ ૧૮) ૩. હેત્વર્થ કૃદંતનો નિયમ ૩ અને ૪ લાગુ પડે છે.
દા.ત. ગુરુ= ગોરયિત્વ મ = મન્નિત્વ / સંવત્વા મદ્ = વિવા અપવાદ - લાગતા પૂર્વે ગુણ- વૃદ્ધિ થાય છે પણ રૂ નથી લાગતી તેમજ ગણની
T નિશાની ય પણ નથી લાગતી. દા.ત. અવ += અવવાર્થ વિ += વિવાર્ય ૪. રૂન લાગે ત્યારે કર્મણિ ભૂતકૃદંતનો નિયમ૯,૧૦,૧૧ લાગે પરંતુ ઉપસર્ગવાળા
ધાતુને નિયમ ૯ વિકલ્પ લાગે.
દા.ત. નમ્ = નવી પ્રત્યા પ્રથા ૫. કર્મણિ ભૂતકૃદંતનો ત્રીજો નિયમ લાગે દા.ત. વસ્ = પિત્ર /
૩. કર્મણિ ભૂતકૃદંત ૧. (A) ધાતુને ત લગાડવાથી આ કૃદંત બને છે. તેનો અર્થ “...લું' એવો થાય છે.
દા.ત. શ્ર = કૃતા (સાંભળેલું) (B) પુલિંગ – રામ ની જેમ, નપુંસકલિંગ -વન ની જેમ, સ્ત્રીલિંગ અંગમાં માં
ઉમેરી શનિ ની જેમ રૂપો થાય છે. ૨. દશમા ગણના ધાતુઓને તલાગતાં રૂચોક્કસ ઉમેરાય છે અને ગુણ - વૃદ્ધિ થાય છે.
દા.ત. યુ = ચરિત = વારિત ! ૩. સંપ્રસારણ થાય છે. (સંપ્રસારણ એટલે ધાતુની શરૂઆતના ૫,,૬, જૂ, ના
સ્થાને ર૩, ૨, 7 મૂકવું)
દા.ત. વસ્ = પિતા ૪. ગતિ અર્થક ધાતુ, પિન્ , મુન્ અને અકર્મક ધાતુઓનું કર્મભૂ.કૃ. એ કર્ત.ભૂ.કૃ. હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકાશ ૯૯ ૦૦૦ પાઠ - ૨૪ )

Page #113

તરીકે પણ વપરાય છે.
કર
દા.ત.
रामो ग्राममगच्छत् । रामो ग्रामं गतः ।
रामो ग्रामं गतवान् ।
૫. કર્મનું વિશેષણ બનતાં કર્મના લિંગાદિ લાગે. દા.ત. અનેન થટા: તા:।
૬. કર્મ. ભૂ. રૃ. ભાવે પ્રયોગમાં નપું. એ.વ.માં વપરાય. દા.ત. વાત: સુપ્તઃ = વાલેન સુખમ્ ।
કર્મણિ
रामेण ग्रामोऽगम्यत । रामेण ग्रामो गतः ।
૭. હેત્વર્થ કૃદંતનો નિયમ ૪, પાઠ-૧૨ નો નિયમ ૩ લાગે છે. પરંતુ હસ્વ કે દીર્ઘ ૩ – ૠ કારાંતમાં આ નિયમ લાગતો નથી.
દા.ત. વત્ = અતિતઃ । નુ = નુતઃ । ભૂ = ભૂત:। છું = જીf: । = ભૃત: ।
૮. (A) ર્ - ૐ અંતવાળા ધાતુમાં 7 ના બદલે ન લાગે.
દા.ત. ] = શીf: । મિત્ = મિનઃ ।
=
(B) સંયુક્ત વ્યંજનવાળા ધાતુમાં બીજો વર્ણ અંતઃસ્થ હોય તથા એકસ્વરી અને આ કારાંત હોય તો તે ના બદલે ન લાગે.
દા.ત. સૈ
= ના = જ્ઞાનઃ ।
અપવાદ :- ધ્યા; રહ્યા, મત્ માં ત નો ન ન થાય.
દા.ત. ધ્યાત: ।મત્તઃ ।
(C) નુર્, વિદ્, જ્, મૈં, ધ્રા, હ્રીઁ ધાતુમાં વિકલ્પ ન લાગે
દા.ત. નુર્ = પુનઃ / નુત્તઃ ।
૯. ચમ્, મ્, નમ્, ગમ્, હન્, મન્, તન્, ક્ષન્, ક્ષિન્, ૠણ્ અને વન્ માં અનુનાસિક લોપાય.
ગમ્ = ગતઃ । મ્ = રતઃ । નમ્ = નતઃ ।
૧૦. નિયમ ૯ સિવાયના અન્ કે અન્ અંતવાળા ધાતુઓમાં રૂ ન લાગે ત્યારે ઉપાજ્ય સ્વર દીર્ઘ થાય છે.
દા.ત. ક્ષમ્ = ક્ષન્ત: | શમ્ = શાન્તઃ ।
હ. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ! ૧૦૦ III પાઠ - ૨૪ H
-

Page #114

૧૧. ઉપાજ્ય અનુનાસિકવાળા ધાતુમાં રૂન લાગે ત્યારે અનુનાસિક લોપાય.
દા.ત. રજૂ = ર મ = મm: ૧૨. શી, સ્વિત્ (ગ.૧), અ વિ અને વૃક્ એટલા જ્યારે રૂલે છે ત્યારે તેમના
સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. શ = થતો વૃક્ = તો
૪. કર્તરિ ભૂતકૃદંત ૧. (A) તવત્ ધાતુને અંતે લગાડતાં આ કૃદંત બને છે.
દા.ત. સામ્ = તિવતા. (B) પુંલિંગમાં - વત્ – કે માવત્ પ્રમાણે
નપુંસકલિંગ - dવત્ ટેનતુ પ્રમાણે
સ્ત્રીલિંગ - તવતી – કે નવી પ્રમાણે ૨. કર્તાનું વિશેષણ બનવાથી કર્તાના લિંગાદિ લાગે.
દા.ત. રામો દાનવરોનૂ = રીમો પટાન તવાના ૩. કર્મભૂ.કૃ. ને વત્ લગાડવાથી પણ કર્ત.ભૂ.કૃ. બને છે. દા.ત. ત = કૃતવત્ |
પ. વર્તમાન કર્મણિકૃદંત ૧. કર્મણિ વ.કા.તૃ-પુ.બ.વ.ના રૂપમાંથી મને નીકાળી માન લગાડતાં આ કૃદંત
બને છે.
દા.ત. નીયન્ત = ની + માન = નીયમના ૨. કર્મનું વિશેષણ બને. કર્તાને તૃતીયા લાગે.
દા.ત. હરિVT નીયમાન ય૮પતિ ા. (હરિવડે લઈ જવાતા ઘડાને તે જુએ છે.)
૬. વર્તમાન કર્તરિકૃદંત ૧. (A) કર્તરિ તૃ.પુ.બ.વ. ના રૂપમાંથી નિ (પ.) અને (આ.) નીકાળી તેના
અંગને ક્રમશઃ સત્ અને માન લગાડતાં આ કૃદંત બને છે. દા.ત. નત્તિ = નય + અ = નયા .
વવન્ત = વન્દ્ર + માન: = વનમાનદા હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૦૧ 9 પાઠ - ૨૪ )

Page #115

ધાતુ
ભૂ.કૃ.
अस्
अस्त
आप्त
क्रम्
कान्त कृष्ट क्रान्त क्रुद्ध क्लान्त क्षान्त क्षुब्ध खात
(B) ગણકાર્યરહિત કાળમાં માન ને બદલે માન લાગે છે. નિયમ -સ્થા ધાતુના સૂનો ત્ ઉપસર્ગ પૂર્વે લોપ થાય છે.
કેટલાક ધાતુઓના ભૂતકૃદંતોની યાદી
અર્થ
ફેંકવું आप् પ્રાપ્ત કરવું, મેળવવું कम् ચાહવું कृष् લિસોટા કરવા, ખેડવું
આક્રમણ કરવું, જવું क्रुध् કોપ કરવો, કોપવું क्लम् થાકી જવું क्षम् ક્ષમા કરવી, ખમવું, માફ કરવું क्षुभ् ખળભળવું, વ્યાકુળ થવું
खन् ખણવું, ખોદવું ૧ ૧. સામ્ ગમન કરવું, જવું ૧૨. ગુ સંતાડવું ૧૩. 1
જન્મ પામવો, ઉત્પન્ન થવું ૧૪. તુમ્ સંતોષ પામવો, ધરાવું ૧૫. યજ્ઞ ત્યાગ કરવો, તજવું ૧૬. ૨૬ દહન કરવું, બાળવું
दिश् દેખાડવું, બતાવવું ૧૮. તુમ્ દોષ દેવો, દોષિત કરવું ૧૯. શ દર્શન કરવું, જોવું ૨૦. થી મૂકવું, ધારણ કરવું ૨૧. થુમ્ તિરસ્કારપૂર્વક વર્તવું ૨૨. નમ્ નમન કરવું, નમવું
નાશ પામવો, ફના થવું, જતા રહેવું ૨૪. પર્ રાંધવું હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૦૨
गत
जात
त्यक्त
दग्ध
૧
૭.
नश्
नष्ट
पक्क પાઠ- ૨૪ )

Page #116

भुक्त
મન -
मृत
युक्त
रब्ध
૨૫. પત્ર જવું ૨૬. પુણ્ય પોષણ કરવું, પોષવું
પ્રશ્ન કરવો, પૂછવું ૨૮. ન્યૂ બાંધવું ૨૯. મ
ભજવું, સેવવું ૩૦. મુન્ - ભોગવવું, ખાવું ૩૧. મન માનવું, વિચારવું
मत ૩૨. મજૂ મગ્ન થવું, ડૂબવું ૩૩. મુન્ • મૂકવું
मुक्त ૩૪. મુદ્દા મોહ પામવો, ઘેલા થવું
मूढ, मुग्ध ૩૫. 5 મરવું ૩૬. ય; યજ્ઞ કરવો, પૂજવું
રૂ ૩૭. યુન્ યોજના કરવી, જોડાવું ૩૮. રમ આરંભવું ૩૯. રમ્ . રમવું ૪૦. ૦ ઊગવું
रूढ ૪૧. તમ્ લાભ થવો, મળવું
लब्ध ૪૨. સુમ લોભ કરવો ? ૪૩. વર્ વચન કહેવું, બોલવું ૪૪. વદવું, બોલવું
उदित ૪૫. વ... વાવવું ૪૬. વર્ડ્સ વહેવું, લઈ જવું ૪૭. વિશ પ્રવેશ કરવો, પેસવું. ૪૮. વૃત વર્તવું, હોવું ૪૯. શીર્ પ્રશંસા કરવી
शस्त ૫૦. શમ્
શાંત થવું ૫૧. પિત્તળું ભેટવું પર. સહન કરવું, ખમવું ?
सोढ ૫૩. સરજવું, તજવું
सृष्ट स्पृश् સ્પર્શ કરવો
स्पृष्ट ૫૫. ૪૬ ' હણવું, મારી નાખવું
हत હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૧૦૩ 9099જી પાઠ - ૨૪ )
उक्त
ऊढ
જઈ
वृत्त
श्लिष्ट
सह्
૫૪.

Page #117

પહેલો ગણ
ૐવ્ + વત્ - ઉ. ખોદવું ૩વ્ + ě - ઉ. ઉદ્ધાર કરવો, ખેંચી કાઢવું, ઉદ્ધરવું
વિ + ની - ઉ. શિખવવું મન્ - ઉ. આશરો લેવો, પકડવું
નિ + ધા - ઉં. મૂકવું ચોથો ગણ
પ્રતિ + માધ્ - આ. ઉત્તર આપવો, જવાબ | નિર્ + અલ્ - ૫. વિખેરવું
આપવો
છઠ્ઠો ગણ
નિર્ + વિશ્ - ઉ. બતાવવું, દેખાડવું
નામ
મૂ - ૫. મૂર્છા આવવી, બેભાન થવું આ + દ્ - પ. ચડવું
પુલિંગ
અભિષેજ - અભિષેક ટન - ઝૂંપડું
ઉપાય - ઉપાય, ઈલાજ
મ્માર - કુંભાર પ - કૂવો
ઘટ - ઘડો
ધાતુઓ
સર્પ - સર્પ, સાપ
સામેય - કૂતરો
પીડા - પીડા
પ્રતિ + ત્તિ + વૃત્ - આ. પાછા આવવું પર +TM - ઉ. ખસેડવું, દૂર કરવું ત્રીજો ગણ
સ્ત્રીલિંગ
વિશેષણ
પદ્મ - કાદવ
અશ્વિન - સઘળું, આખું યજ્ઞિય - યજ્ઞ સંબંધી
મ૬ - મદ, ગર્વ
રાનપુરુષ - રાજાનો માણસ, અધિકારી, | સમર્થ - સમર્થ, શક્તિમાન
અમલદાર.
અવ્યય
મતિ - મતિ, બુદ્ધિ
નપુંસકલિંગ
ારાગૃહ - કેદખાનું, જેલ ક્ષેત્ર - ખેતર, તીર્થ
મૂત્ન - મૂળ, તળિયું
તૂળીક્- મૂંગું
પ્રાત: - પ્રાતઃ, સ્વારે, પરોઢિયે
સમ્ય ૢ - સારું, ઠીક
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૦૪ 500ર પાઠ
-
૨૪

Page #118

त (विशेष) उद्यत - (उद् + यम् नु अत. भू. ई.) तैयार, तैयार - A°४४ थयेj
સ્વાધ્યાય
प्रश्न - १ संस्कृतनुं गुती . १. जलं पातुं नदीमगच्छत् । | १५. एवमुक्तो हरिाह्मणाय २. कुम्भकारेण घटः कृतः ।
धनमयच्छत् । 3. हरिणा सर्पो दृष्टः।
| १६. अश्वमारोढुं मतिर्जाता। ४. ग्रामं गन्तुमिच्छामि। १७. शत्रू जित्वा नगरी प्राविशत्।
जनानां पीडाः परिहर्तुमीश्वरः |१८. सखीभिः पृष्टा ललनाऽलज्जत। समर्थोऽस्ति ।
१४. क्लेशः सोढः सीतया । ६. भार्यां त्यक्त्वा वनं गतः । २०. पृथिव्यां चरितुं यज्ञियोऽश्वो ७. रामस्य पीडा नष्टा ।
मुक्तः । ८. उपायश्चिन्तितः।
| २१. वनात्प्रतिनिवृत्य रामो राज्यं गृहं प्रविष्टः किङ्करः ।
कर्तुमारभत। १०. शम्बूकेन कथितां वार्ता श्रुत्वा | २२. पङ्के पतितां धेनुमुद्धरति ।
रामोऽमुह्यत्। . २3. रक्षितोऽस्मि देवेन । ११. नद्यास्तीरे चिरं विहृत्योटजं २४. बहूनि काव्यानि पठितानि निवृत्ता सीता।
हरिणा। १२. गृहं प्रविश्य व मातेत्यपृच्छत् । २५. आतपेन क्लान्तास्तरोर्मूलं १3. लक्ष्म्या मदेन स्पष्टोऽसि ।
भजामः। १४. रामेण बहवः
कूपास्तडागाश्चोत्खाताः। प्रश्न - २. १४२रातीनुं संस्कृत शे. १. पा ५वन व विमेशया छ । ५२वानगी मापी. ૨. ખેતર ખેડૂતો વડે ખેડાયાં છે અને ૪િ. સમુદ્ર પવનથી ખળભળેલો છે. અનાજ વવાયું છે.
|૫. કૂતરાના પગલાને અનુસરીને શિષ્યને સારી રીતે શીખવીને દેખાડેલી જગ્યાએ (તે) આવ્યો.
આચાર્યો (એને) પરણવાની / ૬. શિવ રાવણની ભક્તિથી સંતુષ્ટ હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૧૦૫ હ જી પાઠ - ૨૪ )

Page #119

થયા.
૧૬. પર્વત ઉપર ચડીને (તેણે એક) ૭. ઈશ્વર વડે સદ્ગુણોનું બી તળાવ જોયું.
માણસોના હૃદયમાં મુકાયેલું છે. [૧૭. ભયનું કારણ જતું રહ્યું છે. ૮. (તમારા) શત્રુને જીતવા તૈયાર ૧૮. સજ્જનોને રસ્તે દુર્જનોને દોરવાનો થાઓ.
(તે) યત્ન કરે છે. યુદ્ધમાં ઘણા સિપાઈઓ મરાયા. ૧૯. બાળક સમુદ્રના કિનારા ઉપર મૂકી ૧૦. (પોતાના) મરી ગયેલા ભર્તાનું દેવાયું હતું.
સ્મરણ કરીને (તે) ફરીથી મૂછ | ૨૦. જગતના દુઃખ અનુભવીને તે જોગી પામી.
થયો. ૧૧. અભિષેકની વેળાએ બધા માણસ ૨૧. માર્ગમાં સિપાઈઓ વડે ઘણા ગામ કેદખાનામાંથી મુક્ત થયા.
બાળવામાં આવ્યા. ૧૨. બાળક ચંદ્રને પકડવા ઈચ્છે છે. | ૨૨. (પોતાના) મિત્રને જવાબ આપીને ૧૩. (પોતાના) શ્રમનું ફળ નારાયણે | (તે) મુંગો ઊભો રહ્યો. મેળવ્યું છે.
| ૨૩. હરિની સ્ત્રીને પુત્ર જન્મ્યો છે. ૧૪. દેવીને નમીને (તે) દેવાલયથી ૨૪. પરોઢિયે ઊઠીને માણસ પોતાના) પાછો આવ્યો.
મોઢા ધુએ છે. ૧૫. હરિના અપરાધ પિતા વડે માફ | ૨૫. રાજપુરુષો વડે ચોરો બંધાયા હતા.
કરાયા. પ્રશ્ન - ૩ કર્મણિ ભૂતકૃદંત, કર્તરિ વર્તમાનકૃદંત, કર્મણિ વર્તમાન કૃદંત, હેત્વર્થકૃદંત
તથા ઉપસર્ગરહિત અને ઉપસર્ગસહિત સંબંધક ભૂતકૃદંત શી રીતે થાય છે,
એ જણાવો. પ્રશ્ન - ૪ નીચેના ધાતુના હેત્વર્થ આદિ બધા કૃદંતોના રૂપ લખો :
મન, યજ્ઞ,મુ, , , , , , મ, છિન્નમ્ | પ્રશ્ન -૫ Dા ધાતુનો સૂક્યારે લોપાય છે?
હો
નાતિ પ્રાસમં ભયમ્ - પ્રાણભય સમાન કોઈ ભય નથી.
આથી
હદ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૦૬ ૩
૪૬૪૩ પાઠ - ૨૪ છે

Page #120

416 - २५
आ
भ्याम्
भ्यस्
अ
अस्
વ્યંજનાં નામ
પ્રત્યયો એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ
औ
अस् દ્વિતીયા
अम् औ
अस् તૃતીયા
भ्याम्
भिस् ચતુર્થી પંચમી
भ्याम्
भ्यस् ષષ્ઠી अस् ओस्
आम् સપ્તમી
ओस् સંબોધન
मरुत् - पुं. ५वन એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ मरुत् - द्
मरुतौ
. मरुतः દ્વિતીયા
मरुतौ
मरुतः તૃતીયા
मरुता
मरुद्भ्याम् मरुद्भिः ચતુર્થી
मरुते मरुद्भ्याम् मरुद्भ्यः . પંચમી
मरुतः मरुद्भ्याम् मरुद्भ्यः ષષ્ઠી
मरुतः मरुतोः
मरुताम् સપ્તમી मरुति मरुतोः
मरुत्सु સંબોધન मरुत् - द् . मरुतौ
मरुतः वाच - स्त्री. वाय, व0 એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ वाक् - ग् वाचौ
वाचः . દ્વિતીયા वाचम् वाचौ
वाचः તૃતીયા
वाचा वाग्भ्याम्
वाग्भिः ચતુર્થી
वाचे वाग्भ्याम्
वाग्भ्यः હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા પર ૧૦૭ 992 પાઠ - ૨૫ છે.
मरुतम्

Page #121

પંચમી
વાવ: वाग्भ्याम्
वाग्भ्यः ષષ્ઠી વારં વાવો:
वाचाम् સપ્તમી વારિ - વીરો
वाक्षु સંબોધન वाक् - ग् वाचौ
વાવ: માવત્ - પુ. ભગવાન એકવચન
દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ भगवान्
भगवन्तौ भगवन्तः દ્વિતીયા
भगवन्तम् भगवन्तौ भगवतः તૃતીયા
भगवता भगवद्भ्याम् भगवद्भिः ચતુર્થી
भगवते भगवद्भ्याम् भगवद्भ्यः પંચમી
भगवतः भगवद्भ्याम् भगवद्भ्यः ષષ્ઠી
भगवतः भगवतोः भगवताम् સપ્તમી
भगवति भगवतोः भगवत्सु સંબોધન
भगवन् भगवन्तौ भगवन्तः વ્યંજનાત નપુંસકલિંગ નામોની પ્રથમા, સંબોધન અને દ્વિતીયાના રૂપોના પ્રત્યય નીચે મુજબ છે.
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન
जगत्
નાત્ - નપું. જગત, દુનિયા એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્ર.હિં. અને સં.
जगती
जगन्ति પ્ર.દ્ધિ. અને સં. गच्छत्
गच्छन्ती गच्छन्ति પ્રદ્ધિ. અને સં. विशत् विशती-विशन्ती विशन्ति
ભૂમિકા ૧. ઉપરોક્ત પ્રત્યયો કોઈપણ ફેરફાર થયા વિના પુલિંગ તથા સ્ત્રીલિંગ વ્યંજનાંત
નામોને લગાડાય છે, પરંતુ એ લાગતા પહેલા નામોના મૂળ રૂપમાં જ કેટલાક
ફેરફાર થાય છે તે આગળ જણાવીશું. ૨. કેટલાક નામ એવા હોય છે કે એઓનું મૂળ રૂપ પ્રત્યય લાગતા એવું ને એવું જ
રહે છે. આ નામો પુલિંગ હોય કે સ્ત્રીલિંગ હોય, તો પણ એમના એકસરખા જ
રૂપ થાય છે. હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૦૮ ૩૬ પાઠ - ૨૫ %

Page #122

દા.ત. “મૃત (પુ.), અત્ (પુ.), વૃત્ (સ્ત્રી.)
નિયમો ૧. પદાંતે અનેક વ્યંજન હોય તો પ્રથમ વ્યંજન રહે, બાકીના વ્યંજન લોપાય અને
પ્રથમ વ્યંજનના સ્થાને સ્વવર્ગનો પ્રથમ કે તૃતીયા થાય છે.
દા.ત. મન્ + = સન્મા ૨. કેન્ અઘોષ વ્યંજન = ર્ કે ન નો થાય.
દા.ત. વાર્= વાદ્ ૩. ચૂં કેન્ + ૨૪માંનો ઘોષ વ્યંજન =ર્કે જૂનો થાય.
દા.ત. વાર્ + ગ્રામ્ = વાગ્રામ્ ૪. મ, આ સિવાયનો સ્વર, કંઠ્ય કે?+ = { નો ૬ થાય.
દા.ત. વાન્ + શું = વાછે + = વાસુ ૫. વત્ અને મત્ અંતવાળા પુંલિંગ નામોમાં પહેલા પાંચ રૂપોમાં તથા સંબોધનમાં
છેલ્લા ત્ ની પૂર્વે નહોય છે. ત્યારે પ્ર.એ.વ.માં વા અને માન તથા સંબોધન
એ.વ.માં. વન અને મન થાય છે. ૬. આ રૂપોમાં અને વર્તમાનકૃદંતના પુંલિંગ રૂપોમાં માત્ર એટલો જ તફાવત છે કે
પ્રથમાના એકવચનમાં ઉપર જે મદીર્ઘ કરવામાં આવ્યો છે તે વર્તમાનકૃદંતના રૂપમાં હસ્વ જ રહે છે. દા.ત. છત્ - વ.કૃ., કચ્છ - પ્ર.એ. વ્યંજનાત નપુંસકલિંગમાં અન્ય વ્યંજન જો અનુનાસિક કે અંતઃસ્થ ન હોય તો એને બહુવચનનો રૂ પ્રત્યય લગાડતાં, એ અન્ય વ્યંજનની પૂર્વે ઉમેરાય છે. 4 કારાંત નપુંસકલિંગ નામોની પેઠે અહીં પણ, બાકીની વિભક્તિના રૂપ એઓને
મળતા પુંલિંગ નામોના રૂપો જેવા જ હોય છે. ૮. વર્તમાન કૃદંતના નપુંસકલિંગ રૂપના પ્રદ્ધિ. અને સં. ના દ્વિવચનમાં ૧લા,
૪થા અને દશમા ગણના ધાતુના વર્તમાનકૂદતોને પ્રત્યય લાગતા પહેલા અંત્યત્
ની પૂર્વે અવશ્ય, અને ૬ઠ્ઠા ગણના ધાતુઓના વ.ક.ને વિકલ્પ ઉમેરાય છે. ૯. વત્ અને અત્ છેડાવાળા વિશેષણોનું સ્ત્રીલિંગ અંગ ફુ ઉમેરવાથી થાય છે.
દા.ત. ગાયુગમતી ! ૧૦. વર્તમાનકૂદતોની બાબતમાં નપું. પ્ર.ના દ્વિવ. નું રૂપ તે જ તેનું સ્ત્રીલિંગ અંગ (૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકાર ૧૦૯
પાઠ - ૨૫ છે

Page #123

થાય છે.
દા.ત. મવત્ = મવસ્તી ૫ ૧૧. મવત્ (સર્વ.) જ્યારે કર્તા હોય ત્યારે ક્રિયાપદ ત્રીજા પુરુષમાં આવે છે.
દા.ત. મવાના છતુ! ૧૨. સતિ સમિ
જ્યારે પહેલી ક્રિયાના આધાર પર બીજી ક્રિયા થતી હોય ત્યારે પહેલી ક્રિયાના ધાતુનું વ.. બનાવી તેના કર્તાનું વિશેષણ બનાવવું અને બંનેને સપ્તમી વિભક્તિ લગાડવી.
દા.ત. રશરથે શાસતિ સતિ બનઃ સુવા માસીન્દ્ર-અમવત્વમૂવો ૧૩. અનાદર અર્થે ષષ્ઠી
જયારે બીજી ક્રિયા પ્રથમ ક્રિયા પ્રત્યે અનાદર વ્યક્ત કરતી હોય ત્યારે પ્રથમ ક્રિયાના વ.. અને કર્મને વિકલ્પ ષષ્ઠી વિભક્તિ લાગે છે. દા.ત. ગુર: પશ્યતઃ (શતઃ) શિષ્યો વિનયમો અથવા गुरौ पश्यति (सति) शिष्योऽविनयमकरोत् ।
ધાતુઓ પહેલો ગણ
દશમો ગણ અપ + ક્ષ - આ. નહિ સાંભળવું, નહિ | fમ + અર્થ આ પ્રાર્થના કરવી, ગણકારવું, બેદરકાર રહેવું, જતું કરવું
વિનંતી કરવી ચોથો ગણ વિદ્ - આ. વિદ્યમાન હોવું, હોવું
નામ
પુલિંગ
કરજદાર માત્ર - (અ + ન = પં.કાળ, | દ્ધવ - જન્મ
વખત) અયોગ્ય કાળ | ઋર્તિા - કાર્તિક મહિનો પ્રત્યય - નાશ, જવું એ
નન - એક રાજાનું નામ ૩થમff (ગથમ + ઋUT) દેવાદાર, પ્ર - (બ.વ.માં) પ્રાણ, જીવ હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૧૧૦
3 પાઠ - ૨૫ છે

Page #124

મૃત્વ - રાજા, પર્વત
વિશેષણ મહત્ - પવન, વાયુદેવ, દેવ
માયુષ્યન્ - લાંબી ઉંમરવાળું, દીર્ધાયુ મહોત્સવ - મોટો ઓચ્છવ
મુવત્ - ગુણવાન, ગુણી 5 - મૃગ, હરણ, પશુ
વર્ઝન - ચંચળ, ક્ષણિક વાસુદેવ - કૃષ્ણનું નામ
થીમદ્ બુદ્ધિમાન, ડાહ્યું વિક્ષાર - ફેરફાર, વિકાર
પરવત્ - પરાધીન, પરવશ સંદ - સંદેહ, શંકા
માવત્ - દિવ્ય, પૂજય સત્ - સજ્જન, સાધુ, ભલો માણસ
મૂર્તિમદ્ - પ્રત્યક્ષ, આબેહુબ સુહમ્ - મિત્ર
મૃ૬ - મૃદુ, નરમ, સુંવાળું હુમુન - અગ્નિ
યશસ્વત્ - યશવાળું, પ્રખ્યાત હોતુ - હવન કરનારો, ગોર
શ્રીમદ્ - શ્રીમંત, આબાદ, સુખી સ્ત્રીલિંગ
છત્તથ - ઢીલું થયેલું સાપ-આપદા, આફત, પડતી
સુરવમાન્ - સુખી, સુખ ભોગવનાર - પથ્થર
અવ્યય પ્રતિપદ્- પડવો
રૂદ - અહીં પ્રવૃત્તિ - પ્રવૃત્તિ, વલણ, ખબર
૩ઐમ્ -તાણીને, ઉમદા મનથી, ઊંચેથી પૃદ્-માટી, મટોડી
વિદુર્ - ઘણી વખત, વારંવાર, ઘણી વાર્ - વાચા, વાણી
બાબતોમાં વિદ્યુત - વીજળી
સર્વથા - સર્વ રીતે વિપદ્ વિપત્તિ, સંકટ, દુઃખ શર૬ - શરદઋતુ
સર્વનામ સંપર્ક - સંપત, ચડતી
મવ - આપ, તમે નપુંસકલિંગ
| કૃદંત (વિશેષણ) અન્તરી - અંતઃકરણ
ઉદ્ધત - (દ્ + ૬ નું કર્મ.ભૂ.કૃ.) ગત્ - જગત
ઉદ્ધત, તોછડો, ગર્વિષ્ઠ નીવિત - જીવતર, જિંદગી
યુર્વત્ - વ.કૃ. કરતું વિયત્ - આકાશ
ચ્છિન્ - વ.કૃ. જતું વૃત - સાંઠો, થડ, ડાંખળી
વોરન્ - વ.કૃ. પ્રેરતું, હાંકતું
નયન્ - વ.કૃ. જીતતું હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાગપદેશિકા ૧૧૧ 999ત્ત પાઠ - ૨૫ )

Page #125

निषण्ण - (नि + सद् नुं ...भू.) बेटेj | विहित - (वि + था नुं . . ) पश्यत् - १.१. होतुं
| ३२भावेj, डेj वसत् - १.. सतुं ---- | शासत् - १.१. २०४५ ४२तुं
સ્વાધ્યાય प्रश्न - १ संस्कृतनुं गु४ाती ४२२. १. नृशंसेभ्यो गुणवतामपि भयं . १४. महीं शासति दशरथे भूभृति जनाः विद्यते ।
सुखभाजोऽभवन् । २. चन्द्रस्य प्रकाशः शरद्याह्लादको १५. मरुतां भर्तार्जुनं द्रष्टुमिच्छति । भवति ।
| १६. कवीनां वाक्षु माधुर्यमस्ति । 3. वत्स, आयुष्मान् भव । | १७. सुहृदोर्वचनमलङ्घनीयम् । ४. धीमन्तो लोके यशस्वन्तो भवन्तिा | १८. घटा मृदो विकारा अलङ्काराश्च
भवन्तः पुत्रैः सहागच्छन्त्विति सुवर्णस्य ।
श्रीमतो देवस्याज्ञा। | १९. प्राणानामत्ययेऽप्यसन्त ६. रामो मूर्तिमान् धर्म इव।
सद्भिर्नाभ्यर्थ्यन्ते। ७. जयतः शत्रून् मोपेक्षस्व ।। २०. इह जगति पुत्रस्योद्भव उत्सवस्य ८. भवद्भिरादिष्टः किङ्करो नगर- | हेतुः। मगच्छत् ।
२१. संदेहे सतामन्तःकरणस्य प्रवृत्तयः ४. नमो भगवते वासुदेवाय। | प्रमाणम्। १०. विद्युता सह मेघो वियति वर्तते। | २२. विपद्युच्चैः स्थीयते सद्भिः। . ११. पश्यतो गुरोः शिष्येणाविनयः | २३. दृशदि निषण्णो गुरुः शिष्यान् कृतः।
| धर्ममुपादिशत्। १२. हुतभुजा दग्धमरण्यमपश्यन्नलः। | २४. अधमर्णाः सर्वथा परवन्तो भवन्ति। १३. दिनेषु गच्छत्सु नारायणः | २५. अकालो नास्ति धर्मस्य जीविते पण्डितोऽभवत् ।
चञ्चले सति । . प्रश्न - २ गु४२।तीन संस्कृत 37. १. नाराय। ५२राधीन नथी.
| 3. न्द्र हेवोनो २% छ. ૨. હરણો જંગલમાં પથ્થરો ઉપર બેસે | ૪. કાર્તિકને પડવે ઓચ્છવ છે.
| ५. (में) मे छो४२॥ने निशाणे तो હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૧૨ ૨૦૧૦ પાઠ - ૨૫ )

Page #126

૬.
૭.
જોયો.
ચડતીમાં માણસને બહુ જણ અનુસરે છે.
પડતીમાં માણસ મિત્રો વડે તજાય
છે.
૮.
૯.
કૃષ્ણે માણસોને ઘોડા હાંકતા જોયા. યોગીઓ જગતને જંગલ માને છે. ૧૦. બુદ્ધિમાન નારાયણ વડે (એક)
પુસ્તક લખાય છે.
૧૧. ગુણવાન માણસો પણ દુર્જનો વડે નિંદાય છે.
૧૨. માણસો હંમેશાં લાંબી ઉંમરવાળા થવાને ઈચ્છે છે.
૧૩. ભગવાન મનુ વડે એવું ફરમાવાયેલું છે.
૧૪. ક્રોધ નરમ વાણી વડે શાંત થાય છે. ૧૫. નારદ આકાશમાંથી (નીચે) ઊતર્યા.
૧૬. સજ્જનો ધન વડે ગર્વિષ્ઠ થતા
નથી.
૧૭.
૧૮.
૧૯.
૨૦.
૨૧.
૨૨.
૨૩.
૨૪.
૨૫.
સ્વર્ગમાં જતી વખતે (=જતા) (આપણા) ગુરુએ એવું કહ્યું. વનમાં રહેતા રામ અને લક્ષ્મણે
ઘણા રાક્ષસોનો નાશ કર્યો.
આપના દર્શનથી હું ઘણો સંતુષ્ટ
થયો.
બુદ્ધિમાન માણસો રાજાઓની સભાઓમાં પૂજાય છે.
પવન ડાંખળીમાંથી ઢીલા થયેલા ફૂલોનું હરણ કરે છે.
વીજળી કવિઓ વડે વાદળાની સ્ત્રી ગણાય છે.
સ્પર્શ કરવામાં આવેલો અગ્નિ યજ્ઞ કરનારને પણ બાળે છે. સુખ ભોગવનારાઓની સુખ માટેની ઈચ્છા સુખના ભોગથી
અનેક રીતે વધે છે.
૨ામ આબાદ અયોધ્યા શહેરમાં રહ્યા.
સારાંશ અને સવાલ
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃત વ્યાકરણના વિભક્તિના સામાન્ય પ્રત્યય આપો.
પ્રશ્ન - ૨ વર્તમાન કૃદંતની સાથે, તથા ભૂભૃત્ જેવા વ્યંજનાંત નામો સાથે વત્ અને મત્ પ્રત્યયવાળા નામોના રૂપ સરખાવો.
પ્રશ્ન - ૩ વર્તમાન કૃદંતના તથા વત્ અને મત્ છેડાવાળા વિશેષણોના સ્ત્રીલિંગ અંગ તથા નપુંસકલિંગ દ્વિવચન શી રીતે થાય છે ?
પ્રશ્ન - ૪ = અથવા ત્ પછી અધોષ વ્યંજન આવ્યો હોય ત્યારે, ઘોષ વ્યંજન આવ્યો હોય ત્યારે, અને કશુંયે ન આવ્યું હોય ત્યારે શું થાય છે ?
ૐ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા . ૧૧૩
IOC
પાઠ - ૨૫ જી

Page #127

પ્રશ્ન - ૫ સામાન્ય રીતે ક્યારે સ્ નો વ્ થાય છે ?
પ્રશ્ન - ૬ નીચેના નામોના રૂપ આપો :
પ્રતિવર્, સ્ક્રુતમૂન, યશસ્વત્ (ત્રણે જાતિમાં), વંત્ (ત્રણે જાતિમાં), સુસ્વમાન્ (પું.ન.), આયુષ્મત્ (પું.ન.), વિશત્ (ત્રણે જાતિમાં), પરવત્ (પું.ન.), આપણ્, ચોવત્ (ત્રણે જાતિમાં) વગેરે
પ્રશ્ન - ૭ અનાદરાર્થે ષષ્ઠી અને સતિસપ્તમીના પ્રયોગ ઉદાહરણ સાથે સમજાવો.
નાસ્તિ મોહસમો રિપુઃ । - મોહ સમાન કોઈ શત્રુ નથી.
પતો નાસ્તિ મૂર્તુત્વમ્ । - અધ્યયનશીલ મૂર્ખ રહેતો નથી.
માધૂનાં પુર્જાનાર્ મયમ્ । - સજ્જનોને દુર્જનોથી ભય હોય છે.
=
હતું જ્ઞાનં યિાદ્દીનમ્ । – ક્રિયા-રહિત જ્ઞાન વ્યર્થ છે.
મુદ્ધમાÒ નિ:સ્પૃહઃ પુરુષઃ । – કામના રહિત પુરુષ સુખી થાય છે.
સુધિનઃ તો વિદ્યા ? - સુખના અર્થીને વિદ્યા ક્યાં ?
ૐ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૧૪ 80005, પાઠ - ૨૫

Page #128

416 - २६
अन् भने इन् अंतवाणानाम
राज्ञे
राजन् - पुं. २ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ
राजा राजानौ
राजानः દ્વિતીયા राजानम् राजानौ
राज्ञः તૃતીયા
राज्ञा राजभ्याम्
राजभिः ચતુર્થી
राजभ्याम्
राजभ्यः પંચમી
राज्ञः राजभ्याम्
राजभ्यः ષષ્ઠી
राज्ञः राज्ञोः
राज्ञाम् સપ્તમી राज्ञि-राजनि
राज्ञोः
राजसु સંબોધન
राजन् राजानौ
राजानः - नामन् - न. नाम એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ
नाम
नाम्नी-नामनी नामानि नाम
नाम्नी-नामनी नामानि તૃતીયા
नाम्ना नामभ्याम्
नामभिः ચતુર્થી
नाम्ने नामभ्याम्
नामभ्यः પંચમી
नाम्नः नामभ्याम्
नामभ्यः नाम्नः नाम्नोः
नाम्नाम् સપ્તમી नाम्नि-नामनि नाम्नोः
नामसु સંબોધન नामन्-नाम नाम्नी-नामनी नामानि
शशिन् - पुं. यंद्र
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમા
शशी शशिनौ
शशिनः દ્વિતીયા शशिनम् शशिनौ
शशिनः તૃતીયા
शशिना शशिभ्याम् शशिभिः ચતુર્થી
शशिने शशिभ्याम् शशिभ्यः જ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૧૫ છ99 પાઠ - ૨૬ છે.
દ્વિતીયા
પછી

Page #129

પંચમી
शशिनः शशिभ्याम् शशिभ्यः ષષ્ઠી शशिनः शशिनोः
शशिनाम् સપ્તમી
શનિशशिनोः
शशिषु રસંબોધન
शशिन् शशिनौ शशिनः
માવિન્ -ન. થવાનું એકવચન 'દ્વિવચન
બહુવચન પ્ર. તથા દ્ધિ. માવિ
भाविनी भावीनि સંબોધન માવિ-ભાવિ
भाविनी
भावीनि બાકીના રૂપ શશિ પ્રમાણે
નિયમો ૧. પ્રથમ તથા સંબોધનના એકવચનનો પ્રત્યય લોપાય છે. (પાઠ ૨૫, નિયમ-૧જુઓ.) ૨. પ્રથમાના એકવચનમાં અને બધા વ્યંજનાદિ પ્રત્યય આગળ અન્યનલોપાય છે. ૩. પહેલા પાંચ રૂપોમાં મદીર્ઘ થાય છે. રૂમાત્ર પ્રથમાના એકવચનમાં જ દીર્ઘ થાય
છે. આ નિયમ નપુંસકલિંગ નામોને લાગુ પડતો નથી પરંતુ એ લિંગમાં પ્રથમ,
દ્વિતીયા અને સંબોધનના બહુવચનમાં મતથા ફુદીર્ઘ થાય છે. ૪. દ્વિતીયાના બહુવચનના મર્પ્રત્યયથી શરૂ થતો કોઈ પણ સ્વરાદિ પ્રત્યય લાગતા
4 લોપાય છે પરંતુ જ્યારે અન્ના એ ની પૂર્વે એવો જોડાક્ષર આવ્યો હોય કે જેનો બીજો વ્યંજન મુકેહોય ત્યારે ઊડી જતો નથી. પુંલિંગ અને નપુંસકલિંગ સપ્તમીના એકવચનમાં અને નપુંસકલિંગની પ્રથમ, દ્વિતીયા અને સંબોધનના | દ્વિવચનમાં આ નિયમ વિકલ્પ લાગુ પડે છે. સંબોધનનું એકવચન મૂળ રૂપથી ભિન્ન નથી.નપુંસકલિંગમાં વિકલ્પ લોપાય
છે.
૬. રાન ની દ્વિતીયા બહુવચનના અન્ય અન્ માં એ નો લોપ કરવાથી રાન્ + ૬
થયો. પછી પૃ. ૨૭, નિયમ ૨ મુજબ જૂનો ગૂ થયો, તે પૂર્વના ન્ સાથે જોડાઈ
જ્ઞથયો. ૭. રૂદ્ અંતવાળા વિશેષણોનું સ્ત્રીલિંગ અંગ માત્ર ઉમેરવાથી થાય છે.
દા. ત. મેધાવિન = મેઘા વિના ૩૫નશબ્દના અંત્યો અઘોષ વ્યંજનાદિ પ્રત્યયની પહેલા તું થાય છે. ઘોષ
વ્યંજનાદિ પ્રત્યયની પહેલા થાય છે અને પદાંતે આવતા ત્ અથવા સ્થાય છે. ( સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જૂિ ૧૧૬
પાઠ - ૨૬ )

Page #130

૯. હસ્વ સ્વર +, , ૧+ સ્વર = , , 7 બેવડાય છે.
દા. ત. મળવત્ + રૂતિ = મવનિતિ ૧૦. નામના કે ક્રિયાપદના અંતે , , , હોય પછી કોઈ પણ સ્વર હોય
તો સંધિ થતાં એને બદલે મુકાયેલા મ, મ, ઝ, મા ના અંત્ય કે
નો વિકલ્પ લોપ થાય છે. આ લોપથી સામસામા આવતા બે સ્વરોની સંધિ થતી નથી. દા. ત. ચિતે + માત્માનમ્ = મચતયાત્માનમ્ અથવા મચત માત્માનામ્
ધાતુઓ પહેલો ગણ
દશમો ગણ સાવિત્ + (માવિષ્ટ્ર) - ઉ. ઉઘાડું | - ઉ. ગણવું કરવું, બોલવું
સન્ + નક્ષ - ઉ. જોવું, પરીક્ષા કરવી, ૐ - ૫. દયાથી પીગળવું
સાબિત કરવું
નામ
પુલિંગ
પfક્ષર - પક્ષી, પંખી અર્થ - વસ્તુ, બનાવ, બિના, પૈસા | પરાર્ધ - પાછલો અર્ધ ભાગ અનર્થ - અનર્થ, નુકસાન, અનિષ્ટ પૂર્વાર્ધ - પહેલો અર્ધ ભાગ અનુનાવિન્ -ચાકરી કરનાર, આશ્રિત, પ્રાન્ - પ્રાણી ચાકર
| મન્ - પ્રેમ, સ્નેહ (ન.) કારાત્મન્ - અંદરનો આત્મા, હૃદય | બ્રહોનું - બ્રહ્મદેવ, બ્રહ્મા અમાત્ય - પ્રધાન
મહિન્ - મહિમા અન્ - પથ્થર
મૂર્ધન્ - મસ્તક,માથું યાત્મન્ - આત્મા, જીવ, (એ.વ.) પોતે | યાત્રિ- યાત્રાળુ કારશ્ન - આરંભ, શરૂઆત યોનિન -યોગી, જોગી ૩૫૨ - ઉપકાર
| રનમ્ - રાજા ઝુનિ - કંચુકી, અંતઃપુરનો વડો | યમનું-થોડા પણું, હલકાપણું નોકર
વસુદેવ -કૃષ્ણના પિતાનું નામ ના િ - દુનિયા ઉપજાવનાર, | વિનાશ - નાશ
પરમેશ્વર, જગકર્તા | વિશ્વકર્મન- વિશ્વકર્મા, દેવનો શિલ્પી હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૧૭ હૃઢ 64) પાઠ - ૨૬ છે.

Page #131

વિશ્વાસ - વિશ્વાસ
વર્તન- રસ્તો શિરિન્ - પર્વત
શ્રવUT - શ્રવણ કરવું એ, સાંભળવું એ શૂતિર્ - શિવનું એક નામ
સુરવ - સુખ, સ્વસ્થતા, નિરાંત શ્રવણ - કાન
| હેમન્ - સુવર્ણ, સોનું શ્રી - વિશેષ નામ
વિશેષણ સ્વન - સ્વપ્ન સ્વામિન્ - સ્વામી, ધણી
અપરાધક્ - અપરાધી, ગુનેગાર
૩ ર્તિન - (સત્સ- પુ. ખોળો) સ્ત્રીલિંગ
ખોળામાં બેઠેલું માત્મા - દીકરી
શનિન્ - કુશળ, સુખી ૩૫૬- જોડો, ખાસડું.
ક્ષયિન્ - ક્ષય પામતું, ઓછું થતું વૈશ્ચયી - દશરથ રાજાની સ્ત્રીનું નામ: | ભરતની માતા
ગુરુ - લાંબું, ભારે મોટું વિવિશ - આજીવિકા, ગુજરાન દૂર -દૂર વૃદ્ધિ-બુદ્ધિ
નિવૃતિમન્ - નિરાંતવાળું, સુખી વિશુદ્ધિ-શુદ્ધિ
પુષ્યવત્ - પુણ્યવાન, પુણ્યશાળી વ્યાની - વાઘણ, સાપણી
પ્રિયવલિ-મીઠું બોલનાર શ્યામિ - અસ્વચ્છતા, કાળાશ નાશિન્ - ફળ ખાનાર સીમન્ - સીમા, હદ
માવિન્ - ભાવી, થનાર, થવાનું નપુંસકલિંગ
પેથાવત્ - બુદ્ધિમાન, ડાહ્યું
નવું-નાનું, લઘુ, ટૂંકું અન્તઃપુર - જનાનખાનું, રાણીવાસ
વૃદ્ધિમત્ - વધતું, લંબાતું મસ્વર - આકાશ
ગુમ - શુભ, માંગલિક, સારું ર્મન્ કર્મ, કામ
સાક્ - શંકાશીલ, વહેમી, વહેમીલું ૌશાન - કુશળપણું, હોંશિયારી
સોપs- આતુર વર્ષ - ચામડું
અવ્યય નીવિત - જીવતર, જિંદગી, જીવન વિન - દિવસ
કોત્રમ્ - કેવળ, ફક્ત ટ્રેચ - દીનપણું, નમ્રતા, હલકાપણું વાપિ - કદી પણ નહિ નામનું નામ
| પશ્ચાત્ - પછી પ્રિયવાહિત્ય -મીઠા બોલાપણું | મધુરમ્ - મધુર રીતે હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૧૮ હૈદ 992 પાઠ - ૨૬ છે.

Page #132

हंत (विशेषण)
अवतरत् - (अव + तॄ नुं व. ई.) ઊતરતું
कुण्ठित - (कुण्ठ् नुं अर्भ. लू.ई.) અટકેલું, અટકાયેલું
दुष्ट - (दुष् नुं ऽर्भ. लू.ई.) हुष्ट, जराज निर्मित - (निर् + मा नुं अर्भ. लू.ई.) निर्माण रेसुं, नीमेसुं जनेसुं, जनावेसुं
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો.
योगिनः फलाशिनो भवन्ति ।
अपराधिनं मा क्षमस्व | अनुजीविने कुप्यति भर्ता । दशरथस्य पुत्रो नाम्ना रामः । ब्रह्मण: प्रजाः प्रजायन्ते ।
१.
२.
3.
४.
५.
६.
७.
८.
राजन्! कुशली भव ।
कञ्चुकी राज्ञामन्तःपुरेऽधिकृतः
पुरुषः ।
भाविनोऽनर्थाञ् ज्ञातुं न समर्थोऽस्ति जनः ।
ए.
अश्मभिरश्वस्य गतिः कुण्ठिता । १०. जगत्कर्तुर्महिम्नां फलं सर्वत्र
निवेशित - (नि + विश् ना प्रेरनुं उर्भ . लू.ई.) भूडेसुं
प्रसन्न - (प्र + सद् नुं अर्भ. लू.ई.) खुश
થયેલું
સ્વાધ્યાય
વિશેષ
क्रमेण - (क्रम नी तृतीयानुं खेऽवयन) मथी, धीमे धीमे
१४. प्रियवादिनां प्रियवादित्वं दैन्यं गण्यते शठैः ।
१५. अज्ञानादात्मनो विनाशायैव केवलं राज्ञा दशरथेन व्यालीव कैकेय्यात्मनः सद्मनि निवेशिता ।
आत्मनः पुत्राणां कर्मसु कौशलं प्रशंसति ।
कृष्णो वसुदेवस्य सद्मनि वसन्नम्बरादवतरन्तं नारदम
१६.
१७.
१८.
पश्यत् ।
श्रीषेणस्य राज्ञो महिषी सूर्यं चन्द्रं चात्मन उत्सङ्गवर्तिनौ स्वप्नेऽपश्यत् ।
दृश्यते ।
११. क्षेत्रगामिना वर्त्मना गच्छन्तं १८. अपराधिनः पुरुषान् दण्डयन्तु
यात्रिकमपश्यम् ।
राजानः ।
१२. जनस्य कल्याणाय यतमानेन रामेणात्मा क्लेशमुपानीयत ।
२०. अश्मनेव निर्मितं दुष्टानां हृदयं परकीयस्य दुःखस्य श्रवणेन न कदापि द्रवति ।
१३. प्राणिनामुपकारायैव साधूनां
जगति जीवितम् ।
२१.
शुभानां कर्मणामारम्भः
છે સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ♠ ૧૧૯ DOOT પાઠ - ૨૬ છે

Page #133

- સાધુ
कल्याणाय।
आरम्भे गुर्व्यः क्रमेण च क्षयिण्यः, ૨૨. નતા દુમ્બિન મચત માત્માન परार्धे तु पुरा लघवः पश्चाच्च
वृद्धिमत्यः। ૨૩. પ્રશ્નો અવતોડક્તરત્ન | ૨૫. નઃ સંન નો વિશુદ્ધિ ૨૪. વિના પૂર્વાર્થે વૃક્ષા છાયા || મિપિ વી. પ્રશ્ન ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. . ૧. દેવદત્ત બુદ્ધિમાન છે. ” ૧૫. વિદ્વાન માણસ સદાચરણની હદ ૨. બાપ દીકરાને સ્નેહથી ભેટ્યો. | ઓળંગતો નથી. ૩. નળ વિશ્વકર્માનો પુત્ર હતો. ૧૬. દૂર દેશમાં (પોતાના) સુખી ૪. પંખીઓ આકાશમાં ઊડે છે.
દીકરાઓની વાર્તા સાંભળીને તે ૫. ચાકરો ધણીને અનુસરે છે.
ખુશ થયો. વૃક્ષો પર્વતો ઉપર ઊગે છે. [૧૭. પશુઓ વડે પણ પોતાના બચ્ચા ૭. (હું) છોકરાઓના નામ સંભારતો | ઉપર સ્નેહ દેખાડાય છે. નથી.
૧૮. અરણ્યમાં ફળ ખાનારાઓ વડે ચામડાના જોડા કરાય છે.
સુખેથી ગુજરાન કરાય છે. . હરિનો નાશ (એના) કામો નું | ૧૯. (હુ) મધુર રીતે બોલતાં છતાં પણ પરિણામ છે.
સત્ય કહું છું. ૧૦. ગુનેગાર માણસનું મન હંમેશાં | ૨૦. સવે સૃષ્ટિ બ્રહ્માથી ઉત્પન્ન થઈ. શંકાશીલ હોય છે.
૨૧. માણસ બુદ્ધિના મહિમાથી પ્રખ્યાત
થાય છે. ૧૧. રાણીનો સંદેશો કંચુકી વડે રાજા પાસે લઈ જવાયો.
| ૨૨. સારા રાજા ઉપર પ્રજાઓનો
વિશ્વાસ વધે છે. ૧૨. માણસો ભવિષ્યના બનાવ
૨૩. (તેણે) ઘરમાં પરોણાઓને દેવો જાણવાને વારંવાર આતુર હોય છે.
- પ્રમાણે પૂજ્યા. ૧૩. યોગીઓ વડે હૃદયમાં શિવની) |
વિના ૨૪. માણસોનું હલકાપણું (એના) પ્રાર્થના કરાય છે.
કૃત્યોથી થાય છે. ૧૪. શત્રુઓના મસ્તકો ઉપર રાજા વડે [૨૫. બ્રહ્માએ પ્રાણીઓ, પથરાઓ અને પગ મુકાયો.
આકાશ સરજ્યાં. પ્રશ્ન- ૩ ક્યારે મન અંતવાળા નામોના નનો અને ક્યારે નો લોપ થાય છે? મનો
લોપ થતો હોય એવા નામોના દાખલા આપો. હઠ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા %િ ૧૨૦
પાઠ - ૨૬ છે.

Page #134

પ્રશ્ન - ૪ મન અંતવાળા અને રૂદ્ અંતવાળા નામોના રૂપ સરખાવો. પ્રશ્ન -૫ નીચેના નામોના રૂપાખ્યાન આપો:
મૂર્ધન, મિન, વર્તન,યર્જન, સ્નયમન, વૃત્તિ, સદાન, પક્ષ, કર્મ,
સીન વગેરે પ્રશ્ન- ૬ રૂ અંતવાળા નામના સ્ત્રીલિંગ અંગ શી રીતે થાય છે? પ્રશ્ન - ૭ , ૧કયારે બેવડાય છે? પ્રશ્ન- ૮ પદાંત , છે, મો કે સૌ ની પછી સ્વર આવે તો શું શું થાય છે? એના નિયમ
અને દાખલા આપો.
હસ્તી મૂપ વાનમ્ - દાન હાથનું ભૂષણ છે.
એ 0000000000000000000000000293
5
અતિ દિકરસન્ન પ્રસૂતે - સત્સંગતિથી સર્વ પ્રાપ્ત થાય છે. -
| સર્વાથીના દિસિદ્ધયઃા- સફળતાઓ ઉત્સાહને આધીન છે. 5
-
સમાયા મૂષા સૂnિ: - સુભાષિત સભાનું ભૂષણ.
છે
સંતોષતુલ્ય ઘનમતિ ના
- સંતોષ સમાન ધન નથી.
તે
હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા : ૧૨૧ ( ર 90 9
પાઠ - ૨૬
છે

Page #135

16 - २७| स्, वस् भने ईयस् अथवा एयस् अंत
नाम
ચતુર્થી
विद्वान्
चन्द्रमस् - पुं. यंद्र એકવચન द्विवयन
બહુવચન પ્રથમ
चन्द्रमाः . चन्द्रमसौ चन्द्रमसः દ્વિતીયા
चन्द्रमसम् चन्द्रमसौ चन्द्रमसः તૃતીયા
चन्द्रमसा चन्द्रमोभ्याम् चन्द्रमोभिः
चन्द्रमसे चन्द्रमोभ्याम चन्द्रमोभ्यः પંચમી
चन्द्रमसः
चन्द्रमोभ्याम् चन्द्रमोभ्यः ષષ્ઠી चन्द्रमसः चन्द्रमसोः
चन्द्रमसाम् સપ્તમી
चन्द्रमसि चन्द्रमसोः चन्द्रमःसु-स्सु સંબોધન
चन्द्रमः
चन्द्रमसौ चन्द्रमसः विद्वस् - पुं. विद्वान એકવચન
દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ
विद्वांसौ विद्वांसः દ્વિતીયા विद्वांसम् विद्वांसौ
विदुषः તૃતીયા
विदुषा विद्वद्भ्याम् विद्वद्भिः ચતુર્થી
विदुषे विद्वद्भ्याम् विद्वद्भ्यः પંચમી
विद्वद्भ्याम्
विद्वद्भ्यः ષષ્ઠી
विदुषोः
विदुषाम् સપ્તમી
विदुषि विदुषोः સંબોધન विद्वन् विद्वांसौ
विद्वांसः __ अध्यूषिवस् - विशे. २३j
पुंलिंग
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ
अध्यूषिवान् अध्यूषिवांसौ अध्यूषिवांसः દ્વિતીયા अध्यूषिवांसम् अध्यूषिवांसौ अध्यूषुषः તૃતીયા
अध्यूषुषा अध्यूषिवद्भ्याम् अध्यूषिवद्भिः હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા : ૧૨૨ ઝૂડ પાઠ - ૨૭ હૂ
विदुषः विदुषः
विद्वत्सु

Page #136

તૃતીયા
ચતુર્થી
अध्यूषुषे अध्यूषिवद्भ्याम् अध्यूषिवद्भ्यः પંચમી
अध्यूषुषः अध्यूषिवद्भ्याम् अध्यूषिवद्भ्यः ષષ્ઠી
अध्यूषुषः अध्यूषुषोः अध्युषुषाम् સપ્તમી
अध्यूषुषि अध्यूषुषोः __ अध्युषिवत्सु સંબોધન अध्यूषिवन् अध्यूषिवांसौ अध्यूषिवांसः
નપુંસકલિંગ
એકવચન દ્વિવચન બિહુવચન प्र. वि. अने सं. अध्यूषिवत् अध्यूषुषी
अध्यूषिवांसि બાકીના રૂપો પુંલિંગ જેવા જાણવા.
श्रेयस् - पुं. त्या९।२४ એકવચન
દ્વિવચન બહુવચન પ્રથમ
श्रेयान् श्रेयांसौ
श्रेयांसः દ્વિતીયા श्रेयांसम्
श्रेयांसौ श्रेयसः श्रेयसा श्रेयोभ्याम्
श्रेयोभिः ચતુર્થી
श्रेयसे श्रेयोभ्याम् श्रेयोभ्यः પંચમી
श्रेयसः श्रेयोभ्याम् श्रेयोभ्यः ષષ્ઠી श्रेयसः श्रेयसोः
श्रेयसाम् સપ્તમી श्रेयसि
श्रेयःसु-स्सु સંબોધન श्रेयन् श्रेयांसौ
श्रेयांसः मनस् - नपुं. मन એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન प्र.वि. मने सं. मनः
मनसी
मनांसि (बाडीन। ३५ चन्द्रमस् प्रभार)
तस्थिवस् - न. भेलु
એકવચન દ્વિવચન બહુવચન प्र.वि.सने सं. तस्थिवत् तस्थुषी तस्थिवांसि
(माडीन। ३५ विद्वस् प्रमाणे)
अचिस-स्त्री.ज्योत એકવચન द्विवयन
બહુવચન अचिः अर्चिषौ
अर्चिषः હદ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨ ૧૨૩ છૂ999 પાઠ - ૨૭ ૪.
श्रेयसोः
પ્રથમ

Page #137

દ્વિતીયા अर्चिषम्
अर्चिषौ अचिषः તૃતિયા
अर्चिषा अर्चिाम् अर्चिभिः ચતુર્થી
મત્ર - अर्चिाम् अचिर्यः પંચમી
अर्चिषः अचिभ्या॑म् अचिर्थ्यः ષષ્ઠી
अर्चिषः अर्चिषोः अर्चिषाम् સપ્તમી
अर्चिषि રિપો: अर्चिःषु - ष्षु સંબોધન
अर्चिषौ अर्चिषः
નિયમો ૧. સ્ અંતવાળા નામોનું પ્રથમાનું એકવચન પ્રત્યયનો લોપ કરી અને ઉપાજ્ય
ન હોય એને દીર્ઘ કરવાથી થાય છે. પછી નામના અન્યનો વિસર્ગ થાય છે. પાઠ ૨, નિયમ ૩ જુઓ. વ્યંજનાદિ પ્રત્યય લાગતાં નો વિસર્ગ થાય છે, પછી આ વિસર્ગની પ્રત્યયોના પ્રથમાક્ષરના સંબંધમાં આવતા પહેલા આવી ગયેલા વિસર્ગ સંધિના નિયમો પ્રમાણે સંધિ થાય છે. પૃ.૧૯ નિયમ-૬, પૃ. ૨૨ નિયમ-૩ અને નિયમ- ૬ જુઓ. વર્લ્સ અને ફ્રેંચ કે યમ્ અંતવાળા પુલિંગ નામોના અન્ય સ્ ની પૂર્વે પહેલા પાંચ રૂપોમાં ન ઉમેરાય છે. તથા ઉપાજ્ય માં દીર્ઘ થાય છે. પ્રથમાના
એકવચનને છેડે વાન્ અને થાન થાય છે. ૪. પુંલિંગ નામોમાં દ્વિતીયાના બહુવચનથી શરૂ થતા સ્વરાદિ પ્રત્યય લાગતા અને
નપુંસકલિંગમાં પ્રથમ, દ્વિતીયા અને સંબોધનના દ્વિવચનનો ર્ફ પ્રત્યય લાગતાં વર્ અંતવાળા નામોના નો ૩થાય છે. જેના પછીનો વ માંનો લોપાય છે. અને વ્યંજનાદિ પ્રત્યય લાગતા તથા નપુંસકલિંગની પ્રથમ, દ્વિતીયા અને સંબોધનના એકવચનમાં અંત્ય નો તકે ટુથાય છે. વન્ની પૂર્વે જો કોઈ નામમાં હું આવ્યો હોય તો ટૂ નો ૩થયો હોય ત્યારે એ રૂ લોપાય છે.
દા.ત. વિમ્ = લેવુN: (દ્ધિ.બ.વ.) ૬. બીજો નિયમ ફય અને સ્ અંતવાળા નામોને પણ લાગે છે. ૭. નુંસકલિંગમાં ઉપાજ્યે જો હોય તો પ્રથમ, દ્વિતીયા અને સંબોધનના
એકવચનમાં એ આ દીર્ઘ થતો નથી. બહુવચનનો રૂ પ્રત્યય લાગતા ઉપાસ્તે હસુબોધ સંસ્કૃતમાદેશિકા ૧૨૪
4 પાઠ - ૨૭ છે.
છે

Page #138

જે કોઈ સ્વર આવ્યો હોય તે સ્વર દીર્ઘ થાય છે. અને એની પછી અનુસ્વાર
ઉમેરાય છે. ૮. આ બધા શબ્દોમાં સંબોધનના એકવચનમાં ઉપાસ્ય સ્વર દીર્ઘ થતો નથી
દા.ત. વમન્ વિના ૯. પદાંતે –+ ઉષ્માક્ષર, રુકે =7નો અનુસ્વાર થાય.
દા.ત. હેન્ + ક = દૃષિા રજૂ + = સંસ્થા ૧૦. વત્ અંતવાળા નામોનું સ્ત્રીલિંગ અંગ નપુંસકલિંગની પ્રથમ, દ્વિતીયા અને
સંબોધનના દ્વિવચન જેવું હોય છે.
દા.ત. વિદ{ = વિદુષી 1 (પ્રકિ.સં.દ્વિવ.) ૧૧. થર્ અને સ્ અંતવાળા વિશેષણોનું સ્ત્રીલિંગ અંગ માત્ર ઉમેરવાથી જ
થાય છે. દા.ત. શ્રેયસ્ = શ્રેયસી .
ધાતુઓ
AT + ૮-ઉ. આહાર કરવો, ખાવું, યજ્ઞ વિ + મામ્ - પ. વ્યાપવું, છાઈ રહેવું
કરવો a - ૫. જવું
ચોથો ગણ " આ + શ્રિ - ઉ. આશ્રય લેવો, આધાર
+ મમ્ - પ. નાખવું રાખવો
પહેલો ગણ
નામ
પુંલિંગ
| મીરથ - એક સૂર્યવંશી રાજા ૩મથ - અધર્મ, પાપ
મહારગ - મોટો રાજા, મહારાજા વટ - કાંટો
વર - વરદાન, બક્ષિસ, પ્રસાદ વાવ - વિરાટ રાજાના સેનાપતિનું
વેથ{ - બ્રહ્મા
સ્ત્રીલિંગ શ - રામના પુત્રનું નામ
ભૂમિ- અવિષય, અગોચર મમ્-ચંદ્રમા, ચંદ્ર
તાર - એક શહેરનું નામ વિન્ - દેવ, સ્વર્ગમાં રહેનારા | પ્રિયંવદા - શકુંતલાની સખીનું નામ
દુર્વાસન્ - એક ઋષિનું નામ | શારવી - શાખા, ડાળ, ડાળીને હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૨૫ હું જ
નામ
છે,

Page #139

અભય
નપુંસકલિંગ મુનિ - ગુણી, ગુણવાન વધુમ્ - ચક્ષુ, આંખ
ચાયન્ - વધારે મોટું ઇન્ડસ્ - છંદ, વેદ
તવિસ્ - ઊભેલું તપસ્ - તપ
રિદ્ર - દરિદ્ર, ગરીબ તમન્ - અંધકાર, અંધારું
વાપI - ભયંકર, દારુણ તેગમ્ - તેજ, તાપ
નવ - નવું થનુસ - ધનુષ, કામઠું
. | નિષ્ટ - સ્તબ્ધ, સ્થિર, નિશ્ચળ નમસ્ - આકાશ
પ્રેયસ્ - વધારે પ્રિય, વહાલું પયમ્ - પાણી, દૂધ
મ્યમ્ - વધારે મોટું પૂનાસ્થાન - પૂજાનો વિષય, સત્કાર
વનસ્ - વનમાં રહેનાર કરવા લાયક વસ્તુ
વિમ્ - વિદ્વાન, ભણેલું મન -મન
શ્રેયસ્ - ચઢિયાતું, આબાદ યશ-યશ, જશ, કીર્તિ
શ્રેત - સફેદ, ધોળું રક્ષમ્ - રાક્ષસ ન - રજ, ધૂળ, પરાગ
સનત્તરમ્ - પછી તિ-જાતિ (સ્ત્રી-વર્ગ કે પુરુષ-વર્ગ),
માટે, સારુ, વાસ્ત
સહી - એકદમ, એકાએક વક્ષસ્ - છાતી
| કૃદંત (વિશેષણ) વેર - વચન વયમ્ - વય, ઉંમર
વિનિત - (1 + વિનિત, વિ + વાસન્ - વસ્ત્ર, લૂગડું, કપડું
વન્નું કર્મ. ભૂ.ક.) સ્થિર, હાલચાલે શિરમ્ - શિર, માથું
નહિ એવું શ્રેયસ્ - કલ્યાણ
વૃત - ( નું કર્મ. ભૂ.કૃ.) કરાયેલું, સરસ્ - સરોવર
કરેલું દર - હરણ, લઈ જવું એ
નીu - (નું કર્મ.ભૂ.ક.) જીર્ણ, જૂનું, વિમ્ - બલિદાન
ઘસાયેલું
પરિહિત - (રિ + થા નું કર્મ. ભૂ.ક.) વિશેષણ
પહેરેલું મધ્યેષિવમ્ - રહેલું
સંત - (સન્ + ત૬ નું કર્મ. ભૂ.ક.) નીયમ્ - વધારે નાનું
તપેલું, તાપથી બળેલું હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૨૬ છે
? પાઠ - ૨૭ છે.
ચિહ્ન

Page #140

સ્વાધ્યાય
प्रश्न - १ संस्कृतनुं गु४२राती शे. १. मुनयो वनौकसोऽभवन् । १६. द्वारकामध्यषुषो जनस्य संपदो २. देवान् दिवौकसो वदन्ति ।
मनसोऽप्यभूमिरभवन् । 3. कनीयांसं भ्रातरमाह्वय । १७. वसिष्ठस्य वचांसि श्रुत्वा . ४. कुशो लवस्य ज्यायान् भ्राता। . विश्वामित्रेण सह रामस्य गमनं ५. प्रेयसो जनान् स्मरति कृष्णः । दशरथोऽन्वमन्यत ।
उद्यन्तं चन्द्रमसं प्रेक्षस्व। १८. गुणाः पूजास्थानं गुणिषु न च लिङ्गं ७. तमोभिर्नभो व्याप्यते।
न च वयः। ८. वाससी परिहिते कन्यया। १४. कैकेय्याः दारुणं वचः श्रुत्वा । श्रेयसे यतते ।
महाराजो दशरथः सहसा १०. शत्रू शिरस्सु प्रहरति ।।
भूमावपतन्निश्चेष्टश्चाभवत् । ११. विद्वद्भिरुपदिष्टो दशरथो | २०. मनसा हरिं व्रजति । यज्ञमाहरत् ।
| २१. तपसां फलमनुभवतु । १२. भीमेन वक्षसि ताडितः २२. दुर्वासाः पाण्डवानां कीचकोऽमुह्यत् :
| वसतिमगच्छत् । १३. बहूनि हवींष्यग्नौ प्रास्यति। २3. भूयांसोऽत्र धान्यस्य राशयो १४. नगरस्य समीपे
। वर्तन्ते । तस्थिवद्राजसैन्यमपश्यम् । २४. रामो रक्षांसि हत्वा यशोऽविन्दत । १५. सूर्यस्य तेजसा संतप्तः | २५. गङ्गायाः पयांसि श्वेतानीति पान्थश्छायामाश्रयते ।
श्रूयते । प्रश्न - २ गु४२।तीन संस्कृत रो. १. रिसे वावडे माने शांत ४२री. | मनी भाइी मांगी. .... २. नारायएनो नानो मामा | ७. २ (पोतानी) inो 43
साथिने घो3 Sisतो दोयो... 3. पालिनिवेहोने “छस्' हे छ. | ८. रामना नाना मामी व सेवा ४. पवन सोमाथी ५२।। सावे छ. | थ... ૫. રાજાની કીર્તિ પૃથ્વી ઉપર પ્રસરે. ૯. વનમાં રહેનારા ઋષિઓના મઠ ૬. પ્રિયંવદા દુર્વાસા પાસે ગઈ અને મેં ઝાડોની ડાળીઓ અને પાંદડાઓના હ૮ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૨૭ - ૦૦ પાઠ - ૨૭ છે.

Page #141

કરવામાં આવ્યા હતા. | અંધકાર પછી પ્રકાશ આવે છે. ૧૦. ભગીરથે બ્રહ્માને (પોતાના) તપ | ૧૮. કાંટાઓ ઉપર જાળ છોડી દઈને
વડે વશ કર્યા. -- | પક્ષીઓ આકાશમાં ઊડ્યા. ૧૧. સરોવરના પાણીમાં કમળો છે. | ૧૯. દરિદ્ર લોકોનું ધન હરણ કરવામાં ૧૨. રાજા વિદ્વાનોને પૂજે છે. | ઘણું મોટું પાપ છે. ૧૩. જેમ માણસ જૂના કપડા તજી દે છે | ૨૦. યોદ્ધાઓ કીર્તિને સારુ મૃત્યુને પણ
અને નવા ધારણ કરે છે તેમ જીવી ગણકારતા નથી. જૂના શરીર તજે છે અને નવામાં ર૧. નાનો ભાઈ મોટા ભાઈની પાછળ પેસે છે.
ચાલ્યો. ૧૪. રઘુએ ધનુષ અને બાણ વડે પૃથ્વીને | ૨૨. દેવો પાસેથી ઘણા વરદાન એણે જીતી.
મેળવ્યા. ૧૫. અગ્નિમાં નંખાયેલા બલિદાન ૨૩. પ્રામાણિક માણસોને (પોતાના)
અગ્નિ વડે દેવતાઓ પાસે લઈ | જીવ કરતાં સત્ય વધારે પ્રિય હોય
જવાય છે. ૧૬. અયોધ્યામાં રહેલા લોકો સુખી | ૨૪. સ્થિર મનથી પોતાના) ભક્તો વડે હતા.
ઈશ્વર શોધાય છે. ૧૭. પ્રકાશ પછી અંધકાર આવે છે અને ૨૫. વિદ્વાન માણસ બધે પૂજાય છે. પ્રશ્ન -૩ મસ, , ફ્રેંચ અથવા પય અને વત્ અંતવાળા નામોના રૂપ સરખાવો. પ્રશ્ન-૪ વમ્ ના વનો ૩ક્યારે થાય છે? અને એમ થતાં પૂર્વના રૂનું શું થાય છે? પ્રશ્ન -૫ વર્અને અથવા અંતવાળા નામોના સ્ત્રીલિંગ રૂપ શી રીતે થાય
છે?
પ્રશ્ન-૬ નીચેના નામોના રૂપ લખો :
નમ, ઘનુસ, નાખવ, નાથીય, પય, વવૃવ, ન્યાય, રક્ષ, વનસ્ (પુ.સ્ત્રી.), દિવસ, વગેરે.
*
સર્વઃ ત્રવન નતિ- સમયે સર્વ નષ્ટ થાય છે.
૪
(હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૨૮
જીરુ પાઠ - ૨૭ )

Page #142

પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
પુરુષ ૧
પુરુષ ૨
પુરુષ ૩
૧.
૨.
એકવચન
ईयम्
ईत्
પાઠ-૨૮
વિધ્યર્થ
પરઐપદ - પ્રત્યય
.
એકવચન
ईय
ईथास्
ईत
આત્મનેપદ - પ્રત્યય
એકવચન
વત્ - ગ.૧ પરૌં. વસવું
वसेयम्
વસેઃ
वसेत्
युध्येय
युध्येथाः
युध्येत
દ્વિવચન
ईव
ईतम्
इताम्
એકવચન
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
દ્વિવચન
ईवहि
ईयाथाम्
ईयाताम्
યુ - ગ.૪ આ. યુદ્ધ કરવું
દ્વિવચન
દ્વિવચન
वसेव
वसेतम्
वसेताम्
युध्येवहि
युध्येयाथाम्
युध्येयाताम्
ભૂમિકા
અર્ અને અદ્ ના વિધ્યર્થ રૂપ બીજી ચોપડીમાં આપ્યા છે.
વિધ્યર્થ....
બહુવચન
ईम
ईत
ईयुस्
બહુવચન
ईमहि
ईध्वम्
ईन्
બહુવચન
वसेम
वसेत
वसेयुः
બહુવચન
युध्येमहि
युध्येध्वम्
युध्येरन्
(A) મુખ્ય ફરમાન, સંભવ, આજ્ઞા, પ્રાર્થના, ઈચ્છા, આશા વગેરે બતાવે છે.
(B) એવા અર્થના પેટા વાક્યોમાં પણ વપરાય છે.
૧૨૯
DEO પાઠ - ૨૮ ૦

Page #143

(C) તેમજ જેમાંનું એક વાક્ય બજા વાક્ય ઉપર આધાર રાખતું હોય અને હેતુ કે શરત બતાવતું હોય તેવા સાંકેતિક વાક્યોમાં પણ વપરાય છે. ક્રિયાતિપસ્યર્થના સાંકેતિક વાક્ય આમાંથી બાતલ કરવા. વિધ્યર્થના પ્રત્યય હ્યસ્તન ભૂતકાળના જેવા જ છે. અપવાદ માત્ર નીચે પ્રમાણે
૩.
છે.
(A) પરસ્મપદ તૂ. પુ. બ. વ. પ્રત્યય અન્ને બદલે સત્ છે, અને આત્મપદ તૃ. પુ.બ.વ., પ્ર.પુ. એ. વ. અને દ્વિ.પુ. અને તૃ.પુ.ના દિ.વ.ના પ્રત્યયો સત્ત, રૂ, ડ્રથા અને તાને બદલે અનુક્રમે રજૂ, , થીમ્ અને માતા છે. (B) આ પ્રત્યયોમાં વ્યંજનાદિ પ્રત્યયોની પૂર્વે હું અને સ્વરાદિ પ્રત્યયોની પૂર્વે ઉમેરાય છે, એટલો ફેર છે.
| નિયમો ૧. વિધ્યર્થના પ્રત્યય ધાતુમાં વિકરણ પ્રત્યય ઉમેર્યા પછી લગાડાય છે. ૨. મોર્ સ્વર કે ઘોષ = મોન્નો લોપાતાં જ થાય છે. દા.ત. મો: મો: મો: = મ મ મળ્યા:
ધાતુઓ 1 - પહેલો ગણ ' . | લેવો (સ્થળ દ્વિ.વિ. લે છે.) ઝૂમ્ - ઓ. સમર્થ થવું
વિ + મૃ-૫. વીસરવું, ભૂલી જવું સવ + 1 - આ. નાહવું : |
ચોથો ગણ તમ્ - ૫. તપવું, પ્રકાશ
| ફુ -. દ્રોહ કરવો fધ + વસ્ -૫. ઉપર બેસીને વિસામો.
નિસ્ + પ (નિષ્ણ) - આ. નીપજવું '3' નામ
વિનં- અડચણ, હરકત, વિપ્ન અધ્યાય - (સધ્ધન્-પું. રસ્તો +9| વિમા - આડો રસ્તો, ખોટી ચાલ ૫. ખેદ, થાક) મુસાફરીનો થાક | વિશ્રામદેતો: - (વિશ્રામદેતુ - પં. નું માહિતિ - અભણ માણસ | પંચમી એ.વ., વિશ્રામ - ૫. વિસામો અપાય - અપાય, ઈજા, દુઃખ | + દેતુ-પં. સબબ) વિસામાના સબબથી નાયાપતિ - (કિ.વ.) વર - વહુ | સંશ્રય - આશ્રય, વિશ્રામનું ઠેકાણું હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૩૦ હÆ »પાઠ - ૨૮ છે.

Page #144

સમાન - સમાજ, સભા
| ઝૂષિત - તરસ્યું
વીન - દીન, કંગાળ, ગરીબ ને સ્ત્રીલિંગ
થર- ધીરજવાળો, ડાહ્યો . ' તમિસ્ત્રી - રાત્રિ
નીવૈરારબ્ધ - (નીચૈત્ અને મારા – કુર્તા - ખરાબ દશા, અવદશા, માઠી
| સ્ત્રી. નામ) જેનું નીચેસ્ નામ છે તે - હાલત
પરી - પારકું ચામાં - (ચાય - ૫. ઈન્સાફ +
મૂરિ-બહુ સમ - સ્ત્રી. કચેરી) ઈન્સાફની કચેરી |
વિમુ ફેરવેલા મોંવાળું મારથ - ગંગા
શમન - સારું, ઠીક રજુ દોરડું
સુરમ - ખુબુદાર, સુંદર વિપત્તિ - વિપત્તિ, સંકટ, આફત
સુવૃત્ત - સારું, સદ્ગણી નપુંસકલિંગ
અવ્યય અનુરજ્જન - પ્રસન્ન કરવું એ
ત - અથવા સહિત - હિત નહિ તે, નુકશાન
તર્દિ- તો માવUT - આચ્છાદન, અંતરાય, ઢાંકવું] વદિ - બહાર એ, આવરણ
મોસ્ - અરે, અહો, રે હરિશ્ચ- દળદર, ગરીબ હાલત
ત્રિ- જો પ્રથમસુત - (પ્રથમ- વિશે.પહેલું, પૂર્વનું + સુત - ન. સત્કર્મ) પૂર્વનું
કૃદંત (વિશેષણ) સત્કર્મ
મૂત - (fમ + મૂનું કર્મ. ભૂ.કૃ.) રક્ષણ - રક્ષણ, બચાવ
જિતાયેલું, હરાવાયેલું સુત - સત્કર્મ
પ્રતિત - (પ્રતિ + ૨ નું કર્મ. ભૂ. ક) સુવતિ - સત્કર્મ
અડચણમાં આવેલું, અટકાવેલું વિશેષણ
પ્રાપ્ત -( + માપૂનું કર્મ. ભૂ.કૃ.) પામેલું
પહોંચેલું, મળેલું શુદ્ર - હલકું, નજીવું, તુચ્છ
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. વિપરાજિપૂતો ઉપર થર્પત્યયમ્ | ૨. છામિ તો પિવે નવીન હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાગેપદેશિકા ( ૧૩૧
પાઠ - ૨૮ )

Page #145

3. किं भो नृत्यं शिक्षेयोत गानम्। | १६. वत्सौ, मातुराज्ञामनुरुध्येयाथाम् । ४. भूरिणा प्रयत्नेन तत्त्वमवगच्छेः ।१७. धैर्यमवलम्ब्य शत्रुभिः सह ५. पुत्राः सुचरितैः पितरौ प्रीणयेयुः। युध्येथाः। ६. ईश्वरस्य पूजया शान्ति विन्देवहि। १८. नारायणस्यालस्याहारियं निष्पोत। ७. रज्जु सर्प न मन्येध्वम्। १८. शिष्यस्याविनयं गुरुर्न सहेत । ८. दुर्दशां गते नरि क्षुद्रोऽप्य - २०. विपत्तौ धीरो न मुह्येद्धर्मं वा न हितमाचरेत्।
परित्यजेत् । ४. वर्धमानं व्याधि जयन्तं शत्रु च | २१. इच्छामि पुनरपि पुण्यां नोपेक्षेत।
__ भागीरथीमवगाहेवहीत्यवदद्राम १०. पण्डितानां समाजेऽपण्डिता मौनं| सीता। भजेयुः।
२२. संश्रयाय प्राप्ते मित्रे प्रथमसुकृतानि ११. कुसुमैः सुरभिणि हर्थेऽध्वखेदं | स्मृत्वा क्षुद्रोऽपि न विमुखो नयेथाः ।
भवेत्। १२. प्रजानामनुरञ्जनाय राजानो |२3. तृषिताय जलं यच्छेद्धरेद्दीनस्य यतेरन् ।
चापदम्। १३. सुवृत्ताय नृपतये प्रजा न द्रुह्येयुः। २४. नीचैराख्यं गिरिमधिवसेस्तत्र १४. यदि हरिर्विमार्गानिवर्तेत शोभनं विश्रामहेतोः। भवेत् ।
| २५. सूर्ये तपत्यावरणाय दृष्टेः कल्पेत १५. धर्मे रताः प्रज्ञा हरिं पश्येयुः। । लोकस्य कथं तमिस्रा । प्रश्न - २ ४२।तीनुं संस्कृत शे. १. २ ५।७। आवो त्यारे (तमा सामे.
બેએ) હાથ પગ ધોવા. |૭. રાજાઓએ પ્રજાઓને ઈજામાંથી २. भासोमे मित्रोनेविसापान.
બચાવવી. 3. (तु) को २ पाय तो भरी य. | ८. (५) ५२मे श्व२ने शुद्ध ४. (अ) यो५मो () यम / मंत:४२५।थी पूछमे. ४पाय.
c. (३) गरी मासोने पन (तभारे में ४५॥मे) गुरु पासे | आपy.
न्यायशास्त्र शीug. | १०. (तमा) ३२dभा (तमा) यू ६. मी आउनी छायामi (20५५)| नलि. હજ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૩૨
% 3 પાઠ - ૨૮ છે.
ع

Page #146

૧૧. માણસોએ કારણ વિના ગભરાવું | શહેર બહાર લઈ ગયો. નહિ.
| ૧૯. જો (હું) ખરાબ કામ કરતો જોવાઉં ૧૨. માણસે બીજાના ધનનો લોભ તો અધિપતિઓ વડે દંડા. રાખવો નહિ.
૨૦. જો ગરીબ બ્રાહ્મણો શહેરમાં ભીખ ૧૩. (બે) લુચ્ચાઓને મારવા એવું | માગે તો એઓ કંઈક ધન મેળવે. રાજાએ ફરમાવ્યું.
૨૧. (મારા) મા-બાપ ખુશ થાય ૧૪. (આપણે) દેશના રક્ષણમાં મરીએ (એટલા માટે) મેં બહેનોને બહુ ધન તો કીર્તિ મેળવીએ.
આપ્યું. ૧૫. સાક્ષીઓએ ઈન્સાફની કચેરીમાં ૨૨. વર-વહુએ દરરોજ ઘરમાં અગ્નિને
હંમેશાં સાચું બોલવું. | | પૂજવો. ૧૬. જો (હું) કાશીએ જાઉં તો ઘણા | ૨૩. માણસે ફરજ અદા કરવામાં શ્રમને સંસ્કૃત પુસ્તકો લાવું.
ગણકારવો નહિ. ૧૭. જો (તમે) જૂઠું બોલો તો અધિપતિ | ૨૪. શિષ્યોએ આચાર્યને નમવું. વડે શિક્ષા પામો.
૨૫. વિપ્નોથી અડચણ આવેલી હોય તો ૧૮. (હું) શત્રુ સાથે લડું (એવું પણ તમારે શરૂ કરેલું કામ તજવું
વિચારીને) રાજા સિપાઈઓને | નહિ.
પ્રશ્ન - ૩ હ્યસ્તન ભૂત અને વિધ્યર્થના પ્રત્યય સરખાવો. પ્રશ્ન -૪ વિધ્યર્થશાશા અર્થમાં વપરાય છે? પ્રશ્ન -૫ મોર્ ના સૂનો લોપ ક્યારે થાય છે? પ્રશ્ન - ૬ નીચેના ધાતુઓના વિધ્યર્થ રૂપ આપો:
5, રૃક્ષ, નિમગ્ન, ન,દ, ડી, 5, Dા, ન, (કર્તરિરૂપ અને કર્મણિ રૂપ), (કર્મણિ રૂપ), ૩ + મૂ (કર્તરિ રૂપ અને કર્મણિ રૂ૫), શ્ર (કર્મણિ રૂ૫), મુસ્ (કર્તરિ રૂપ અને કર્મણિ રૂપ) વગેરે.
૪ ની વિધેયં સંતતિ સુથમિ :- બુદ્ધિમાને હંમેશાં મૌન રહેવું જોઈએ.
૯૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૩૩
છે.
પાઠ - ૨૮
છે.

Page #147

408 - २
સર્વનામ ૧. મ કારાંત સર્વનામના પ્રત્યય કારાંત નામના જેવા છે, માત્ર નીચેના પાંચ
પ્રત્યય પુંલિંગમાં જુદા છે. ५.५.प. य. मे.व. पं. से... ५.५.१. स. से..
इ स्मै स्मात् इषाम् स्मिन् २. आ २iत. स्त्रीलिंग सर्वनामन। ३५ आ Riत स्त्रीलिंग नामोन। ४qi ४ थाय
છે. જે પ્રત્યય જુદા છે તે નીચે પ્રમાણે છે. य... ५... . मे.प. प.५.१. स. से.. स्यै स्यास् स्यास् साम् स्याम्
सर्व - पुं. बघा એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ
सर्वः सौं
सर्वे દ્વિતીયા
सर्वम् सौं
सर्वान् તૃતીયા
सर्वेण
सर्वाभ्याम् सर्वैः
सर्वस्मै .. सर्वाभ्याम् सर्वेभ्यः પંચમી
सर्वस्मात् सर्वाभ्याम् सर्वेभ्यः ષષ્ઠી
सर्वस्य
सर्वयोः સપ્તમી
सर्वस्मिन् सर्वयोः
सर्वा - पुं.जधा એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ
सर्वे
सर्वाः દ્વિતીયા सर्वाम्
सर्वाः सर्वया
सर्वाभ्याम् सर्वाभिः सर्वस्यै
सर्वाभ्याम् सर्वाभ्यः પંચમી
सर्वस्याः सर्वाभ्याम् सर्वाभ्यः પછી
सर्वस्याः सर्वयोः सर्वासाम् સપ્તમી
सर्वस्याम् सर्वयोः सर्वासु
ચતુર્થી
सर्वेषाम् सर्वेषु
सी
सर्वे
તૃતીયા
ચતુર્થી
હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા (૧૩૪ હૃ
હૂ હૂ પાઠ - ૨૯ હૂંછ

Page #148

પ્ર. તથા દ્વિ.
3.
૪.
सर्वम्
सर्वाणि
(બાકીના રૂપ પુંલિંગ પ્રમાણે)
પુલિંગમાં તેવું, પતર્, યર્ અને વિમ્ એ સર્વનામોના રૂપ ત, ધૃત, ય અને એટલે અ કારાંત હોય અને જેવા રૂપ એઓના થાય, તેવા થાય છે, પરંતુ તર્ અને તદ્ નું પ્રથમાનું એકવચન અનુક્રમે સ: અને ષઃ થાય છે. સ્ત્રીલિંગમાં આ સર્વનામોના રૂપ અનુક્રમે તા, તા, યા અને ા એટલે, આ કારાંત હોય ને જેવા રૂપ એઓના થાય તેવા થાય છે, પરંતુ તદ્ અને પતર્ નું પ્રથમાનું એકવચન અનુક્રમે સા અને ષા થાય છે.
एते
નપુંસકલિંગ પ્રથમા અને
દ્વિતીયા
૫.
દ્વિતીયા
તૃતીયા ષષ્ઠી-સપ્તમી
દ્વિતીયા
તૃતીયા ષષ્ઠી-સપ્તમી
દ્વિતીયા
સર્વ - ન. બધું सर्वे
एतद् यद् किम् (બાકીના રૂપ પુંલિંગ પ્રમાણે)
}
ત્રણે લિંગમાં, દ્વિતીયાના ત્રણે વચનોમાં, તૃતીયાના એકવચનમાં અને ષષ્ઠીસપ્તમીના દ્વિવચનમાં, તા ને બદલે વિકલ્પે ન વપરાય છે. (વાક્યમાં એકવાર કોઈ નામ કે સર્વનામ પ્રયોજાઈ ગયા બાદ ફરી આ સર્વનામ પ્રયોજાતાં આ રૂપો વપરાય છે.)
પુલિંગ
तद्
એકવચન
एतम् एनम् કે
एतेन े एनेन
एताम् एनाम् કે
एतया : एनया કે
દ્વિવચન
एतौ 3 एनौ
તયો: કે નયો: સ્ત્રીલિંગ
ने
તયો: કે નવો:
નપુંસકલિંગ
तानि
एतानि
यानि
कानि
ૐ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૢ ૧૩૫
બહુવચન एतान् एनान्
एताः के एनाः
एतद् एनद् કે
एते 3 एने
एतानि 3 एनानि
(તૃતીયાનું એકવચન તથા ષષ્ઠી-સપ્તમીનું દ્વિવચન પુલિંગ પ્રમાણે થાય છે,
તેન
૦ પાઠ - ૨૯ જી

Page #149

નેન અને પ્રતિયો:-નિયો:)
ભૂમિકા ૧. સંસ્કૃતમાં મુખ્ય સર્વનામ આ છે:- સર્વ-સર્વ, સઘળું, ત-તે, એ, પતિ-આ,
એ, ય-જે, શિ- કોણ અથવા શું, સમૂહું અથવા અમે, યુધ્ધતું અથવા તમે, રૂમ આ, ગર્- આ કે પેલું.
નિયમો ૧. આ કારાંત સ્ત્રીલિંગ સર્વનામના ષ. બ.વ. સામ્ પ્રત્યય સિવાય બાકીના ચાર
પ્રત્યય લાગતાં આ હસ્વ થાય છે. ૨. સ:, ઉષ: + મ સિવાય કોઈપણ વર્ણ = વિસર્ગ લોપાય. દા.ત. સઃ, ઉષ: + માચ્છતિ = સ, ષ માચ્છતા
સ:, gષ: + કચ્છતિ = સ, Iછતા ૩. વ્યંજનથી શરૂ થતા પ્રત્યય આવે ત્યારે તેમજ પ્ર. એ.વ.માં વિશ શબ્દના શુ નો
વ, થાય છે. અઘોષ વ્યંજન પહેલાં અને ઘોષ પહેલાં થાય છે. પાઠ ૮,
નિયમ-૯ જુઓ. ૪. વ અને સ્ કે હું જેને છેડે આવે છે તેવા નામની માફક મહત્ શબ્દનો
ઉપાજ્ય મ પુલિંગના પ્રથમ પાંચ રૂપોમાં અને નપું. ના પ્ર.દ્ધિ. અને સં. ના બ.વ.માં દીર્ઘ થાય છે અને અન્યત્ ની પહેલાં નમૂકવામાં આવે છે. સમાસમાં
પૂર્વ ભાગમાં મત શબ્દ વાપરતાં એનો મહીં થઈ જાય છે. ૫. મ્િ સર્વનામના રૂપોને ચિત્ અથવા ગપિ (અને રન) પ્રત્યય લગાડવાથી
પ્રશ્નાર્થ જતો રહીને અનિશ્ચયાર્થ થાય છે. દા.ત. ચિત્ - ન. કોઈ, વત્ પું. કોઈ (આમ વિમ્ ના ત્રણે જાતિના રૂપને રિત-પિ-વન લાગે છે.)
ધાતુઓ પહેલો ગણ
દશમો ગણ - ૫. ગાવું
પ્ર + અર્થ - આ. માંગવું, પ્રાર્થના કરવી ના- ઉ. નાટક કરવું, ભજવવું
(સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૩૬ 2003 પાઠ - ૨૯ છે

Page #150

નામ
પુલિંગ
રોન - રુદન, રડવું એ માનિ - દીકરો
વિત્ત - દોલત, ધન
સામર્શ - સામર્થ્ય, જોર માયા - પ્રયત્ન, શ્રમ વપિત્ત- એક ઋષિનું નામ
વિશેષણ નાન્ય - લુચ્ચો, ઠગ, ખળ
અક્ષર - સ્થિર, નિત્ય, અવિકારી, જેમાં મહિષાસુર-પાડાના આકારનો એક દૈત્ય
ફેરફાર થતો નથી તે રોઝપુત્ર - રાજપુત્ર
વિત્ર - અખિલ, બધું, સઘળું સાર-સૂર્યવંશી રાજાનું નામ
અન્ય - અલ્પ, નાનું, થોડું સ્ત્રીલિંગ
અવકાત - સ્વચ્છ, ઉમદા અટવી - જંગલ, વગડો
નોન - કુળવાન, ખાનદાન ક્ષિTI - દક્ષિણા
ITI - (-ગુણ + જ્ઞા - જાણવું) લિશ - દિશા
ગુણ જાણનાર, કદરદાન ટુ-દેવીનું નામ, દુર્ગા
વીરુ - સુંદર ઘાવાપૃથિવી - (ક.વ.) આકાશ અને
વર્ણનીય - દેખાવડું, ખુબસૂરત
પુરા-મુશ્કેલીથી મળી શકે એવું, દુર્લભ પૃથ્વી ત્રિી - પૃથ્વી
નિષ્ઠત - પ્રવણ, હોંશિયાર રાશી - રાણી
પુરી -પુરાણું
દ્રાવિદ્ બ્રહ્મને જાણનાર તત્ત્વજ્ઞાની, નપુંસકલિંગ
બ્રહ્મવેત્તા સ્જિન - સોનું
મહત્વ - મોટું, મહાન વર્ય -ચોરી
શ્રય-વિશ્વાસ રાખવા યોગ્ય, ભરોસા દેવાયતન - દેવળ, દેવાલય
પાત્ર પુરી - પુરાણ
શ્રતિમત્ - વેદ જાણનાર, વિદ્વાન પ્રયા • પ્રયાગ, અલાહાબાદ સાધ્ય - મળે એવું, લભ્ય
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. વોડત્રી ત: ૧
૨. ચૈતાનિ પુતાનિ 1 હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૩૭ 99છૂછ પાઠ - ૨૯ છે

Page #151

कस्याः पुत्रा एते !
यं पुरुषं ह्येोऽपश्यं तमेवाह्वयामि
।
सा बाला न किंचिदवदत् ।
तेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणामयच्छम्।
कस्मान्नगराद्दुत आगतः । एतेषां यद्यदिष्टं तत्तत्क्रियताम् । याः कथाः पुराणेषु श्रूयन्ते ता एवैते नाटयन्ति ।
१०. स एवैष प्रदेशो यस्मिन्प्रियया सह
चिरमवसम् ।
दशरथोऽयोध्यामगच्छत् ।
११. येनैतदखिलं जगन्निरमीयत तस्मै २२. न दृश्यतेऽत्र कोऽपि रोदनं तु
नम ईश्वराय ।
श्रूयते ।
१२. तेषु तेषु शास्त्रेषु निष्णातैः
२३. पुरा यानि वस्तूनि महता श्रमेण
पण्डितैः सह राजाऽभाषत ।
साध्यान्यासंस्तान्यधुना यन्त्राणां सामर्थ्यादल्पेनैवायासेन
3.
४.
५.
§.
9.
८.
८.
१३. कयोस्ते वाससी !
१४. ययात्मानं पूतं मन्यते
वसिष्ठस्तामरुन्धतीं वन्दस्व । १५. सर्वासु कलासु प्रावीण्यमुपगतो
राजपुत्रः । १६. यया महिषासुरो हतस्तस्यै दुर्गायै
नमः ।
१७. ते नद्यौ प्रयागे संगच्छेते ।
પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
जाखो ओए छे ?
તેઓને ધંધો શો છે ?
તે હરિની દીકરી છે.
१.
२.
3.
४. तेनुं नाम शुंछे ?
५.
१८.
याभ्यां चौर्यं कृतं तौ पुरुषौ
राजाऽदण्डयत् ।
एतस्यामटव्यां पुरा ब्रह्मविदो मुनयो न्यवसन् ।
२०. यैर्मेदिन्युत्खाता ये च कपिलस्य कोपेन दग्धास्तान् सगरस्यात्मजान्
भगीरथो गङ्गाया जलेनोदधरत् । यासां विवाहाः स्वपुत्रैः सह समजायन्त ताभिर्जनकस्य कन्याभिः प्रपन्नो राजा
१८.
२१
२४.
२५.
६.
9.
८.
साध्यानि ।
किं तया धेन्वा क्रियते यस्या दुग्धं नोपलभ्यते ।
यस्यास्ति वित्तं स नरः कुलीनः स पण्डितः स श्रुतिमान् गुणज्ञः ।
स एव वक्ता स च दर्शनीयः सर्वे गुणाः काञ्चनमाश्रयन्ते ॥
તે ગોવિંદનો ભાઈ છે.
(हुं) ते (छोरा) साथै निशाने
गयो.
તેણે નારાયણને પેલા છોકરાઓ સાથે રમતો જોયો.
રામે કોને એમ કહ્યું ?
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૧૩૮ PO પાઠ - ૨૯ H

Page #152

૯. તેના મિત્રોમાંથી તે કોને સંભારે ? ૧૭. અહીં આ પુસ્તક કોણે મૂક્યું? છે ?
૧૮.. આ અવિકારી આત્માના સામર્થ્ય ૧૦. તે નદીમાં માછલા છે.
વડે આકાશ અને પૃથ્વી ધારણ ૧૧. તે તેનાથી અનુસરાય છે.
કરાઈ રહ્યાં છે. ૧૨. જે માણસો ગામમાંથી આવેલા છે. ૧૯. તેઓ (બ) એ ઉમદા કૃત્ય કર્યું નથી. તેઓ ક્યાં છે?
(કર્મણિ) ૧૩. જે દેશનો રાજા શૂદ્રક છે ત્યાંથી તેઓ ૨૦. તે અરણ્યમાં (હું) લાંબા વખત આવે છે. '
. | સુધી રહ્યો. ૧૪. પાસે (=પાડોશમાં) જે દાસીઓ ર૧. કઈ દિશામાં પેલો લુચ્ચો ગયો?..
હતી તેઓને રાણીએ પોતાને માટે ૨૨. પેલા દેવાલયમાં લક્ષ્મીની સુંદર
ફૂલો લાવવા ફરમાવ્યું. | મૂર્તિ છે. ' ૧૫. મહારાષ્ટ્રિયોનો રાજા આ ઘરમાં | ૨૩. હરિએ તેને વિશ્વાસ ન રખાય તેવી રહ્યો હતો.'
1 | વાર્તા કહી. ૧૬. તે છોકરીઓમાંથી કઈ (બ.વ.) | ૨૪. જે (માણસ)ને લક્ષ્મી શોધે છે તે તે (ગીત) ગાય છે?
(લક્ષ્મી)ને મળવો મુશ્કેલ કેમ
હોય? ' પ્રશ્ન - ૩ નામના રૂપોથી સર્વનામના રૂપ શી બાબતમાં જુદા પડે છે? પ્રશ્ન -૪ દર્શક, સંબંધાર્થ અને પ્રશ્નાર્થ સર્વનામના મૂળ રૂપ વ્યંજનાત છે કે સ્વરાંત
છે? અને એમના રૂપ વ્યંજનાંત કે સ્વરાંત નામના રૂપોને મળતાં છે? . પ્રશ્ન -૫ વાક્યની સંધિમાં : અને ષ: ના વિસર્ગનું શું થાય છે? પ્રશ્ન - ૬ યે, ત, વિમ્ અને પતર્ ના ત્રણે લિંગમાં, તથા મહત્ (પુલિંગ અને
નપુંસકલિંગ) અને વિશ ના રૂપ લખો. પ્રશ્ન - ૭ જિમ્ના અનિશ્ચિત સર્વનામ તરીકે ત્રણે જાતિના રૂપ લખો.
જ
મૌન સર્વીર્થસાથ{I - મીનથી સર્વે કાર્યો સિદ્ધ થાય છે.
આ
હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિક છું ૧૩૯ હૂ
હૂમ્ર પાઠ - ૨૯ છે.

Page #153

मत्
त्वम्
06-30 પહેલો તથા બીજો પુરુષ સર્વનામ
अस्मद् - हुं अथवा सभे
એકવચન द्विवयन બહુવચન પ્રથમ अहम् आवाम्
वयम् દ્વિતીયા माम् - मा आवाम् - नौ अस्मान् - नः તૃતીયા मया आवाभ्याम्
अस्माभिः ચતુર્થી मह्यम् - मे आवाभ्याम् - नौ अस्मभ्यम् - नः પંચમી
आवाभ्याम् अस्मत् ષષ્ઠી
मम - मे आवयोः - नौ अस्माकम् - नः સપ્તમી मयि
आवयोः अस्मासु
युष्मद् - तुं तमे પ્રથમ
युवाम्
यूयम् દ્વિતીયા त्वाम् - त्वा युवाम् - वाम् युष्मान् - वः તૃતીયા त्वया
युवाभ्याम् युष्माभिः ચતુર્થી तुभ्यम् - ते युवाभ्याम्-वाम् युष्मभ्यम् - वः પંચમી त्वत्
युवाभ्याम् युष्मत् ષષ્ઠી तव - ते
युवयोः - वाम् युष्माकम् - वः સપ્તમી त्वयि
युवयोः युष्मासु
ધાતુઓ પહેલો ગણ
ઝટ કરવું अव् - ५. २६९ ४२j
आ + पत् - ५. ५७j वशम् शरणम् + गम् - ५. ताथj,
દશમો ગણ શરણે જવું
| पार् - 3. पा२ ४j, ओगंगj त्वर् - मा. (१२॥ ४२वी, अघी२. थj, ( સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૪૦ હ જી પાઠ - ૩૦ )

Page #154

નામ
વિશેષણ
પુલિંગ
નપુંસકલિંગ અપરાધત્ન - થોડો અપરાધ તાડન - મારવું એ, માર ઋત્વિજૂ -યજ્ઞ કરનારો
રેવ - દેવ, દશા નેતૃ- જીતનારો
નિમિત્ત - નિમિત્ત, કારણ, બહાનું વાસનન - દાસ, સેવક
નાનિ - વાદળાની ઘટા ભૂતાઈ - સત્ય, સાચેસાચું
શિવ - કલ્યાણ, સુખ મ -ભોમિયો રઘુનાથ - રઘુઓના રાજા, રામ
મવિશ્વર્ચિ - વિશ્વાસ નહિ રાખવા વિયોગ - વિયોગ સવિતૃ - સવિતા, સૂર્ય
લાયક, ભરોસાદાર નહિ સાક્ષ - સાક્ષી, સાહેદી
રિત - ઉચિત, યોગ્ય સોમવાર - સોમવાર
હતા - આ જાતનું, આવું
શાળ - દયાળુ, કરુણાવાળું સ્ત્રીલિંગ
નિષ્ણન - નિષ્ફળ, વ્યર્થ, ફળ રહિત માર્યા - માન આપવા લાયક સ્ત્રી પત્ર - ગભરાયેલું નીિ - છોકરી
પ્રતનુ થોડું, નાનું - વિચાર, લાગણી, બુદ્ધિ માનિની મદમાન ભરેલી સ્ત્રી
રમ્ - દૂર
સ્વાધ્યાય પ્રશ્ન-૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. ૧. નદHપરથી
|| ૭. તારા પૌડાં હમમાંfમતિત ૨. રઘુનાથઃ તિરોત્યાવયો:
उपायो निष्फलोऽभवत् । ૩. ત્રાતિ પુત્રઃ
૮. વિષ્ણુનુષ્યતા ૪. મવતિ વારંવને
૯. ત્યાં સોપવન તુમિમા ૫. મામીનવથીરા
૧૦. માર્ચે થયા તે મૂતાર્થ ૬. પુષ્યથાતાં વાર્તા સર્વેશ્વ:| ૧૧. માં થનં ર યઋષિા शंसामि।
૧૨. શિવો વ: શિવાય મવતુ હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૧૪૧
હૅ શ પાઠ - ૩૦ છે.
અવ્યય

Page #155

૧૩. વાતો યુવયો: પિતા હ્રાપ્તિ ૧ ૧૪. પૃથિવી રાત્સુ યુષ્માનુ તો નો
મયમ્।
૧૫. રીનેષ્વસ્વાસ્વવ્યેતાદૃશો મવત્તઃ
નેઃ । ૧૬. મરતા મેષનામિવ વેનામા सर्वे मनोरथा निरस्ताः । ૧૭. િતવ પાપે રામેળ મળ્યા વા પાપ कतमित्यपृच्छत्क्रुद्धो दशरथः कैकेयीं येन निमित्तेन तस्यैवं त्वमनर्थायाद्योद्यता ।
૧૮. મપરાધનવં ય પત્તિ त्यजसि मानिनि दासजनं यतः ।
પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો.
તું ડાહ્યો માણસ છે.
હું ભરોસાદાર માણસ નથી એમ તું વહેમ લાવે છે ?
૧.
૨.
૩.
૪.
૫.
૬.
૭
જ્યારે તમે પર્વત ઉપર ચડ્યા, ત્યારે તમારો ભોમિયો કોણ હતો ? તને આ વાત કોણે કહી.
૮.
મારા બાપ કાશી ગયા, અને જ્યારે એ પાછા આવ્યા ત્યારે એ બહુ પુસ્તકો લાવ્યા અને મને એ
આપ્યા.
ત્યાં જે થયું તે અમને કહો. મારી ચોપડી ક્યાં છે, એમ મેં તેમને
૧૯.
૨૦.
૨૧.
૨૨.
૨૩.
૨૪.
૯.
૧૦.
૧૧.
૨૫. સૂર્ય વયં વયં
૧૨.
૧૩.
તવ સુરિત મમેવ પ્રતનુ યતો ન दीर्घ कालमावां सुखमन्वभवाव । વતે મમ મોડધ્યયનાય ।
૧૪.
અસ્મામૠ ષ: । ગતા તે માતા !
તસ્ય વૃત્તાન્તસ્ય શ્રવળેન पर्याकुलमावयोर्मनः । તેમાં વધુસ્ત્વમસિ નન્વિનિ પાર્થિવાનાં येषां कुलेषु सविता च गुरुर्वयं च ।
यूयमित्यासीन्मतिरावयोः ।
किं जातमधुना येन यूयं यूयं वयं વયમ્ ॥
આશ્રમ જોયા.
પૂછ્યું. ૧૫. અમારાથી છૂટા પડવામાં દિલગીર | ૧૬.
આ ફૂલો અમે લાવ્યા. (કર્મણિ) મારી પાસેથી એ વાર્તા એને મળી. ૧૭. તમે (બે) સઘળા માણસોને નિંદો . સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા . ૧૪૨ HOON પાઠ - ૩૦
થાઓ મા.
તારી મહેરબાનીથી અમે સઘળા સંકટ ઓળંગ્યા.
તેઓએ એ વખતે જે કર્યું તે મને યાદ છે.
સાક્ષીઓને મેં સોમવારે આવવાનો હુકમ કર્યો. (કર્મણિ)
જ્યારે તમે મારે ઘેર આવ્યા ત્યારે મેં તમને ધાન્યના ઢગલા આપ્યા. તુંહરાવાયો એટલે તારા સિપાઈઓ જીતના૨ને તાબે થયા. અમે (બેએ) ઘણા ઋ
ઋષિઓના

Page #156

છો.
છોકરા ઉપર ગુસ્સે ન થા. ૧૮. હું તને આ બક્ષિસ આપું છું. | ૨૨. અમે-તેના મિત્રોથી એ દૂર ભટકયો. ૧૯. તારી પાસેથી ડાહ્યા માણસોનો માર્ગ | ૨૩. તારા વડે એ કૂતરાને મારવામાં
મેં જાણ્યો. (કર્મણિ) | આવ્યો એ અયોગ્ય કૃત્ય કરાયું. ૨૦. અપરાધ વિના યજ્ઞ કરનારાઓએ | ૨૪. તું પાળનાર છતાં, તારી પ્રજા મને માર્યો.
વિપત્તિ કેમ ભોગવે ? ૨૧. હે દયાળુ પિતા, અમો-તારા | ૨૫. આપણામાં હરિ શ્રેષ્ઠ છે.
ળિeળહિળeળછિ ee eeળ ળિ દિન નિ હાળિળળળળળળ ળ હળદળ (eળeળeળeળe
5453293 Si SHULSICCOLO GOVOOOOOOOOOOooovee
8 મનિન નો નાતા- મૌનીને કોઈની સાથે કલહ થતો નથી. 8
ശാരശരാശരാശരാശരാശരാശരാശരാശരാശരാശരാശരാശ
>
> COVOGOVONVONVONVONVENONCOLO
િયતો થર્મસ્તતો થનમ્ - જ્યાં ધર્મ છે ત્યાં ધન છે.
#
SICSÜCSÜCSICSESTNENIENCSICSICSICSICSICNEMMMMMMMMMMM
#
યતઃ સત્ય તો થર્મ: - જ્યાં સત્ય છે ત્યાં ધર્મ છે.
*
VOO VLOGOVCOVOLVO VOJVOOLVOO VUOVOVOVOU VLOVOU LJUBOVCOVOULAVOVOVOU JAPAALAALAALAALAALAALAALLALAALAALAALAALAAS.L2C2!L2AL2LZIS2S252:52:52:52:S
યશ: પુર્વેરવાથતે - યશ પુણ્યથી જ મળે છે.
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000606
See eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
545454545454545 VOO VOO VOO VOO VLOVCON LOVOJEMNONONONONGOVOVEJ છછછછછછછછછછછ9996
હિતપ્રયોગ મિત્રમ્ - મિત્ર ભલાઈ માટે હોય છે.
જ
હિત મનોરારિ ૨ કુર્તમ વર - હિતકર અને મનોહર વચન દુર્લભ છે. *
હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા સ્ત્ર ૧૪૩ છૂ999 પાઠ - ૩૦ છે

Page #157

416- उ१]
સર્વનામ
अमू
બહુવચન अमी अमून् अमीभिः अमीभ्यः अमीभ्यः अमीषाम् अमीषु
બહુવચન
अमूः
अमूम्
अदस - सापे, इदम् - मा
अदस् - पुं. मा पहुँ
એકવચન દ્વિવચન પ્રથમ असौ
अमू દ્વિતીયા
अमुम् તૃતીયા अमुना
अमूभ्याम् ચતુર્થી अमुष्मै
अमूभ्याम् પંચમી अमुष्मात्
अमूभ्याम् ષષ્ઠી अमुष्य
अमुयोः સપ્તમી
अमुष्मिन् अमुयोः
સ્ત્રીલિંગ એકવચન
દ્વિવચન પ્રથમ असौ
अमू દ્વિતીયા
अमू अमुया
अमूभ्याम् ચતુર્થી
अमुष्यै अमूभ्याम् પંચમી
अमुष्याः अमूभ्याम् ષષ્ઠી
अमुष्याः अमुयोः સપ્તમી अमुष्याम्
अमुयोः
નુપંસકલિંગ प्र. तथावि अदः (माडीन। ३५ पुंसिंग प्रमा) ।
इदम् - पुं. मा એકવચન દ્વિવચન
अयम् द्वितीय. इमम् (एनम् ) इमौ( एनौ) તૃતીયા अनेन ( एनेन) आभ्याम्
સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૪૪ છે
તૃતીયા
अमूः अमूभिः अमूभ्यः अमूभ्यः अमूषाम् अमूषु
अम
अमूनि
118)
બહુવચન
प्रथम.
इमौ
इमे
इमान् ( एनान्) एभिः ? પાઠ - ૩૧ )

Page #158

इमे
દ્વિતીયા
ષષ્ઠી
इमानि
ચતુર્થી अस्मै
આગામ્ ઉચ્ચ: પંચમી अस्मात्
आभ्याम् ઉચ્ચ: ષષ્ઠી अस्य
ગયો: (નિયો) |ષાત્ સપ્તમી अस्मिन्
મનો : (પુન:)
સ્ત્રીલિંગ એકવચન દ્વિવચન
બહુવચન પ્રથમ इयम्
મા: મામ્ (ના) (ને). મો: (પુન:) તૃતીયા "अनया (एनया) आभ्याम्
आभिः ચતુર્થી अस्यै आभ्याम्
आभ्यः પંચમી अस्याः
आभ्याम् अस्याः
अनयोः (एनयोः) आसाम् સપ્તમી
अस्याम् ૩નો (નિયોઃ) માસુ
નપુંસકલિંગ પ્રથમા
इदम् ' રૂપે દ્વિતીયા
મ્ (અનન્) રૂપે (ને) રૂપનિ (અનાનિ) (બાકીના રૂપ પુલિંગ પ્રમાણે)
ભૂમિકા ૧. પ્રથમાના એકવચન વગર મત ના પુંલિંગ રૂપ શિખવાની ટૂંકી રીત. - એમ
ધારો કે અન્ ને બદલે મૂળ શબ્દ પર છે, એના સર્વ પ્રમાણે પુલિંગ રૂપ કરો, એ રૂપોમાં ને ઠેકાણે મૂકો, અને સર્વ ના વમાં મળેલો સ્વર જો હસ્વ હોય તો એને બદલે મૂકો, અને દીર્ઘ હોય તો અમૂકો. વળી, એ રૂપોમાં બહુવચનમાં
જ્યાં હોય ત્યાં મૂકો, એટલે ઉપર લખેલા રૂપ થશે. તૃતીયાના એકવચનના અને બહુવચનના રૂપ ર અને ૩ ન ધારતાં, મન અને મિ: ધારી બનાવવા. { નો થવા બાબતે પૂર્વે જે નિયમ આપેલા છે તે લાગુ પાડવા. આવી જ રીતે સ્ત્રીલિંગમાં પણ મૂળ મવા ધારી સર્વી પેઠે રૂપ ઉપજાવવા. રૂમ્ સર્વનામના દ્વિતીયાના ત્રણે વચનોમાં, તૃતીયાના એકવચનમાં અને ષષ્ઠી તથા સપ્તમીના દ્વિવચનમાં ત્રણે લિંગમાં, પૂર્વે આપેલા નિ થી થયેલા રૂપ પણ વિકલ્પે વપરાય છે. (આ સર્વનામના પત્ની જેમ વિકલ્પ રૂપ થાય છે, તે ત્યાં
ત્યાં કૌંસમાં આપ્યાં છે.) હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકાર ૧૪૫ be પાઠ - ૩૧ ૪છે.
૨.

Page #159

નિયમો ૧. દંત્ય + 7 = દત્યનો સ્થાય.
દા.ત. માવત્ + સ્ત્રીના = માવજીત્રા, ૨. +ન્ =7નો સાનુનાસિક ર્ થાય. દા.ત. મિન્ + = મિત્રો
ધાતુઓ પહેલો ગણ
દશમો ગણ અત્નમ્ + - ઉ. શણગારવું પૂર - ઉ. પૂરવું, ભરવું વિ + K - પ. અટકવું, થોભવું
નામ પુંલિંગ
સર્વશી - એક અપ્સરા વર્ય - કંજુસ માણસ, કદરી
માઁ - ખાડો વીશ - (વ અને શ - રાજા) |
પ્રિયાપ્રવૃત્તિ (fપ્રયા - વહાલી +પ્રવૃત્તિ કવિરાજ
- ખબર) વહાલીની ખબર વૃઘરીન - ગીધ પક્ષીઓનો રાજા, જટાયુ
મિક્ષા - ભિક્ષા ગર્વ - ઉતાવળ, ત્વરા
મી - બીકણ સ્ત્રી
માક્ષી મનોહર આંખવાળી દેવતા - દેવદારનું વૃક્ષ પ્રમવ - ઉત્પત્તિ, ઉત્પત્તિ સ્થાન
શતિ - રીત
વ - હાથીની પત્ની, સહચરી મધુર - મધ કરનારો ભમરો પથ્ય - ઘોડો
વીથિ - શેરી, રસ્તો વાસ - રહેઠાણ
નપુંસકલિંગ વૃષભધ્વજ્ઞ - શિવ
નતાદ - લતામંડપ, વેલનો માંડવો શિવાત્મય - શિવનું દેરું
વિપ્રિય - વાંક ગામ - સંગમ, મેળાપ
સંત - સંગતિ, દોસ્તી સલ્ફ-એક જાતનું પક્ષી
સહસ - સાહસ, કર્મ સ્ત્રીલિંગ
સ્ત્રીરત્ન - રત્નરૂપ શ્રેષ્ઠ સ્ત્રી અક્ષHT - અદેખાઈ, હરીફાઈ ( સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૪૬ ૧ પાઠ - ૩૧ )

Page #160

વિશેષણ
दुःखित - दु:खी, हिसगीर दृश्य - दृश्य, हेजाय खेवुं पुत्रीकृत - (पुत्र - हीरो + कृत- रेसुं) દીકરા તરીકે માનેલું, દત્તક લીધેલું पुष्पधारिन् - पुष्प धारा ४२नारं, ફૂલવાળું
प्रदेय - हेवा योग्य लग्नमां खापवानुं प्रियतम - सौथी प्रिय, वहासामा वहालुं वरतनु - सुंदर अंगवाणुं, जुजसूरत विप्रिय अप्रिय
व्याख्येय - समभववानुं
१.
२.
પ્રશ્ન - ૧ સંસ્કૃતનું ગુજરાતી કરો. इदमासनमलङ्क्रियतां भवता । मृगस्य जवस्याक्षमयेवामी रथ्या धावन्ति ।
अनया रीत्या व्याख्येयोऽयं ग्रन्थः ।
3.
-
४.
५.
६.
वत्स विरमास्मात्साहसात् ।
संगमोत्सुक - भजवाने खातुर स्वादु - स्वाहिष्ट
અવ્યય
अथवा अथवा, }, डिंवा, अगर, या
किल - रेजर
प्रयच्छ ।
७.
८.
अनयोः कन्ययोः संगतं मे रोचते । ८. इमं सारङ्गं प्रियाप्रवृत्तयेऽभ्यर्थये । अयं स ते तिष्ठति संगमोत्सुको विशङ्कसे भीरु यतोऽवधीरणाम् । १०. अमुं पुरः पश्यसि देवदारुं पुत्रीकृतोऽसौ वृषभध्वजेन । ११. स्त्रीरत्नेषु ममोर्वशी प्रियतमा यूथे ૐ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
द्रुतम् - ४सही, तरत पुरस्- संभुज, भागण
સ્વાધ્યાય
गृहंत (विशेषण)
छन्न - (छद् नुं अर्भ. लू.ई.) छुपावेसुं, ઢાંકેલું
१२.
१३.
अमू तौ तौ
पश्यम् ।
अस्मै विदुषे ब्राह्मणाय दक्षिणां | १४.
१५.
१६.
१७.
तवेयं वशा ।
मधुकर मदिराक्ष्याः शंस तस्या: प्रवृत्ति वरतनुरथवासौ नैव दृष्टा
त्वया मे।
हंस प्रयच्छ मे कान्तां
गतिरस्यास्त्वया हृता । अस्मिन्नेव लतागृहे त्वमभवः । अस्यैवासीन्महति शिखरे
गृध्रराजस्य वासः । मनोहरा अमी वृक्षा दृश्यन्ते
पुष्पधारिणः ।
अगच्छदमुया वीथ्या दास्यमूं
द्रुतमानय ।
१८.
कृतं किमेभिस्तव विप्रियं यदनिष्टमेषामसि कर्तुमुद्यतः । ૧૪૭ OOOT પાઠ - ૩૧ ૦

Page #161

૧૯. પાલનમીષાં પ્રગતિ થતોડી મદ્ર | ૨૨. શિવે તે તી
ततोऽमीभिरमुष्य कार्यम्। फलममुष्मिल्लोकेऽनुभूयते । ૨૦. પુથ પુરાડાચાં નિવાસી | ૨૩. ઈમર્વમ: સાયકવિતા
नाम्नामवद्यो न्यवसत् कवीशः ।। भार्याम्। ૨૧. પ્રિન્ના માવતીમં વરં યા|૨૪. સીત્તે પુત્રવિણ તે પ્રશ્ન - ૨ ગુજરાતીનું સંસ્કૃત કરો. ૧. આ મારી ચોપડી છે. |૧૪. મેં મારું સોનું આ (બે) ચોરો પાસેથી ૨. આ માણસો પોતાના રાજાની | બચાવ્યું.
જીતથી ખુશ થાય છે. | ૧૫. રણસંગ્રામમાંથી દોડતા એ ૩. આ છોકરીઓ નૃત્ય શીખે છે. સિપાઈને મેં જોયો હતો. ૪. આ ગામોમાં બહુ વિદ્વાનો છે. ૧૬. મુસાફર પેલા માર્ગથી ગયો. ૫. હું આ આંખોએ દેખતો નથી. | ૧૭. કંજૂસ માણસની પાસેથી હું ૬. આ ઝાડ ઉપર વાંદરો છે.
ભિક્ષાની આશા રાખતો નથી. ૭. આ નદીઓમાં બહુ પાણી છે. ૧૮. આ નદીથી રાજાનો મહેલ (બે) ૮. આ પર્વતો ઉપરથી બહુ પથ્થરો કોશ છે. પડેલા છે.
| ૧૯. એ સ્વાદિષ્ટ કેરી મને આપ. ૯. મેં આ લાકડી વડે ચોરને માર્યો. | ૨૦. આ હરણ વડે શો અપરાધ કરાયો? ૧૦. મેંઆસ્ત્રીઓને શિવના દેરામાં જોઈ. | ૨૧. આ નદીઓનો સંગમ પવિત્ર છે. ૧૧. આ નદીઓના ઉત્પત્તિસ્થાન ૨૨. આ વસ્ત્ર વડે ઢંકાયેલો હું અદશ્ય | હિમાલયમાં છે.
થાઉં છું. ૧૨. આ છોકરાઓને અને પેલી ૨૩. આ (બે) કન્યાઓ પણ લગ્નમાં
છોકરીઓને કેટલાક લાડુ આપો. | આપવાની છે. ૧૩. મેં પેલા પર્વતના શિખર પરથી | ૨૪. માટીથી આ ખાડા પૂરો.
ઊતરતા વાઘને જોયો. પ્રશ્ન - ૩ કયા સર્વનામના રૂપ કેવળ વિલક્ષણ થાય છે? પ્રશ્ન - ૪ { અને રૂમ (ત્રિ.) તથા કમ્ર અને પુત્રના રૂપ આપો. પ્રશ્ન -૫ ગમ્ ના રૂપ બનાવવાની ટૂંકી રીત સમજાવો. પ્રશ્ન - ૬ દંત્ય વ્યંજન પછી ન્ આવે તો સંધિ શી થાય? હદ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૪૮ જ છે પાઠ - ૩૧ છે.

Page #162

|46-उ२
સુભાષિત સંદોહ નોંધ:- કેટલાક ધાતુ તથા નામ આ પુસ્તકમાં આપેલ નથી એવાઓનો પણ ઉપયોગ આ
સુભાષિત સંદોહમાં થયેલ છે. તે નીચે પ્રમાણે છે १. हन् ।. २, ५२स्मै. ४९j- तार वत. स. तु. ५. मे.. २. एक सर्वनाम छ, तेना सर्व ठेव। ३५ थाय छे. ." उ. कृ. ८ सामने. उतरवत.. . प्र. मे.. ४. नौ शन। ३५, संबिना नियमो प्रमा) 46 २५ने भयाणे सापेसा सामान्य
પ્રત્યય લગાડવાથી થાય છે. ५. सखा श०६न। ३५ मनियमित रीत थायछ. .
विद्वत्त्वं नृपत्वं च नैव तुल्य कदाचन । स्वदेशे पूज्यते राजा विद्वान् सर्वत्र पूज्यते ॥ वरमेको गुणी पुत्रो न च मूर्खशतान्यपि । एकश्चन्द्रस्तमो हन्ति न च तारागणोऽपि च ॥ एकेनापि सुवृक्षण पुष्पितेन सुगन्धिना । वासितं तद्वनं सर्वं सुपुत्रेण कुलं यथा ॥ उत्सवे व्यसने चैव दुर्भिक्षे शत्रुविग्रहे। राजद्वारे श्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ॥ दुर्जनः प्रियवादी च नैतद् विश्वासकारणम् । मधु तिष्ठति जिह्वाग्रे हृदये तु हलाहलम् ॥ दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्ययालङ्कृतोपि सन् । मणिना भूषितः सर्पः किमसौ न भयंकरः ॥ कुलीनैः सह संपर्कः पण्डितैः सह मित्रताम् । . ज्ञातिभिश्च समं मेलं कुर्वाणो न विनश्यति ॥ यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवं परिषेवते ।
ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव च ॥ ૯ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૪૯
પાઠ -૩૧ છે

Page #163

पादपानां भयं वातः पद्यानां शिशिरो भयम्। पर्वतानां भयं वज्रः साधूनां दुर्जनो भयम् ॥ तस्मात्स्वविषये रक्षा कर्तव्या भूतिमिच्छता। यज्ञैर्नावाप्यते स्वर्गो रक्षणात्प्राप्यते यथा ॥ यथा फलानां पक्वानां नान्यत्र पतनाद्भयम् । एवं नरस्य जातस्य नान्यत्र मरणाद्भयम् ॥ न भीतो मरणादस्मि केवलं दूषितं यशः । विशुद्धस्य हि में मृत्युः पुत्रजन्मसमः किल ॥ अपापानां कुले जाते मयि पापं न विद्यते । यदि संभाव्यते पापमपापेन च किं मया ॥ अर्थमनर्थं भावय नित्यं नास्ति ततः सुखलेशः सत्यम् । पुत्रादपि धनभाजां भीतिः सर्वत्रैषा विहिता रीतिः। का तव कान्ता कस्ते पुत्रः संसारोऽयमतीव विचित्रः । कस्य त्वं वा कुत आयातस्तत्त्वं चिन्तय तदिदं भ्रातः । शत्रौ मित्रे पुत्रे बन्धौ मा करु यत्नं विग्रहसंधौ । भव समचितः सर्वत्र त्वं वाञ्छस्यचिराद्यदि सत्तत्त्वम् ॥
महता पुण्यपुण्येन क्रीतेयं कायनौस्त्वया ।
पारं दुःखोदधेर्गन्तुं तर यावन भिद्यते ॥ धैर्यं यस्य पिता क्षमा च जननी शान्तिश्चिरं गेहिनी सत्यं सूनुरयं दया च भगिनी भ्राता मनःसंयमः । शय्या भूमितलं दिशोऽपि वसनं ज्ञानामृतं भोजनमेते यस्य कुटुम्बिनो वद सखे कस्माद् भयं योगिनः ॥
विपदि धैर्यमथाभ्युदये क्षमा सदसि वाक्पटुता युधि विक्रमः । यशसि चाभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ
प्रकृतिसिद्धमिदं हि महात्मनाम् ॥ आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महारिपुः ।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुःकृत्वा च नावसीदति ॥ ( સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૧૫૦ હ992 સુભાષિત સંદોહ )

Page #164

अस्ति ब्रह्मारण्ये कर्परतिलको नाम हस्ती । तमवलोक्य सर्वे शुगालाश्चिन्तयन्ति स्म, यद्ययं केनाप्युपायेन म्रियते तदास्माकमेतद्देहेन मासचतुष्टयस्य भोजनं भविष्यति। तत्रैकेन वृद्धशृगालेन प्रतिज्ञातं, मया बुद्धिप्रभावादस्य मरणं साधयितव्यम् । अनन्तरं स वञ्चकः कर्पूरतिलकसमीपं गत्वा साष्टाङ्गपातं प्रणम्यावदद्देव दृष्टिप्रसादं कुरु । हस्ती बूते, कस्त्वं, कुतः समायातः । सोऽवदज्जम्बूकोऽहं सर्वैर्वनवासिभिः पशुभिर्मिलित्वा भवत्सकाशं प्रस्थापितो, यद्विना राज्ञाऽवस्थातुं न युक्तं तदत्राटवीराज्येऽभिषेक्तुं भवान्सर्वस्वामिगुणोपेतो निरूपितस्तद्यथा लग्नवेला न विचलति तथा कृत्वा सत्वरमागम्यतां देवेन । इत्युक्त्वोत्थाय चलितः । ततोऽसौ राज्यलोभाकृष्टः कर्पूरतिलकः शृगालवर्त्मना धावन् महापङ्के निमग्नः । ततस्तेन हस्तिनोक्तं, सखे शृगाल, किमधुना विधेयं, पङ्के निपतितोऽहं म्रिये, परावृत्य पश्य । शृगालेन विहस्योक्तं, देव मम पुच्छकावलम्बनं कृत्वोत्तिष्ठ। यन्मद्वचसि त्वया प्रत्ययः कृतस्तदनुभूयतामशरणं दुःखम् ।
क्रोधो मूलमनर्थानाम् ।-ओघ अनर्थोनी
छे.
र संसर्गजा दोषगुणा भवन्ति । - होष साने गुर संगतिथी थायछ.
विनाशकाले विपरीतबुद्धिः । - विनाश समये बुद्धि ३रीय छे.
विभूषणं मौनमपण्डितानाम् । - मौन भूमामान भूषा छे.
*
विद्याया न परमं चक्षुः । - विधाथी मोटी मां नथी.
કે સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા 2 ૧૫૧
દલ સુભાષિત સંદોહા

Page #165

સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ | | - |
| મથર્ન – પં. અધર્મ, પાપ - (+ ક્ષત્નિ) પં. અયોગ્ય | થપતિ – પં. અધિપતિ, ઉપરી
વખત | અધુના - (અવ્યય) હમણાં સક્ષમ - સ્ત્રી. અદેખાઈ, હરીફાઈ
ઉશ્ચયન - ન. અધ્યયન, અભ્યાસ અક્ષર – વિશે. બદલાય નહિ એવું,
| મધ્યેષિવમ્ - વિશે. વસેલું, રહેલું અવિકારી, સ્થિર, નિત્ય, ૫. પરમાત્મા
અવ - વિશે. અનિશ્ચિત વિત્ર - વિશે બધું, સઘળું
- (સધ્ધન્-પું. રસ્તો + વેર મદ્ર- ઓસડ
- પું. થાક) મુસાફરીનો થાક શનિ - ૫. અગ્નિ, દેવતા
મનોરમ્ - અવ્યય) પછી - ન. અઝ, ટોચ
૩નાર્થ – પં. અનર્થ, અનિષ્ટ મંત્ર (માત્ર) – . અંગ્રેજ
નાન – પં. અગ્નિ અત્ન (પુત્ર) ભૂમિ - સ્ત્રી.
નિઈ - ન. સંકટ, અનિષ્ટ, દુઃખ ઇંગ્લાંડ
અનુગવિન - વિશે. ચાકરી કરનાર, વિરત્ - (અવ્યય) જલદી
ચાકર, સેવક, આશ્રિત મન - . બકરો
અનુજ્ઞા - સ્ત્રી. પરવાનગી, રજા જ્ઞાન - ન. અજ્ઞાન
મનરન - ન. મનોરંજન, પ્રસન્નતા મદ્ - ગ. ૧ પરમૈ. આંટો મારવો. | મનરી - પુ. પ્રીતિ : ભટકવું, ભમવું
અનુષ્ઠાન - ન. કરવું એ, કૃત્ય, કાર્ય મટવી - સ્ત્રી. જંગલ, વન
પ્રવૃતિ - ન.અસત્ય, જૂઠું, વિશે. ગત: - (અવ્યય) આથી, તેથી
અસત્ય, જૂઠું તિથિ - પં. પરોણો
મનેશન્ - (અવ્યય) વારંવાર તવ - (અવ્યય) અત્યંત
:ર૫ - ન. અંતઃકરણ ત્ય - . નાશ, જવું એ
માપુર - ન. જનાનખાનું મત્ર - (અવ્યય) અહીં
અન્તરાત્મન્ - પું. અંદરનોજીવ, આત્મા અથવા - (અવ્યય)અથવા, કે, કિંવા
અન્ન - ન. અન્ન અદ્- ગ. ૨ પરમૈ. ખાવું
ચિત્ર - (અવ્યય) અન્ય-બીજે ઠેકાણે મદ – (અવ્યય) આજ
પતિ - પુ. પંડિત નહિ તે, મૂર્ખ ૪થમ પં. કરજદાર, દેવાદાર |અપરાધ - ૫. અપરાધ, વોક, ગુનો હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૫ર દૂર સુભાષિત સંદોહ (

Page #166

અપરાથર્નવ - ૫. થોડો અપરાધ | અન્નકૂતર - પું. અલંકાર, ઘરેણું : અપરથિન્ - વિશે. અપરાધી, ગુનેગાર | મનનીય - વિશે. ન ઓળંગાય એવું અપાય - ૫. અપાય, નુકશાન, હરકત | મનમ્- (અવ્યય) પૂરતું, બસ તૃતીયા મપિ - (અવ્યય) વળી, પણ | વિભક્તિ સાથે વપરાય છે) પ્રિય - વિશે. અપ્રિય
મતિ - પુ. ભમરો fથાન - ન. નામ
અન્ય - વિશે. અલ્પ, નાનું મૂત - (fમ+મૂ નું ભુ. ) | અન્ - ગ.૧ પરસ્મ. રક્ષવું હરાયેલું, જિતાયેલું.
ગવાઈ - પું. અવકાશ, જગ્યા મષ્યિ - સ્ત્રી. રુચિ, ઇચ્છા વય - .જથ્થો, એકઠું કરવું અમિતાપ - પુ. ચાહના, ઇચ્છા અવતરત્ - ( +ગ. ૧ પરમૈ. નું મરેજ – પં.અભિષેક
વ. કૃ.) ઊતરતું અમપેજીમ-( મ+fસનું છે. કુ.) | પ્રવાત - વિશે. સ્વચ્છ, ઉચ્ચ અભિષેક કરવાને, રાજા બનાવવાને | વીરપIT - સ્ત્રી.અવજ્ઞા મૂનિ - સ્ત્રી. અવિષય, અગોચર
અવન્તી - સ્ત્રી. ઉજ્જયિની મ્યુલય - ૫. ઉદય, ચડતી મનોવશે - (કવોર્જ નું સંબંધક મમરાવતી - સ્ત્રી. ઇંદ્રની રાજધાની ભૂ.કૃ.) અવલોકન કરીને, જોઇને ગમાર્ચ - ૫. પ્રધાન
વસ્તુ-ન. વસ્તુ નહિ તે, મિથ્યા પદાર્થ ગમ્બર - ન. આકાશ
અવસ્વારોપ - મિથ્યાપદાર્થની કલ્પના અયોધ્યા - સ્ત્રી. અયોધ્યા
अविचलित - (अ+विचलित, वि+चल् કર - ન. અરણ્ય, જંગલ નું ભૂતકૃદંત, સ્થિર, હાલચાલે નહિ એવું રિ– પં. શત્રુ
મવિશ્વાસ્થ - વિશે. વિશ્વાસ મૂકવાને તો – સ્ત્રી. વસિષ્ઠ ઋષિની સ્ત્રી નાલાયક, અણભરોસાદાર અર્થ - પૂજાનો સામાન
સાર - વિશે. જેનું શરણ (રક્ષણ મર્જન - ન. પૂજા, અર્ચા
કરનાર) નથી તે, અનાથ ગર્જુન - કું. અર્જુન
મન - પું. પથ્થર અર્થ - ગ. ૧૦ આત્મને. ( અથવા અશ્રુ - ન. અશ્રુ, આંસુ આમ ઉપસર્ગ સાથે) પ્રાર્થના કરવી, | | અશ્વ - પુ. અશ્વ ઘોડો વીનવવું.
અશ્વપતિ – પં. વિશેષ નામ અર્થ – પં. પૈસો, ધન, વસ્તુ, બનાવ !
| મ્ - ગ.૨ પરસ્મ. હોવું મર્દ - ગ.૧ પરસૈં. લાયક થવું | મમ્ - ગ.૪ પરસ્પે. ફેંકવું, હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૫૩ હૂ સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (9

Page #167

નિર્ + અસ્ ( નિસ્ ) – વિખેરવું, X + સ્ (પ્રસ્) - ફેંકવું અસંધ્યેય - વિશે. અસંખ્ય, અગણિત
असत्य
ન. અસત્ય, જૂઠું
અસારતા – સ્ત્રી. નિરુપયોગિતા
-
અત્તિ - પું. તલવાર અસુર – પું. અસુર, દૈત્ય
અસ્ત્ર - ન. ચમત્કારી હથિયાર
अहित
ઈજા.
-
ન. હિત નહિ તે, નુકશાન, | આરોપળ - ન.
ઞાતપ – પું. તડકો આત્મન - પું. દીકરો આત્મના - સ્ત્રી. દીકરી
-
આત્મન્ – પું. આત્મા, પોતે આત્મીય – વિશે. પોતાનું
આપદ્ સ્ત્રી. આપત્તિ, આફત
आम्र
ન. કેરી આયામ – પું. પ્રયત્ન, શ્રમ
-
આયુષ્પત્ – વિશે. લાંબી આવરદાવાળું આરમ્ભ - પું. આરંભ, શરૂઆત आराधना ન. આરાધના, મહેરબાની મેળવવી એ
આરોપ – પું. આરોપ
आ
આાશ - પું. ન. આકાશ આકૃતમૌમ - પું.અંગ્રેજ આચાર - પું. આચાર, ચાલ, યોગ્ય આશીર્વાદ્ – પું. આશીર્વાદ
આશા – સ્ત્રી. આશા
વર્તણુંક
આશ્રમ - પું. આશ્રમ, મઠ
આચાર્ય - પું.આચાર્ય, ગુરુ આજ્ઞા - સ્ત્રી. આજ્ઞા, હુકમ
आसन
આવર્ - પું. આદર, સત્કાર આવેશ – પું. હુકમ
આધ્યાત્મિજ - વિશે. આધ્યાત્મિક
-
-
રોપવું, વાવવું એ આર્ય - પું. આર્ય, આબરૂદાર માણસ
આર્યાં – સ્ત્રી. શાણી સ્ત્રી
-
आवरण
-
ન. આચ્છાદન, અંતરાય,
ઢાંકવું એ
-
ન. આસન
આના – વિશે. ખુશકારક
इ
ફચ્છા – સ્ત્રી. ઇચ્છા કૃતિ - (અવ્યય) ઇતિ, એમ રૂત્યમ્ – (અવ્યય) એવી રીતે
ન્તુ - પું. ચંદ્ર
૬ - પું. ઇંદ્ર
ફન્ઝાળી – સ્ત્રી. ઇંદ્રની સ્ત્રી
आध्यान
ન. ધ્યાન
રૂન્ધન - ન. બળતણ
આર્ - મેળવવું, ( કે અવ ઉપસર્ગ | વ - (અવ્યય) પેઠે, જાણે
સાથે) મેળવવું, પામવું, (વિ ઉપસર્ગ સાથે) વ્યાપવું
રૂર્ (ફ) - ગ.૬ પરૌં. ઇચ્છવું રૂo - ગ. ૪ પરૌં. (અનુ ઉપ. સાથે)
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ∞ ૧૫૪. સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ CH

Page #168

શોધવું
ખોળો) ખોળામાં બેઠેલું રૂષ - પું. તીર
ત્સવ - ૫. ઓચ્છવ રૂછ - (રૂષ નું ભૂ.કૃ.) ઈષ્ટ, ઇચ્છેલું ૩૨ - ૫. ઉત્સાહ રૂદ- (અવ્યય) અહીં
૩૬ - ન. ઉદક, પાણી વધિ - . સમુદ્ર, દરિયો
કમ – . ઉદ્ભવવું એ, દેખાવ હૃક્ષ - ગ.૧ આત્મને. જોવું,
ઉદ્ધતિ – (૩ન્ + નું કર્મણિ ભૂત – અપ + રૃક્ષ - આશા રાખવી,
કૃદંત) ઉદ્ધત, ગર્વિષ્ઠ, તોછડો પ્ર + રંક્ષ - પંખવું,
ઉદ્ધવ – પં. ઉદ્ભવ, જન્મ પરિ + રૃક્ષ - પરીક્ષા લેવી, તપાસવું,
વાત - (સ્ +યમ્નું કર્મણિ ભૂ. કૃ.) ૩૫ + ફુક્ષ - ઉપખવું,બેદરકાર રહેવું તૈયાર, તત્પર શ્વર - પુ. ઈશ્વર, પરમેશ્વર
મસ - વિશે. (સમ - વિશે. જેવું) ઉદ્યમ જેવું
ઉદ્યાન - ન. વાડી ૩ - (વનું ભૂ.ક.) કહેલું, બોલેલું
ડોન - . ઉદ્યોગ રિત - વિશે. ઉચિત, યોગ્ય
૩૫૨ - . ઉપકાર ટ્વસ્ - (અવ્યય) ઊંચેથી
૩પ – પં. ઉપદેશ ૩યિન – સ્ત્રી. એક નગરીનું નામ,
૩૫વન - ન. બાગ, વાડી ઉજર્જન
ઉપહાર - . ભેટ ૩વનમ્ - (અવ્યય) ચળકાટથી,
૩૫૬- સ્ત્રી. જોડો, ખાસડું પ્રકાશિત રીતે
ઉપાય - પું. ઉપાય ૩છું - ગ. ૬ પરસ્મ. વીણવું
૩પાન- પું. ઠપકો ટન - ૫. ઝૂંપડું
સર્વશી – સ્ત્રી. વિશેષ નામ ડત - (અવ્યય) કે, અથવા ૩Us - સ્ત્રી. ઉત્કંઠા, ઇચ્છા
GIR - ( + રઉન નું કર્મ. ભૂ.| ગુતા - સ્ત્રી. પ્રામાણિકપણું કૃ.) ખોદેલું
હતુપ – પં. વિશેષનામ, એક રાજા સ્થા - (દ્ + થા નું સંબંધક ભૂ. | ત્રન્િ - પુ. યજ્ઞ કરનારો
૬ - ગ. ૪ પરસ્મ. (સમ્ + ) ઉત્સદ્દર્તિન - વિશે. (૩૬ - પું. આબાદ થવું
ફ.) ઊઠીને
હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૫૫
સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (ર)

Page #169

ઋષિ - પું. ઋષિ ઋષ્યશૃઙ્ગ – પું. રામનો બનેવી
ए
૫ – સર્વ. એક
તાદૃશ – વિશે. આ જાતનું, આવું લાપુર – ન. શહેરનું નામ, વેરુળ
વ – (અવ્યય) નકકી, જ વમ્ – (અવ્યય) એ પ્રમાણે
ओ
ઓવન - પું. ભાત
औ
ઔષધ – ન. ઔષધ, ઓસડ
ટ – પું. સાદડી
ટ - પું. કાંટો
૪ - પું. કંઠ, ગળું
સ્ત્ય - ગ. ૧ આત્મને. વખાણવું, ખુશામત કરવી
વ્ - ગ. ૧૦ કથન કરવું, કહેવું થમ્ - (અવ્યય) કેમ, શી રીતે
—
થા – સ્ત્રી. કથા, વાત
થૅ - પું. કંજુસ માણસ વા - (અવ્યય) ક્યારે
कपट
ન. કપટ
પિ - પું. વાદરો
પિતા - પું. એક ઋષિનું નામ પોલ - પું. ગાલ
chart - zall. vioùìsì, àell
નીવત્ – વિશે. વધારે નાનું, નાનું ન્યા – સ્ત્રી. કન્યા, કુમારિકા - સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
-
વ ્ - ગ.૧ આત્મને. કંપવું, હાલવું ન. કમળનું ફુલ
कमल
પાસે
क
ર્મન્ – ન. કર્મ, કામ
ધ્રુવિન્ – પું. કંચુકી, અંતઃપુરનો વડો - પું. કલંક, ડાઘ
અધિકારી
-
ર - પું. હાથ
મા – પું. હાથીનું બચ્ચું f - પું. કાન, કર્ણ રાજા ર્તવ્ય - ન. કર્તવ્ય
તું - વિશે. કર્તા, કરનાર પૂતિન – પું. વિશેષ નામ પૂતિનસમીપમ્ – કર્પૂરતિલકની
જ્જ - પું. કલહ, કજીયો, કંકાસ
ના - સ્ત્રી. કળા
कलि
પું. કળિ, ટંટો
कल्याण ન. કલ્યાણ
anfa - y. sla
વીશ – પું. (વિ + Íશ - પું. રાજા)
કવિરાજ
काञ्चन
ન. સોનું ાન્તા - સ્ત્રી. વહાલી, વહુ હ્રાન્તિ - સ્ત્રી. કાંતિ, શોભા
હ્રામ – પું. ઇચ્છા
कारण
ન. કારણ
વૃત્ત – નં. કારાગૃહ, કેદખાનું, જેલ ૧૫૬ માં સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ હજી
-
-

Page #170

વિ - વિશે. કરુણાયુક્ત, દયાળુ | ગુજ્જુ - ગ. ૪ પરસ્મ. ભેટવું IN - ન. કરુણા, દયા
સુમ - ન. ફૂલ ર્તિા - પુ. કાર્તિક મહિનો
pપ - પુ. કૂવો વાર્ય - ન. કાર્ય, કામ
સૂર્ય - ૫. કાચબો ત્નિ - . કાળ, વખત
# – કરવું, - ગ. ૧ આત્મને. ( ઉપ. સાથે) | fધ + 9 - અધિકાર આપવો, પ્રકાશવું, ચળકવું
ઠરાવવું, ઋly – ન. કાઇ, લાકડું.
મન + $ - અલંકૃત કરવું, #ાસાર - પું. તળાવ
શણગારવું, વિર - પું. ચાકર
માવિન્ + (માવિષ્ટ્ર) – દેખાડવું, જિતુ - (અવ્યય) પરન્તુ, પણ બતાવવું જિરિ- . ભૂંડ
વૃત - (વૃનું ભૂ.કૃ.) કરાયેલું જિત્ન - (અવ્યય) ખરેખર
કૃતજ્ઞતા – સ્ત્રી. કૃતજ્ઞતા હીરજ - પુ. વિરાટ રાજાનો સેનાપતિ કૃતિ - સ્ત્રી. કૃત્ય, કામ શર્તિ - સ્ત્રી. કીર્તિ
તે – (અવ્યય) માટે, સારુ, વાસ્ત મ્બિન્ - પુ. કુટુંબનું માણસ #પી - સ્ત્રી. કૃપા, મહેરબાની સુરત - ( નું ભૂ.કૃ.) | મ્ - ગ.૧ પરમૈ. અથવા ગ. ૬ અટકાયેલું, રોકાયેલું
ઉભય. આકર્ષણ કરવું, ખેડવું
વિશ કરવું, ખેડવું ત: - (અવ્યય) ક્યાંથી
ષીવન - પુ. ખેડૂત ત્ર - (અવ્યય) ક્યાં
#M – . કૃષ્ણ ૩૫-ગ. ૪ પરસૈ. કોપ કરવો, ગુસ્સે | ઝૂમ્ - ગ. ૧ આત્મને સમર્થ થવું થવું
| ઍવત્ર - વિશે. કેવળ મારી – સ્ત્રી. કુંવારી, કુમારીકા | વનમ્ - (અવ્યય) કેવળ, માત્ર શ્નવાર - . કુંભાર
બ્રેયી - સ્ત્રી. દશરથ રાજાની એક ૩ર – પં. (બ.વ.) એક દેશનું નામ | રાણીનું નામ
ર્વત્ - (નું પરસૈં. વ.કૃ.) કરતું | શ્રોશ – પં. ભંડાર ઉર્વાણ - (નું આત્મને. વ.) કરતું | મુવી - સ્ત્રી. ચાંદના હીન - વિશે. કુળવાન | શાન - ન. કુશળતા, હોંશિયારી, શ - પુ. રામના પુત્રનું નામ | | પ્રવીણતા
શનિન્ - વિશે. કુશળ, સુખી | ૌશામ્બી - સ્ત્રી. એક શહેર હ સુબોધ સંસ્કૃત માર્ગોપદેશિકા ૧૫૭ સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (ર)

Page #171

ૌશિશ – . કુશિક નો વંશજ | ક્ષેત્રમાણિન્ - વિશે. તીર્થ ભણી જતું.
મે - (મ શબ્દની તૃતીયાનું | એકવચન) ધીમે ધીમે, આસ્તે ઝીટુ - ગ. ૪ પરસ્પે. ક્રીડા કરવી, | વ - . લંગડો, વિશે. લંગડું ખેલવું, રમવું
-પું. ખડગ, તલવાર ડ - સ્ત્રી. ક્રીડા, રમત
વન્ - ગ. ૧ ઉભય. ખણવું, ખોદવું, ગીત - (નું .ક.) વકરાથી લીધેલું, સ્ + ઘન - ખોદવું ખરીદેલું
નિત્ર - ન. કોદાળો ૬ - ગ.૪ પરસ્પે. ક્રોધ કરવો, ગુસ્સે | -૫, લુચ્ચો
થવું
શોધ - ૫. ક્રોધ શ - . કોશ, ગાઉ
ફ - સ્ત્રી. ગંગા નદી વર્ગ - પૃ. ક્લેશ, દુઃખ
છિન્ - (નમ્ ગ.૧ પરમૈ. નું વ.ક.) & - (અવ્યય) ક્યાં
જતું ક્ષમ્ -ગ.૧ આત્મને. ક્ષમા કરવી, માફ
| - પુ. હાથી કરવું, ખમવું
1 - ગ. ૧૦ ગણવું, ધારવું, ક્ષમતક્ષા) - ગ. ૪ પરસ્પે. ક્ષમા
ગણકારવું કરવી, માફ કરવું
સાત - (નમ્નું ભૂ.કૃ.) ગયેલું ક્ષમાં - સ્ત્રી. ક્ષમા, માફી
પતિ - સ્ત્રી. ગતિ ક્ષય - વિશે. ક્ષય પામવું, ઓછું થતું
નમ્ન - વિશે. ગમન કરનાર, જનાર ક્ષિ(ક્ષા) - ગ. ૧૦ ધોવું,
સ્થિર્વ – ૫. ગંધર્વ, સ્વર્ગમાં રહેનારા પ્ર + ક્ષન્ - પખાળવું, ધોવું
દેવોની એક જાત fક્ષ(ક્ષમ્)- ગ.૧ પરસ્પે. ક્ષય થવો,
[1] - ગ.૧ પરમૈ. ગમન ઘસાઈ જવું
કરવું, જવું, fક્ષમ્ - ગ.૬ ઉભય. ફેંકવું
ધ + ગમ્ - મેળવવું, ક્ષદ્ર - વિશે. શુદ્ર, તુચ્છ, હલકું
મનું + સામ્ - અનુસરવું, પાછળ જવું, ક્ષમ - ગ. ૪પરર્મ. ખળભળવું,
અવ + અમ્ - જાણવું, ગભરાવું
નિદ્ + કમ્ - નીકળવું, ક્ષધિત - વિશે. લુધિત, ભૂખ્યો
શરણમ્ કે વશમ્ + ગમ્ - શરણે જવું, ક્ષેત્ર -ન. ક્ષેત્ર, ખેતર
તાબે થવું, હતું. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૫૮ 3 સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (રુ.

Page #172

સમ્ + ગમ્ - આત્મને. એકઠા થવું, |ોપ – પું. ગોપ, ગોવાળ
. મળવું,
ગોષ્ઠ – પું. ન. ગાયની ગમાણ ન. ગૂંથવું એ
ग्रथन
પ્રતિ + આ + ગમ્ - પાછા આવવું. ન. ગમન, જવું એ
गमन
પ્રન્થ – પું. ગ્રંથ, પુસ્તક
-
ગર્તા – સ્ત્રી. ખાડો
ગર્થ – વિશે. નિંદવા લાયક ત્ - ગ. ૧ પરૌં. ગળવું, ટપકવું ગમ્ - ગ. ૧ આત્મને (પ્ર સાથે) બડાઈ
મારવી
ગોત્ર - ન. અવયવ
ગાન - ન. ગાયન
=
ગાય – પું. ગાયક, ગવૈયો શિર - પું. ગિરિ, પર્વત ગીત - ન. ગીત
મુળ – પું. ગુણ
જ્ઞ ્ - ગ.૧ આત્મને. (અવ સાથે) | કૃત – ન. ઘી
નાહવું
વિશે. (મુળ- ગુણ+જ્ઞા
गुणज्ञ જાણવું) ગુણ જાણનાર
-
મુળવત્ – વિશે. ગુણવાન
મુખિન્ – વિશે. ગુણવાન ગુરુ – વિશે. ગુરુ, લાંબું ગુરુ – પું. ગુરુ, આચાર્ય, પૂજ્ય માણસ |
પું. ગીધ પક્ષીઓનો રાજા,
गृध्रराज
જટાયુ, જે દશરથનો મિત્ર થાય
-
ગૃહ - ન. ઘર
રોહિની - સ્ત્રી. વહુ
↑ - ગ. ૧ પરૌં. ગાવું ગોત્ર - ન. ગોત્ર, કુળ ગોવાવરી - સ્ત્રી. ગોદાવરી નદી
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
પ્રદ્દળ – ન. ગ્રહણ કરવું એ, પકડવું એ
ગ્રામ – પું. ગામ ગ્રીષ્મ – પું. ગ્રીષ્મ ઋતુ,
घ
ઉનાળો
ઘટ – પું. ઘડો
યુષુ - ગ. ૧૦ જાહેર કરવું
૪ - (અવ્યય) અને વોર – પું. ચકોર પક્ષી चक्र ન. ચક્ર, પૈડું ચક્ષુમ્ - ન. ચક્ષુ, આંખ વજ્રન - વિશે. ચંચળ, ચપળ ચણ્ડ – વિશે. પ્રચંડ, ઉગ્ર ચન્દ્ર - પું. ચંદ્ર
-
ચન્દ્રાપીડ - પું. એક રાજપુત્રનું નામ ચર્ - ગ. ૧ પરૌં. ચાલવું,
|
ઞ + વર્ - આચરણ કરવું વૃતિ - ન. ચરિત્ર, આચરણ ચર્મન્ – ન. ચામડું
=
વત્ - ગ. ૧ પરૌં. ચાલવું, વળવું ચાતુર્ય - ન. ચતુરાઈ
ચાપ – પું. કામઠું
ચારું – વિશે. સુંદર
-
૧૫૯ ) સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ )

Page #173

વિત્ત - ન. ચિત્ત
-
ચિત્રટ – પું. એક પહાડનું નામ ૧૦ ચિંતન કરવું, વિચારવું
ચિત્ - ગ. ચિન્તા - સ્ત્રી. ચિંતા, ફિકર (ચિત્ નું ભૂ.કૃ.), ચિંતન
चिन्तित
|
-
કરેલું, વિચારેલું ચિર- વિશે. ચિરકાળનું, લાંબા વખતનું ચિમ્ - (અવ્યય) ચિરકાળ, લાંબા
વખત સુધી વિજ્ઞ - ન. ચિહ્ન
છાત્ર – પું. વિદ્યાર્થી, શિષ્ય
છાયા – સ્ત્રી. છાયા
છિદ્ – (કર્મણિ પ્રયોગમાં) કપાવું
ज
નન – પું. માણસ, લોક
–
जल
ન. જળ, પાણી
સુર્( ચોક્) - ગ. ૧૦ ચોરવું નમ્ - ગ. ૧ પરસૈં. બડબડવું ચોવત્ - (ચુવ્ ગ. ૧૦ નું વર્તમાન | નવ - પું. ઉતાવળ, ત્વરા
-
કૃદંત પ્રેરતું, હાંકતું ધો- પું.ચોર પૌર્ય – ન. ચોરી
નાત્ - ન. જગત
બળતું - પું. જગતનો રચનાર,
પરમેશ્વર
નનવ્ઝ - પું. બાપ, સીતાનો બાપ
|
નનની – સ્ત્રી. મા
[ ના ] – ગ. ૪ આત્મને. જનમવું,
નવુળ – પું. શિયાળ ખયત્ - (નિ ગ.૧ પરર્સી. નું વ. કૃ.)
ઉત્પન્ન થવું.
જીતતું, વિજયી નયન્ત – પું. ઈંદ્રનો પુત્ર રન – પું. ઘરડો માણસ
નરા – સ્ત્રી. ઘડપણ
છત્ – ન. છંદ, વેદ
जाल ન. જાળ, પાશ
છન્ન – (વ્ નું કર્મણિ ભૂતકૃદંત) ઢાંકેલું, | નાત્મ – લુચ્ચો, ઠગ
સંતાડેલું
-
जि ગ. ૧ પરૌં. જય પામવો, જીતવું,
વિ + ત્નિ - આત્મને. વિજય પામવો, જીતવું
નિહ્વા – સ્ત્રી. જીભ
નિાપ્ર - ન. (બિહ્ના - સ્ત્રી. જીભ + અગ્ન- ન. ટોચ) જીભનું ટેરવું
નીf - (પૃ નું ભૂ.કૃ.) જીર્ણ નૌર્ - ગ.૧ પરૌં. જીવવું નીવ * પું. જીવ
નીવિદ્યા - સ્ત્રી. આજીવિકા
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૧૬૦ સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ
નાહ્ય - ન. આળસ, સુસ્તી નાત - (નન્ નું ભૂ.કૃ.) જન્મેલું
નાતિ - સ્ત્રી. જાતિ
નામાતૃ - પું. જમાઈ નાયાપતી - પું. (દ્વિ. વ.) વરવહુ

Page #174

નીવિત - ન. જીવિત, જિંદગી તમન્ - ન. તમ, અંધારું ને - વિશે. જીતનાર
તમિર - સ્ત્રી. રાત યાય - વિશે. વધારે મોટું તજ - પુ. ઝાડ જ્યોત્સા - સ્ત્રી. ચાંદની
તસ્થિવત્ - વિશે. ઊભેલું જ્ઞા – જ્ઞાન થવું, જાણવું
તાડ - ન. મારવું એ જ્ઞાતિ - સ્ત્રી. સગું
તાર - ન. તારો રાન - ન. જ્ઞાન
તારા+IT – પં. (તાર - સ્ત્રી. તારો + જ્ઞાનામૃત – ન. (જ્ઞાન - ન. જ્ઞાન + || - . જથ્થો) તારાનો જથ્થો અમૃત - ન. અમૃત) જ્ઞાનરૂપી અમૃત | તાતુ - ન. તાળવું
તિન - પં. તલ
તીર- ન. તીર, તટ, કાંઠો ફિલ્મ - પુ. બાળક
તુ - (અવ્યય) પરંતુ, પણ, તોપણ ડી - ગ.૧ આત્મ ને. ઊડવું
(વાક્યની શરૂઆતમાં વપરાતો નથી) : તુમ્- ગ. ૬ ઉભય. કનડવું, દુઃખ દેવું
તુનું (તો) - ગ. ૧૦ તોળવું ત(તા) – ગ. ૧૦ તાડન કરવું,
તુલ્ય - વિશે. તુલ્ય, સરખું મારવું
તુમ્ - ગ. ૪ પરમૈ. સંતોષ પામવો, તડી - પું. તળાવ
ધરાવું તUડુત્ર - . ચોખા
તૂત - પું. કપાસ, રૂ. તતઃ - (અવ્યય) તેથી, પછી
તૂષ્પમ્- (અવ્યય) મૂંગા, શાંતતાથી ત - ન. તત્ત્વ
તુ - ન. તરણું, તણખલું તત્ર - (અવ્યય) ત્યાં
ઝૂષિત - વિશે. તરસ્યું તથા - (અવ્યય) તે પ્રમાણે
તૃMIT - સ્ત્રી. તૃષ્ણા, તરસ, ઈચ્છા, તલી - (અવ્યય) ત્યારે
લોભ તનય - ૫. તનય, દીકરો
- ગ. ૧ પરઐ. તરવું, ઓળંગવું, તનુ - વિશે. નાનું, થોડું
નવ + ડ્ર- ઊતરવું તન્ - ગ.૧૦ આત્માને. સંભાળવું, તે
તેન - ન. તેજ રક્ષણ કરવું
ત્યમ્ - ગ.૧ પરમૈ. તજવું તપૂ - ગ.૧ પરમૈ. તપવું | ત્યા - પું. ત્યાગે તપસ્ - ન. તપ
વરુ - ગ. ૧ આત્મને. ઉતાવળ કરવી, ( સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૬૧ 9 સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ છે.

Page #175

અધીરા થવું | | ત્રિવીર્ - પુ. દેવ વર્ણ- . વિશ્વકર્મા, દેવોનો શિલ્પી | વિશ - સ્ત્રી. દિશા
વિફા - ગ. ૬ ઉભય. દેખાડવું,
| બતાવવું, રક્ષ - વિશે. ઉદ્યોગી, ખંતીલું, મહેનતુ આ + વિશ - ફરમાવવું, રક્ષા - સ્ત્રી. દક્ષિણા
૩૪+ વિશ - ઉપદેશ કરવો, સમજાવવું, - ગ.૧૦ દંડવું, સજા કરવી
શિખવવું, ૨૬- પુ. લાકડી, શિક્ષા
નિદ્ + વિમ્ - બતાવવું, દેખાડવું વાડ - સ્ત્રી. એ નામનું વિધ્યાચળ વીર - વિશે. ગરીબ, દિન ઉપરનું જંગલ
વીપ – પં. દીવો રિદ્ર - વિશે. દરિદ્રી, ગરીબ કીર્ણ – વિશે. દીર્ઘ, લાંબુ વન - ન. દર્શન, દેખાવ
૩- ન. દુઃખ નીચ - વિશે. દર્શન કરવા યોગ્ય, | સુવિત - વિશે. દુઃખી ખુબસૂરત
કોધિ - ૫. (૬ - ન. દુઃખ + દશરથ - પં. સૂર્યવંશી રાજા, રામનો
ધ -પં. સમુદ્ર) દુઃખનો દરિયો બાપ
| કુરીવાર -. દુષ્ટ આચાર, ખરાબ ચાલ - ગ.૧ પરમૈ. દાહ કરવો, બાળવું- વિશે. દુર્લભ, મુશ્કેલીથી મળી - (કર્મણિરૂપી ) દાન કરવું, આપવું | શકે એવું સાય]-ગ. ૧ પરમૈ. દાન કરવું, | - ન. સંકટ, કિલ્લો આપવું,
ટુ - સ્ત્રી. દુર્ગા, દેવીનું નામ પ્ર + - આપવું, દાન કરવું, દુર્બન - દુર્જન, ખરાબ માણસ પ્રતિ + ૩ - બદલે આપવું. કુર્તા - સ્ત્રી. અવદશા, માઠી હાલત વાતૃ - વિશે. દાતા, દાતાર, આપનાર | મિક્ષ ન. દુકાળ વારિ - ન. દળદર, ગરીબપણું
દુર્વાસમ્ - પુ. દુર્વાસા ઋષિ વીરુપ - વિશે. ભયંકર, ઘોર ડુત -ન. દુકૃત, દુષ્ટ કામ વાસઝન - પું. (તાલ - પુ. દાસ + નન | ટુકૃતિ - સ્ત્રી. ખરાબ કામ - પુ. માણસ) દાસ, ચાકર માણસ
તુષ્ટ - (કુન્ ગ. ૪ પરસ્મ. નું ભૂ.કૃ.) વાણી - સ્ત્રી. દાસી
દુષ્ટ વિન - ન. દિવસ
હિર્તા-સ્ત્રી. દીકરી વિવી - (અવ્યય) દિવસે
દૂત - પું. દૂત, જાસૂસ હદ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૬૨ ? સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ ()

Page #176

દૂર વિશે. દૂર
| - વિશે. દર્શન કરનાર, જોનાર ત્રમ્ - (અવ્યય) દૂર
ડું - ગ.૧ પરમૈ. ગળવું, પીગળવું, ટૂષિત - (૩૬ પ્રેરકનું ભૂ.કૃ.) દોષવાળું, દયાથી પીગળવું અપવિત્ર કરાયેલું
કુતમ્ - (અવ્યય) જલદી, તરત - વૃઢ - (અવ્યય) દઢ, મજબૂત રીતે | ફુ - ગ.૪ પરસ્પે. દ્રોહ કરવો વૃ[ પક્] - ગ.૧ પરમૈ. દર્શન દ્વારા - સ્ત્રી. એક શહેરનું નામ કરવું, જોવું
દિન – પં. બ્રાહ્મણ શ- સ્ત્રી. પથ્થર
દ્વિીપ પં. દ્વીપ, બેટ, ખંડ દૃષ્ટ- ( નું ભૂ.કૃ.) દીઠેલું તેટ્ટ-પં. શત્રુ, વિશે. ષી, દ્વેષ કરનાર વૃશ્ય - વિશે. દશ્ય, દેખાય એવું દ્રષ્ટિપ્રસા - પું. (દ્રષ્ટિ - સ્ત્રી. નજર + પ્રસાદ-પું. મહેરબાની) જોવાની મહેરબાની | ઘન - ન. ધન નિધા
ઘનપતિ – . કુબેર (વાર્) - ગ. ૧૦ ફાડવું
થનમન્ - વિશે. ધનાઢ્ય દેવ - પુ. દેવ, ઈશ્વર
નિજ - . ધનિક, વિશે. ધનાઢ્ય તેવતા - સ્ત્રી. દેવ
ઘનુસ્ - ન. ધનુષ, કામઠું રેવદ્રત્ત - ૫. વિશેષ નામ
ધર્મ – . ધર્મ, ફરજ સેવવારુ - પુ. દેવદાર
થા - (થી કર્મણિ પ્રયોગમાં) મfમ + વેવાયતન - ન. દેવાલય, દેવળ
થા - બોલાવવું, નામ દેવું આપવું, રેવી – સ્ત્રી. દેવી
નિ + થા - મૂકવું રેવું - ૫. દિયર
થાતુ - . પેદા કરનાર, પરમેશ્વર રેશ – . દેશ
થાર્ચ - ન. ધાન્ય, અનાજ વેદ - મું. દેહ
થાર્તરાષ્ટ્ર - પુ. ધૃતરાષ્ટ્રનો પુત્ર વૈચ - ન. દીનપણું, ગરીબપણું, થાત્ - ગ. ૧ પરમૈ. ધાવું, દોડવું હલકાપણું
થીમદ્ - વિશે. ડાહ્યું, બુદ્ધિમાન દ્વિવ - ન. દૈવ, નસીબ
અવ + થીરું - ગ. ૧૦ તિરસ્કારવું વિપૃથિવી - શ્રી. (દ્વિવચનમાં) થીર - વિશે. ધીર, ધીરજવાન, આકાશ અને પૃથ્વી
હિમ્મતવાળું ઘુત્ - ગ. ૧ આત્મને. પ્રકાશવું થીર-પું. પૈર્યવાન માણસ, ડાહ્યો માણસ દ્રવ્ય - ન. દ્રવ્ય, ધન
યૂટિ - . શિવ & સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૬૩ ટૅ સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ છે.

Page #177

ધૃ - ગ. ૧૦ ઉભય. ધારવું, ધીરવું રૃ - ગ.૧ ઉભય. પકડવું, વ્ + થ્રુ - ઉદ્ધાર કરવો, છોડાવવું ધૃત્તિ - સ્ત્રી. ધીરજ, હિંમત ઘેનુ – સ્ત્રી. ધેનુ, ગાય
ध्यान
ન. ધ્યાન
ધ્રુવ – વિશે. સ્થિર
ધ્વંસ્ - ગ. ૧ આત્મને. નાશ પામવું ધ્વનિ - પું. અવાજ, શબ્દ
-
न
ન - (અવ્યય) નહિ
ન પિ - (અવ્યય) કદીએ નહિ
नख ન. નખ
નગર - ન. નગર, શહેર
નગરી - સ્ત્રી. શહેર
નટી - સ્ત્રી. નટ
નર્ - પું. નદી
નવી – સ્ત્રી. નદી
-
નન - પું. નળરાજા નવ - વિશે. નવું
નક્ - ગ.૪ પરૌં. નાશ પામવું નટ્ટ – (નશ્ નું ભૂ.કૃ.) નાશ પામેલું નાળ – પું. હાથી
નાર્ - ગ. ૧૦ ઉભય. ભજવવું
नाटक
ન. નાટક
નામ – (અવ્યય) નામે, એટલે કે
નિધિ - પું. ભંડાર
નિન્દ્ - ગ. ૧ પરૌં. નિંદવું નિમ્ના - સ્ત્રી. નિંદા નિપુન – વિશે. હોંશિયાર
નૈનાનૢ - સ્ત્રી. નણંદ
અમિ + ન ્ - ગ.૧ પરઐ. ખુશ થવું, | નિમન્ન - (નિ + મન્ નું ભૂ.કૃ.) ડૂબેલું
આનંદ પામવો, ચાહવું નન્દિની – સ્ત્રી. છોકરી
નિમિત્ત - ન. નિમિત્ત, કારણ, હેતુ નિતિશય - વિશે.પૂર્ણ, અપ્રતિમ, અનુપમ, જેનાથી બીજું ચડિયાતું ન હોય તેવું
નÇ – દીકરીનો દીકરો, પૌત્ર
નમસ્ - ન. આકાશ નમ્ – ગ. ૧ પરૌં. નમવું, અવ + નમ્ - નમવું, નમી જવું નમસ્ - (અવ્યય) નમસ્કાર
नयन
ન. નયન, નેણ, આંખ
નર - પું. નર, પુરુષ
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા
-
નામનું - ન. નામ નાય – પું. નાયક, આગેવાન નારદ્ – પું. એક દેવઋષિ નારાયળ – પું. વિશેષ નામ નારી - સ્ત્રી. નારી, સ્ત્રી નાવિજ – પું. નાવ ચલાવનાર, ખલાસી નાશ - પું. નાશ
નિત્યમ્ – (અવ્યય) નિત્ય, નિત, હંમેશ
નિસ્ત - (નિર્ + અસ્ ગ. ૪ ૫૨ર્સી. નું ભૂ.કૃ.) વિખરાયેલું, નાશ કરાયેલું निरूपति (H + સ્વપ્ નું ભૂ.કૃ.) જોવાયેલું, ખોળી કઢાયેલું નિર્દેશ - પું. સૂચના
૧૬૪ માં સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (5)
-

Page #178

નિર્વચ - ૫. કાલાવાલા, આજીજી | નૃપતિ - પુ. રાજા નિર્મિત - (નિસ્ + માં નું ભૂ.કૃ.) નિર્માણ | ઋત્વિ - ન. રાજાપણું : કરેલું, સરજાયેલું, ઉપજાવાયેલું કરાયેલું | નૃશંસ - વિશે. કૂર, દુષ્ટ નિવૃત્તિમત્-વિશે. નિરાંતવાળું નેત્ર - ન. નેત્ર, આંખ નિવૃત્ત - (નિ + વૃનું ભૂતકૃદંત) પાછું તૈયાય - ૫. ન્યાયશાસ્ત્રી આવેલું
| નૌ - સ્ત્રી. વહાણ, નાવ, લાયન - નિશિત - (નિ + વિ ના પ્રેરક | સ્ત્રી. શરીરરૂપી વહાણ પ્રયોગનું કર્મણિ ભૂતકૃદંત) મૂકેલું | ચાય - ૫. ન્યાયશાસ્ત્ર નિશા - સ્ત્રી. રાત
ચાયત્તમાં - સ્ત્રી. (ચા-પુ. ઈન્સાફ નિશાચર – પં. દૈત્ય
+સમ- સ્ત્રી. કચેરી) ઈન્સાફની કચેરી નિશિત-વિશે. તીક્ષ્ણ ધારવાળું. નિરોણ - વિશે. સ્તબ્ધ, સ્થિર, નિશ્ચળ નિષUST - (નિ + સત્ નું. ભૂતકૃદંત) | પક્ષન્ - ૫. પક્ષી, પંખી બેઠેલું
પ- પું. કાદવ નિ - ૫. સોનામહોર
પડ્યું - ગ.૧ ઉભય. પાક કરવો, રાંધવું નિષ્ણાત - (નિ +નાનું ભૂ.કૃ.) પ્રવીણ | પથ્થવદ - સ્ત્રી. પંચવટી નિષ્પન્ન – વિશે. ફળરહિત, વ્યર્થ પશ્નર - પું. પાંજરું ની - ગ. ૧ ઉભય. લઈ જવું, દોરી જવું. | પર્ – ગ.૧ પરમૈ. પાઠ શીખવો, AT + ન - આણવું, લાવવું,
ભણવું, શીખવું પર + ની - પરણવું,
પતિ – . પંડિત પ્ર + ની - રચવું,
પાથ - ન. મૂલ્ય, પુષપN - ન. અપ + ન - ખસેડવું,
પુણ્યરૂપી કીમત વિ + ની - શિખવવું. વિનય શિખવવો | પત્ - ગ.૧ પરમૈ. પતન પામવું, નીચૈરી - વિશે. (નીચૈ + મારા | | પડવું, - સ્ત્રી. નામ) જેનું નામ નીચેસ છે તે | મા + પત્ - બનવું, નિતિ - સ્ત્રી. નીતિ, રાજનીતિ | ન્ + પ-ઊડવું, ફરવું -પં. નર, પુરુષ
પતન - ન. પડવું એ -ગ. ૪ પરસૈં. નૃત્ય કરવું
પતિત - (પત્ નું ભૂ.ક.) પડેલું નૃત્ય - ન. નૃત્ય
પત્તિ - ૫. પાળો નૃપ - પુ. રાજા
પત્રી - સ્ત્રી, પત્ની, વહુ હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૬૫ ફૂછે સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (.

Page #179

પધ્ધ - ન. શરીરને સુખાકારી આપે એવું પશુ - પું. પશુ
ઓસડ, હિતકારક વસ્તુ
પશ્ચાત્ - (અવ્યય) પછી પણ્ - ગ. ૪ આત્મને. ૩૬ + પણ્ - પશ્યત્ - (દૃશ્ ગ.૧ પરૌં. નું વ. કૃ.)
જોતું
ઊપજવું, ઉત્પન્ન થવું, નિસ્ + પ ્ - નીપજવું, પ્રતિ + પ ્ - તરફ જવું, કરવું પણ્ - ન. પગલું
પા [ પિવ્ ] - ગ.૧ પરમૈં. પાન કરવું, પીવું (કર્મણિરૂપ પì)
પદ્મ - ન. કમળ
પવત્ - ન. પાણી પરી - વિશે. ૫૨મ, શ્રેષ્ઠ પીય - વિશે. પારકું પરમ્ - (અવ્યય) તોપણ પરમ - વિશે. પરમ, અત્યંત
પરવત્ - વિશે. પરાધીન
પશુ – પું. ફરશી, કુહાડો
પામ - પું. પરાક્રમ
પાર્શ્વ - પું. પાછલો અર્ધ ભાગ પરગામ - પું. પરિણામ પરિહર્તવ્ય - વિશે. તજવા લાયક પરિહિત - (પરિ + ધા નું ભૂ..) પહેરેલું
પf - ન. પાંદડું
પાપ - પું. ઝાડ
-
પરશુરામ - પું. પૃથ્વી નક્ષત્રી કરનાર પન્થ – પું. મુસાફ૨, પંથે ચાલનારો બ્રાહ્મણ યોદ્ધો
पाप
પદ્મન - વિશે. વ્યાકુળ થયેલું, ગભરાયેલું પર્વત - પું. પર્વત
પલ્લવ - પું. પલ્લવ, ફણગો
પવન - પું. ન. તળાવડું
પવન - પું. પવન પવિ - પું. વજ
પાંસુ - પું. ધૂળ
પાન - પું. પાઠ
પાશાના - સ્ત્રી. પાઠશાળા
સુોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિક
પાળ - પું. હાથ
પાણ્ડવ - પું. પાંડુ રાજાનો પુત્ર
પાત - પું. પડવું એ, પતન પાત્ર - ન. યોગ્ય માણસ, યોગ્ય વસ્તુ | પાર્ - પું. પગ
ન. પાપ, વિશે. પાપી પાપ – પું. પાપી માણસ
-
પાર્ - ગ. ૧૦ પાર પામવું, ઓળંગવું
પાર – પું. પાર, છેડો પારિતોષિઃ - ન. ઇનામ પાર્થિવ - પું. રાજા
પાન – વિશે. પાળનાર
પિત્તુ - પું. પિંડ, પ્રેતને બળિદાનમાં આપેલો ભાતનો ગોળો
પિતૃ – પું. પિતા, બાપ, દ્વિ. મા – બાપ પિતૃવ્ય – પું. કાકો પૌર્ - ગ. ૧૦ પીડવું
-
| પીડા – સ્ત્રી. પીડા
पुच्छकावलम्बन
૧૯૬
ન. (પુચ્છ - ન.
સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ હત

Page #180

લીધેલું
પૂંછડું + મવનષ્ણન - ન. ટેકો) | પૂર્વાર્ધ - ૫. પહેલો અર્ધ ભાગ પૂંછડાનો ટેકો
| પૃથ્વી – સ્ત્રી. પૃથ્વી પુષ્ય - ન. પુણ્ય, વિશે. પવિત્ર | પૃષ્ઠ – (પ્રટ્ટનું ભૂ.કૃ.) પૂછાયેલું પુષ્યવત્ - વિશે પુણ્યવાન, પુણ્યશાળી પીર - પુ. પુરવાસી, નગરવાસી પુત્ર - . પુત્ર. દીકરો
પ્રવર્ષ – . ઉત્કૃષ્ટતા, અત્યંતતા પુત્રનન્મસમ - વિશે. દીકરાના જન્મ જેવું | પ્રાશ - ૫. પ્રકાશ પુત્રીવૃત્ત - વિશે. (પુત્ર -દીકરો + ત | પ્રતિ – સ્ત્રી. પ્રધાનમંડળ, પ્રધાન, - કરેલું) દીકરા તરીકે માનેલું. દત્તક | પ્રકૃતિ, સ્વભાવ
(પ્રતિસિદ્ધ - વિશે. (પ્રતિ - સ્ત્રી. પુનર્ - (અવ્યય) ફરી
સ્વભાવ + સિદ્ધ - ગ. ૧ કે ગ.૪ નું પુરમ્ - (અવ્યય) આગળ, સામે ભૂ. કૃ.) સિદ્ધ થયેલું, સ્વભાવસિદ્ધ, પુરત - (અવ્યય) આગળ, સમક્ષ, સ્વાભાવિક રૂબરૂ
પ્રચ્છે[પૃ] - ગ. ૬ પરસ્મ. પ્રશ્ન પુરી - (અવ્યય) પૂર્વે
કરવો, પૂછવું, પુરા - ન.પુરાણ, વિશે. પુરાણું મ+પ્રફ્ફ -આત્મને નીકળતી વેળાએ પુરી – સ્ત્રી, પુરી, શહેર
પૂછવું, વિદાય લેવી પુરુષ - ૫. પુરુષ, મરદ
પ્રજ્ઞા - સ્ત્રી. પ્રજા, રૈયત, સંતતિ પુણ્ - ગ. ૪ પરસૈ. પોસવું પ્રજ્ઞ - ૫. ડાહ્યો માણસ પુષ્પથરિન્ - વિશે. પુષ્પ ધરાવનારું, પ્રતનુ - વિશે. થોડું, નાનું ફુલવાળું
પ્રતિકૃતિ - સ્ત્રી. છબી, નકલ પુષ્પિત - વિશે. પુષ્પવાળું, ફૂલેલું પ્રતિક્રિયા - સ્ત્રી. બદલો, વેર વાળવું પુત - ન. પુસ્તક
એ, વેર લેવાની રીત પૂ - ગ. ૧૦ પૂજવું
પ્રતિજ્ઞાત - (પ્રતિ + જ્ઞ નું ભૂ.કૃ.) પૂર્ચ - વિશે. પૂજ્ય
પ્રતિજ્ઞા કરીને કહેલું, કબૂલેલું પૂજ્ઞા – સ્ત્રી. પૂજા
પ્રતિપદ્- સ્ત્રી. પડવો પૂનાસ્થાન - ન. સત્કારનું કારણ, પાત્ર પ્રતિષ્ઠાન - ન. સ્થાપના પૂત - (પૂ નું ભૂ.કૃ.) પવિત્ર કરાયેલું, પ્રતિતિ - (પ્રતિ + રન નું કર્મણિ પાવન
ભૂતકૃદંત) અડચણ કરેલી છે એવું, પૂ - ગ. ૧૦ પૂર્ણ કરવું, ભરવું | અટકાવેલું, બંધ કરેલું હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૧૬૭ હૂ સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (g

Page #181

પ્રત્યય - ૫. વિશ્વાસ
પ્રયોગનું કર્મણિ ભૂ.કૃ.) મોકલેલું પ્રમ્ - ગ. ૧૦ પ્રસિદ્ધ કરવું પ્રાર્થી - સ્ત્રી, પૂર્વ દિશા પ્રથમ - વિશે. પ્રથમ, પહેલું પ્રાણ - ૫. ડાહ્યો માણસ પ્રથમસુવૃત્તિ - ન. (પ્રથમ - પહેલું + | પ્રાપ - પુ. (બહુવચનમાં) પ્રાણ, જીવ સુત - સત્કર્મ) પૂર્વનું સત્કર્મ |પ્રાન્િ - પું. પ્રાણી
ય - વિશે. આપવાનું, લગ્નમાં પ્રતિસ્- (અવ્યય) પ્રાતઃ કાળે, પરોઢિયે, આપવા યોગ્ય
સવારે પ્રપન - (y + પદ્ ગ. ૪નું કર્મણિ | પ્રાપ્ત - (y + માનું ભૂ.કૃ.) પ્રાપ્ત ભૂતકૃદંત) જોડાયેલું, યુક્ત
થયેલું, પામેલું, પહોંચેલું પ્રવ7 - વિશે. પ્રબળ, મજબૂત પ્રાયમ્ - (અવ્યય) ઘણું કરીને પ્રમવ - પુ. ઉત્પત્તિસ્થાન, ઉત્પત્તિ પ્રાવીષ્ય - ન. પ્રવીણતા, હોંશિયારી vમાં - સ્ત્રી. પ્રભા, તેજ
પ્રશ્ન– પં. પ્રશ્ન કરનારો પ્રમુ પં. પ્રભુ, ઈશ્વર
પ્રાસા - પુ. મહેલ મૂત - વિશે. પુષ્કળ
પ્રાસાઉતન - ન. (પ્રાસા- પુ. મહેલ પ્રમતા – સ્ત્રી. જુવાન સ્ત્રી
+ તન - ન.પૃષ્ટ) મહેલની આગાશી પ્રમાણ - ન. પ્રમાણ
| પ્રિય - વિશે. પ્રિય, વહાલું પ્રથા - ન. પ્રયાગ, અલાહાબાદ પ્રિયંવવા - સ્ત્રી. શકુન્તલાની સખીનું પ્રવર્તન - ન. પ્રેરણા, સ્થાપના નામ પ્રવાદ - પં. પ્રવાહ, વહેણ પ્રિયતમ – સ્ત્રી. અતિપ્રિય સ્ત્રી પ્રવિણ - (y +વિમ્ નું ભૂ.ક.) પ્રવેશ | પ્રિયવાહિ - વિશે. મીઠું બોલનાર કરેલું
પ્રિયવડિત્વ - ન. મીઠાબોલાપણું પ્રવૃત્તિ-સ્ત્રી. પ્રવૃત્તિ, વલણ, માહિતી, | પ્રિયાપ્રવૃત્તિ – સ્ત્રી. (fપ્રયા - સ્ત્રી.
વહાલી + પ્રવૃત્તિ - સ્ત્રી. ખબર) પ્રશચ - વિશે. પ્રશંસાને પાત્ર, | વહાલીની ખબર વખાણવા લાયૂક
પ્રા [ પ્ર] - ગ. ૧૦ પ્રસન્ન કરવું, પ્રશ્રય - ૫. સભ્યતા, વિનય | ખુશ કરવું પ્રસન્ન - (y + સ૬નું ભૂ.કૃ.) પ્રસન્ન, | પ્રતિ – સ્ત્રી. પ્રીતિ, પ્રસન્નતા
પ્રેમન્-પં. ન. પ્રેમ, પ્રીતિ પ્રતા – પં. કૃપા, મહેરબાની | pયમ્ - વિશે. વધારે પ્રિય, વધારે પ્રસ્થાપિત - (y + થા ના પ્રેરક | વહાલું, વહાલું હજ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૧૬૮ : સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ હરજી
ખબર
ખુશ

Page #182

फल
ન. ફળ
फल् ગ. ૧ પરખૈ. ફળરૂપ થવું,
ફળદાયક થવું
તાશિન્ – વિશે. ફળ ખાનાર
-
-
-
फ
ब
વન્યુ – પું. બંધુ, સગો
बल - ન. બળ, લશ્કર
વૃત્તિ – પું. બળિદાન
–
વૃત્તિ - પું. બલિરાજા વહિમ્ – (અવ્યય) બહાર વદુ – વિશે. બહુ बहुशस् (અવ્યય) ઘણી વખત,
વારંવાર
-
વાળ – પું. બાણ, તીર વાન્ધવ - પું. ભાઇ, સગો વાત – પું. બાળક, છોકરો વાડુ – પું. બાહુ, હાથ
बाहुल्य ન. પુષ્કળતા, બહુપણું,
બહુત્વ
વિજ્ઞાન – બિલાડો
-
વિન્તુ - પું. ટપકું, ટીપું
વિશ્વ – ન. બિંબ
વુક્ષ – ડાહ્યો માણસ
-
બ્રહ્મન્ – પું. બ્રહ્મા, ન. પરબ્રહ્મા બ્રહ્મવિદ્ - વિશે. બ્રહ્મને જાણનાર, તત્ત્વજ્ઞાની
બ્રહ્મારભ્ય - ન. એક જંગલનું નામ બ્રાહ્મણ - પું. બ્રાહ્મણ
નૂતે - (દૂ ગ. ૨ નું આત્મને. વર્ત. પૃ.
પુ. નું એક. વ.) કહે છે.
भ
મત્તે - (મન્ નું ભૂતકૃદંત) તલ્લીન,
તત્પર, પરાયણ
મત્ત - પું. ભક્ત, ભગત મત્તિ - સ્ત્રી. ભક્તિ
મક્ક્ષ - ગ. ૧૦ ભક્ષણ કરવું, ખાવું ભાવત્ - વિશે. દિવ્ય, પૂજ્ય
ગિની - સ્ત્રી. બહેન
મીથ - પું. એક સૂર્યવંશી રાજા મઙ્ગ - પું. ભંગ
મન્ - ગ. ૧ ઉભય. ભજવું, સેવવું, આશરો લેવો, પકડવું
મદ્ર - ન. ભલું, સુખ, કલ્યાણ
भय - ન. ભય
મયં - વિશે. ભયંકર
મર્ - પું. ભાર, વજન મસ્તું - પું. ભર્તા, ધણી, શેઠ ભવત્ - સર્વ. તું, તમે, આપ મવત્સાશ - પું. (મવત્ - આપ + સાશ - પું. પડોશ) આપની હજૂર ભવિષ્યતિ - (ભૂ ના ભવિષ્યકાળનું રૃ.
ટ્વીન – ન. બીજ, બી બુદ્ધિ – સ્ત્રી. બુદ્ધિ બુદ્ધિપ્રભાવ - પું. (બુદ્ધિ - બુદ્ધિ + પ્રભાવ - પું. શક્તિ) બુદ્ધિની શક્તિ વ્રુક્ષ્ - ગ. ૧ ઉભય. બોધ થવો, સમજવું
જાણવું,
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૧૬૯ છે. સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ

Page #183

પુ. નું એ. વ.) થશે.
| . રાજા, પર્વત મારથી - સ્ત્રી. ભાગીરથી, ગંગા, | મૂમિ-સ્ત્રી. ભૂમિ, ભોંય, પૃથ્વી માર - મું. ભાર
મૂયમ્ - વિશે. બહુ મોટું, વધારે મોટું ભારતવર્ષીય -પં. ભારતવર્ષનો એટલે મૂરિ - વિશે. બહુ હિંદુસ્તાનનો રહેવાસી
મૂલ્ગ . ૧૦ ભૂષિત કરવું, માર્યા - સ્ત્રી, ભાર્યા, વહુ શણગારવું, શોભાવવું માવથ - (મૂના પ્રેરકનું આજ્ઞાર્થ દિ. પુ. | મૂષ - ન. ભૂષણ, ઘરેણું એ. વ.) કર, સમઝ, બનાવ, સંભાવ્યતે | 5 - ગ. ૧ ઉભય. ભરવું (કર્મણિરૂપ (પ્રેરકનું કર્મણિરૂપ) સંભવતું જણાય છે. | fuતે) ભાવિન - વિશે. ભાવી, થનાર, થવાનું | પૃત્ય - ૫. ચાકર માર્ગ . ૧ આત્મને. કહેવું, મોન -. ઉપભોગ પ્રતિ + માથું - જવાબ આપવો, ઉત્તર કોનન ન. ભોજન, જમણ આપવો
| મોસ્ - (અવ્યય) અરે, અહો ભાવરફુલ્ત - વિશે. ચળકતો, ધોળો | ભ્રમર -પં. ભમરો, મધમાખ (રંગ)
પ્રાતૃ-પું. ભ્રાતા, ભાઈ fમક્ષ -ગ. ૧ આત્મને ભિક્ષા માગવી, | પ્રાન્ત - (પ્રમ્નું ભૂ.કૃ.) ભ્રમમાં પડેલું, ભીખવું fમક્ષા - સ્ત્રી. ભિક્ષા fમક્ષ-પું. ભિક્ષુક, માગનાર, યાચક fમદ્ ભેદવું
મનિ-પું. મણિ મતિ - સ્ત્રી. ભીતિ, બીક
- . ઝવેરી મીમ - ૫. પાંડુના બીજા દીકરાનું નામ | માપ - પુ. મંડપ, માંડવો મીરૂ - સ્ત્રી. બીકણ સ્ત્રી
પતિ- સ્ત્રી. મતિ, બુદ્ધિ મૂ - ગ. ૧ પરમૈ. હોવું, થવું, મન્ચ -. માછલું મનું + મૂ અનુભવવું,
મદ્ [માત્] - ગ. ૪ પરસ્પે. મદમાં દ્ + મૂ ઉત્પન્ન થવું, નીપજવું
હોવું. ગાંડા થવું, ભૂલ ખાવી, ભૂત-ન. પ્રાણી
પ્ર + મદ્ [ પ્રમા] - ભૂલ કરવી, ભૂલ મૂતાર્થ - . સત્ય, વસ્તુતા
ખાવી. ભૂતિ - સ્ત્રી. ચડતી, આબાદી
૬- ૫. મદ મૂપ - પું. ભૂપ, રાજા
મન - પુ. મદન, કામદેવ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૭૦ હૈસંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (
| બાવરું

Page #184

મવિર - સ્ત્રી. મદિરા, દારૂ
મહી – સ્ત્રી. પૃથ્વી વિરાક્ષી -સ્ત્રી. મનોહર નેત્રવાણી સ્ત્રી મહોત્સવ - પુ. મહોત્સવ મધુ - ન. મધ
મા - (અવ્યય) ના, નહિ મધુર -પં. મધ કરનારો, ભમરો મા - (નિસ્ સાથે) નિર્માણ કરવું, મધુરમ્ - (અવ્યય) મધુર રીતે નિપજાવવું, નિર્ગીય - કર્મણિરૂપ મન્-ગ.૪ આત્મને. માનવું, વિચારવું, માંસ - ન. માસ મનું + મન્ - કબૂલ રાખવું,
માાવ – પં. વિશેષ નામ સવ + મન્ - અપમાન કરવું, અવજ્ઞા | માતૃ- સ્ત્રી. માતા, મા કરવી, તિરસ્કાર કરવો.
માધુર્ય – ન. મધુરપણું, મીઠાશ મન:સંયમ - પું. (સંયમ – પં. નિગ્રહ, | માનવ – પં. માણસ, માનવ કબજામાં રાખવું તે) મનને કન્જામાં | મનિન – સ્ત્રી. માનવાળી સ્ત્રી રાખવું એ
મીન - . પવન, વાયુદેવ મનસ્ - ન. મન
મા - ગ. ૧૦ પરમૈ. શોધવું મનુ-પં. વિશેષ નામ
મા - પુ. માર્ગ, રસ્તો મન્ - ગ. ૧૦ આત્મને. વિચારવું, માતા - સ્ત્રી. માળા નિ + મન્ - ગ. ૧૦ નિમંત્રણ કરવું, માપ – પં. અડદ નોંતરવું
માસ – પં. માસ મહિનો મન્ન-૫. મંત્ર
માસતુષ્ટય - ન. (માસ - મું. મહિનો મદ્ વિશે. મંદ, ધીમું
+ ચતુષ્ટય - ન. ચોકઠું) ચાર મહિના મયૂર-. મોર
મિત્ર - ન. મિત્ર મરVI -ન. મરણ, મોત
મિત્રતા - સ્ત્રી મિત્રતા, મિત્રા મહતું - પું. પવન, વાયુદેવ, દેવ મિનિસ્વી - (મિન્ નું સબંધક ભૂ.કૃ.) મહત્ - વિશે. મહા, મહાન, મોટું | મળીને મહાત્મન્ - પુ. મહાત્મા, મહાપુરુષ | મુi – (મુન્ નું ભૂ.કૃ.) મુક્ત, છૂટું મારિપુ - . (રિપુ - પુ. શત્રુ) મોટો | થયેલું
મુ - સ્ત્રી. મોતી પશ્ચિમન – ૫. મહિમા
| મુશિ - સ્ત્રી. મુક્તિ, મોક્ષ મહિષ - પું. પાડો
| મુરg - ન. મુખ, મો મહિષાસુર - પું. એક દૈત્યનું નામ | મુશ્ચ - વિશે. મુખ્ય મહિષી – સ્ત્રી. પટરાણી
મુદ્[ મુન્] - ગ. ૬ ઉભય. મુક્ત હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા : ૧૭૧ હૂ સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ હતૃછે.
શત્રુ

Page #185

કરવું, મૂકવું, છૂટા કરવું મુદ્ - ગ. ૧ આત્મને. ખુશ થવું
મુષ્ટિ - પું. મુઠી
મુન્દ્ – ગ. ૪ પરૌં. મોહ પામવો, ઘેલા | મૌન - ન.
મોક્ષ – પું. મોક્ષ મોવ્ઝ - પું. લાડુ
મૌòિલ- ન. મોતી
મૂંગાપણું
य
થવું, બેભાન થવું મૂવ્ઝ – વિશે. ભૂંગો, શાંત મૂર્છા - પું. મૂર્ખ, મુરખ
યક્ષ – પું. યક્ષ, કુબેરનો સેવક
મૂર્ધ્વશત - ન. (શત - ન. સો) સો | ચણ્ - ગ. ૧ ઉભય. યજ્ઞ કરવો, પૂજવું યજ્ઞમાન - પું. યજમાન, યજ્ઞ કરનાર
મુર્ખાઓ
મૂછેૢ - ગ. ૧ પરૌં. મૂર્છા આવવી, | જ્ઞિય – વિશે. યજ્ઞ સંબંધી
બેભાન થવું
મૂર્ધન્ – પું. માથું, મસ્તક મૂત્ત – ન. મૂળ, તળીયું
Ç [ પ્રિય્ ] - ગ. ૬ આત્મને. મરવું મૃ - ગ. ૧૦ આત્મને. શોધવું મૂળ – પું. હરણ
યત્ - ગ. ૧ આત્મને. યત્ન કરવો, મથવું, મહેનત કરવી
મૂર્તિ – સ્ત્રી. મૂર્તિ, પ્રતિમા મૂર્તિમત્ – વિશે. મૂર્તિમાન, સાક્ષાત્, | યત્ − (પ્સાથે = દ્ય-વર્ત. કૃદંત),
-
પ્રત્યક્ષ
ઊગતું, તૈયાર થતું યત્તિ - પું. જતી, યોગી
યત: - (અવ્યય) જેથી, કારણ કે
યજ્ઞ – પું. યત્ન
યત્ર – (અવ્યય) જ્યાં
યથા - (અવ્યય) જે પ્રમાણે, જેમ
મૃત્યુ – પું. મૃત્યુ, મોત
યજ્ઞ – (અવ્યય) જ્યારે
મૃદ્ – સ્ત્રી. માટી, મટોડી
યર્િ - (અવ્યય) જો
મૃશ્ − ગ. ૬ પરૌં. વિ + મૃશ્ − પરખ | યન્ત્ર – ન. યંત્ર, સાંચો
કરવી, પરીક્ષા કરવી
યશમ્ - ન. યશ, જશ
યશસ્વત્ – વિશે. જશવાળું, પ્રખ્યાત યાદ્ - ગ. ૧ ઉભય. યાચના કરવી, યાચવું, માગવું
યાચળ - પું. યાચક, માગનાર યાત - (યા નું ભૂ. કૃ.) ગયેલું
મેય – યું. મેઘ, વાદળું
મેષજ્ઞાન – ન. વાદળનો જથ્થો મેવિની – સ્ત્રી. પૃથ્વી
મેથાવિન્ – વિશે. બુદ્ધિમાન, ડાહ્યું મેન – પું. મેળાપ, સંપ
મૈત્રાવળ – પું. સોમયજ્ઞ કરાવનારમાંનો | યા, ( ઞ + યા) - આવવું
સમ્ + આ + યા - આવવું (સમાયાત ભૂ. કૃ.)
એક ગોર . સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૧૭૨ નું સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ )

Page #186

યાતૃ- સ્ત્રી. દેરાણી, જેઠાણી રત્ન - ન. રત્ન યાત્રિ – ૫. યાત્રાળુ
રથ – પં. રથ થાવત્ - (અવ્યય) જ્યાં સુધી | રથ્ય – ૫. ઘોડો યુp - (યુનનું ભૂ.કૃ.) યુક્ત, જોડાયેલું યુદ્ધન. યુદ્ધ, લડાઈ
રમ્ - ગ. ૧ આત્મને. આરંભકરવો, યુમ્ - સ્ત્રી, યુદ્ધ, લડાઈ
હાથમાં લેવું, ૩૬ - ગ.૪ આત્મને યુદ્ધ કરવું, લડવું. | મ + રમ્ - શરૂ કરવું યૂથ - ન. જથ્થો, ટોળું
રમ્ - ગ. ૧ આત્મને. રમવું, આનંદ યોનિન - ૫. યોગી, જોગી
થવો, થોનન - ન. જોજન, ચાર ગાઉ વિ+ રમ્-પરસ્પે. થોભવું, બંધ કરવું ચોધ - ૫. યોદ્ધો, લડવૈયો
રાઈ - . વહાલો, ધણી ર – સ્ત્રી. લક્ષ્મી
રવિ - કું. રવિ, સૂર્ય રક્ષ – ગ. ૧ પરઐ. રક્ષણ કરવું,
રસ - . રસ બચાવવું
| રાક્ષસ – પં.રાક્ષસ, દુષ્ટ પુરુષ રક્ષUT – ન. રક્ષણ, બચાવ
વિ + રાજૂ - ગ. ૧ ઉભય. બિરાજમાન રક્ષમ્ - ન. રાક્ષસ
| થવું, શોભાયમાન દેખાવું રક્ષા - સ્ત્રી. રક્ષા, બચાવ, રક્ષણ રાગરિ - ન. (દ્વાર - ન. બારણું) રક્ષિત - (રક્ષ નું કર્મ. ભૂ.કૃ.) વિશે. | દરબાર. સરકાર. કચેરી રક્ષણ કરનાર
રન - . રાજા રક્ષિત – પં. રક્ષક, વિશે. રક્ષણ કરનાર | નિપુટ – પં. રાજાના કુંવર રજી – વિશે. રાતું, લાલ
| રાનપુરુષ - . રાજાનો માણસ, રધુ - . (બહુ.) રઘુ રાજાના વંશજ
અધિકારી રધુનાથ – . રઘુઓમાં શ્રેષ્ઠ, રામ રાણી - સ્ત્રી. રાણી રજૂ- ગ. ૧૦ રચવું, ગોઠવવું રાજ્ય - ન. રાજ્ય રનની – સ્ત્રી. રાત
રત્નમણિ - વિશે. (રાજ્ય - ન. રકમ્ - ન. રજ, ધૂળ, પરાગ રાજય + નામ - . લોભ + માઈ - રજુ - સ્ત્રી. દોરડી
ખેંચાયેલું) રાજયના લોભથી ખેંચાયેલું ત્તિ – સ્ત્રી. કામદેવની સ્ત્રીનું નામ, ત્રિ- સ્ત્રી. રાત્રિ, રાત ખુશી, મજા
રામ - . વિશેષ નામ હા સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છ ૧૭૩ છંછ સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ છે.

Page #187

રાવUT - પુ. રામનો શત્રુ, લંકાનો રાજા | નમ્ - ગ. ૧ આત્મને લાભ થવો, રાશિ – . ઢગલો
મેળવવું રાષ્ટ્ર- ન. દેશ
સવ + નન્- ગ. ૧ આત્માને. આશરો રતિ – સ્ત્રી. રીત
લેવો, પકડવું - ગ. ૧ આત્માને. રુચિ થવી, ગમવું નર્તના - સ્ત્રી. સ્ત્રી ૦૬ - ૨ડવું
નવ - ૫. રામનો પુત્ર મનુ + ચંદ્ - ગ. ૪ આત્માને. માનવું, નવ - ૫. લવલેશ, રજકણ, અણુ તાબે થવું,
નવUT - ન. લૂણ, મીઠું, વિશે. ખારું નિમ્ (કર્મણિ પ્રયોગમાં) – અટકવું, તાકૂત્ર - ન. પૂંછડું થોભવું
નામ - પુ. લાભ ૬ - ગ. ૧ પરમૈ. ચડવું, નિ - ન. જાતિ (સ્ત્રીવર્ગમાં કે v + ૬ - ઊગવું
પુરુષવર્ગમાં હોવાપણું) ચિત - (અવ્યય) અરે ! અરે ! નુ - ગ. ૪ પરસૈં. લોટવું, આળોટવું રોવન - ન. રુદન, રડવું એ તુમ - ગ. ૪ તથા ૬ પરમૈ. લોભ
કરવો-રાખવો, તકાસવું, મોહિત થવું
નો- પુ. લોક, દુનિયા સન્ + નક્ષ - ગ. ૧૦ લક્ષ્ય આપવું, | નોમ - પુ. લોભ જોવું, પરીક્ષા કરવી, સાબિત કરવું નક્ષ્મી – પં. રામનો ભાઈ | ની - સ્ત્રી, લક્ષ્મી
| વંશ – પં. વંશ, કુળ નાનવેના - સ્ત્રી. મુહૂર્તની ઘડી
- વિશે. વક્તા નધિમર્ પું. થોડાપણું, હલકાપણું વક્ષસ્ - ન. છાતી નથુ - વિશે. લઘુ, થોડું, નાનું વચન - ન. વચન, ઉપદેશ, વિનંતિ ન - ગ. ૧ આત્મને. ઓળંગવું, વંદનીય - વિશે. નિંદ્ય, ન. નિંદા, જે હરાવવું
કોઈ નિંદ્ય હોય તે નગ્ન - ગ. ૬ આત્મને લજજા | વન્ - ન. વચન પામવી, લાજવું, શરમાવું
વઝ – પં. ઠગારો તજ્ઞા – સ્ત્રી. લજ્જા, લાજ વત્ય – પં. બચ્યું નતિ - સ્ત્રી. લતા, વેલ
| વ૬ - ગ.૧ પરમૈ. વદવું, કહેવું નતાદ-ન. લતામંડપ, વેલનો માંડવો વધ - ૫. વધ, મારવું એ ( સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે. ૧૭૪ સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ )

Page #188

વધૂ - સ્ત્રી. વહુ, જુવાન સ્ત્રી વસ્પિટુતા - સ્ત્રી (પટુતા - સ્ટી. વન - ન. વન
હોંશિયારી) બોલવાની છટા વનવાસન્ – વિશે. વનમાં વસનાર, | વાક્ય - ન. વાક્ય, શબ્દ રહેનાર
વીર્ - સ્ત્રી. વાચા, વાણી વનસ્ - પું. વનમાં રહેનાર વીરા - સ્ત્રી. વાચા, વાણી વ- ગ. ૧ આત્મને. વંદન કરવું | વીઙ્ગ - ગ. ૧ પરમૈ. ઈચ્છવું વયમ્ - ન. વય, ઉંમર
| વાલ - સ્ત્રી. વાણી વયરો – . મિત્ર
વાત – પં. વા, પવન વેર - પું. વરદાન, બક્ષિસ, પ્રસાદ વાતાયન – ન. બારી વરતન – વિશે. ખુબસૂરત અંગવાળું | ગમ + વાસ્- ગ. ૧૦ આત્મને. નમવું વરમ્ - (અવ્યય) વારું, બહેતર, ઠીક વાપી - સ્ત્રી. વાવ વરીદ- . ડુક્કર, ભૂંડ
| વાયસ - મું. કાગડો વ -ગ. ૧૦વર્ણવવું, વખાણવું વાયુ – પં. વાયુ auf - પુ. વર્ણ, જાત, રંગ
વારિ- ન. પાણી વર્તમ્ - ન. રસ્તો
વાર્તા - સ્ત્રી, વાર્તા, વાત વેજીમ-૫. વહાલો, ધણી
વાસે – . વાસ વ - સ્ત્રી. હાથણી, હાથીની પત્ની | વાલમ્ - ન. વસ્ત્ર, કપડું વમ્ - ગ. ૧ પરમૈ. વસવું, રહેવું, વાસિત - વિશે. ખુશબોદાર થયેલું ધ + વન્ - રહેવું
વાસુદેવ - . કૃષ્ણ વત્ - (વસ્ નું વ. કુ.) વસતું વિક્ષાર - પું. વિકાર, રૂપાંતર, ફેરફાર વસતિ - સ્ત્રી. વાસ, રહેઠાણ વિશ્વાસ . વિકાસ, પ્રકાશ, વિસ્તાર વસન - ન. વસ્ત્ર
વિક્રદધિ - ૫ (વિદ-. લડાઇ + વલત - પુ. વસન્ત ઋતુ
સંધિ - ૫. સલાહ) લડાઈ અને સલાહ વરુ - ન. વસુ, ધન
| વિM – પં. વિષ્ણ, અડચણ વસુદેવ – પં. કૃષ્ણનો બાપ વિચિત્ર - વિશે. વિચિત્ર, રંગબેરંગી વસુધા - સ્ત્રી. પૃથ્વી
વિર - ન. દોલત, ધન, વિત્ત વસ્તુ - ન. વસ્તુ, વાસ્તવિક પદાર્થ | વિ[ વિન્] - ગ. ૬ ઉભય. મેળવવું વસ્ત્ર - ન. વસ્ત્ર
| વિદ્- ગ.૪ આત્મને. વિદ્યમાન હોવું, વ૬ - ગ. ૧ ઉભય. વહેવું, લઈ જવું / હોવું વા - (અવ્યય) અથવા
વિદ્યા - સ્ત્રી. વિદ્યા છે સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકાર ૧૭પ છે સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (

Page #189

વિદ્યુત્ - સ્ત્રી. વીજળી
| વિશ્રામદેતો - (વિશ્રામ -પં. વિસામો વિદુર્વ - ન. વિદ્વત્તા, વિદ્વાનપણું | + હેતુ –પં. સબબ. એ શબ્દનો સમાસ વિદ{ - વિશે. વિદ્વાન, ભણેલું -- | વિશ્રામદેતુ-. એની પંચમી વિભક્તિનું વિધિ - ૫. વિધિ, ધર્મશાસ્ત્રની આજ્ઞા | એકવચન) વિસામો ખાવાના સબબથી વિદ્યુત - (વિ+થુ નું કર્મણિ ભૂતકૃદંત) | વિશ્વ - સર્વ. વિશ્વ, બધું ઉચકી રાખેલું, આધાર-આશરો આપેલું | વિશ્વશ્ચર્યન – પં. વિશ્વકર્મા વિધેય - વિશે. કરવા યોગ્ય | વિશ્વામિત્ર - પુ. એક ઋષિ વિનય - ૫. વિનય, નમ્રતા વિશ્વાસ RUT - ન. (વિશ્વાસ - મું. વિના - (અવ્યય) વિના, સિવાય | ભરોસો +ાર-ન.કારણ) વિશ્વાસનું વિનાશ – પં. નાશ
કારણ વિપત્તિ - સ્ત્રી. વિપત્તિ, આફત | વિષ - ન. વિષ, ઝેર વિપદ્ - સ્ત્રી વિપત્તિ, આફત | વિષ્પ - પુ. ઈષ્ણુ વિપ્રિય – ન. અપ્રિય કામ, તકસીર, / વિરા - . પક્ષી વિશે. અણગમતું
(વિદિત - (વિ + ઘા નું ભૂ. કુ.) વિમવ-૫. ધન, દૌલત, વૈભવ ફરમાવેલું, સ્થાપેલું, કરેલું વિમા - પુ. આડો માર્ગ - રસ્તો વિધિ - સ્ત્રી. રસ્તો, શેરી વિમુર - વિશે. અવળા મોંવાળું વીર - પું, વીર, શૂરો, લડવૈયો વિયેત્ - ન. આકાશ
વીર્ય -ન. વીર્ય, પરાક્રમ વિયોગ - ૫. વિયોગ
વુ - (પરિ ઉપસર્ગ સાથે) વીંટાળવું, વિરાવ – . ચીસ
ઘેરવું વિરૂપ - વિશે. વિરૂપ, કદરૂપું વૃક્ષ - પુ. વૃક્ષ, ઝાડ વિવર – ન. ગુફા
વૃત્ - ગ. ૧ આત્માને. વર્તવું, હોવું, નિ વિવાદ - પુ. વિવાહ, વેવિશાળ + વૃત્ - પાછા આવવું, વિવિધ - વિશે. વિવિધ તરેહનું પ્ર + વૃત્ - શરૂ કરવું, લઈ બેસવું, વિમ્ - ગ. ૬ પરમૈ. પ્રવેશ કરવો, | પર + વૃત્ - પાછા વળવું, પરાવૃત્ય - પેસવું,
સં. ભૂ.કૃ. પાછા વળીને, ૩૫ + વિમ્ - બેસવું
પ્રતિ + નિ + વૃત્ - પાછા આવવું વિશુદ્ધ - (વિ+ શુદ્-ગ.૪પરર્મ નું | વૃત્તિ-સ્ત્રી, વૃત્તિ, ધંધો કર્મભૂ.કૃ.) શુદ્ધ
વૃથા - (અવ્યય) વૃથા, ફોગટ વિશુદ્ધિ - સ્ત્રી, શુદ્ધિ, સ્વચ્છતા વૃદ્ધિમતુ - વિશે. વધતું, લંબાતું હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દર ૧૭૬ 3 સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ છે

Page #190

લત
વૃદ્ - ગ. ૧ આત્મને. વૃદ્ધિ થવી, શક્તતા - સ્ત્રી. વિશેષ નામ વધવું,
| શબૂ - ગ. ૧ આત્મને. શંકા લાવવી, સન્ + વૃધુ વૃદ્ધિ થવી, વધવું, આબાદ વહેમ આણવો થવું
શહૂ - સ્ત્રી. શંકા, વહેમ વૃત્ત - ન. થડ, સાંઠો
શ8- . લુચ્ચો, ઠગ વૃષ – પં. બળદ
શત - ૫. સો, શતક વૃષભધ્વન – . મહાદેવ
શત્રુ- પુ. શત્રુ, દુશ્મન વે - પુ. વેદ
શત્રુવિદ પં. શત્રુ સાથે લડાઈ વેગમ્ - પુ. બ્રહ્મા
શનૈમ્ - (અવ્યય) ધીમે ધીમે, હળવે પૂ - ગ. ૧ આત્મને ધ્રુજવું, થરથરવું | હળવે વૈs- ન. વિષ્ણુનું રહેવાનું ઠેકાણું | શમ્[શાસ્] - ગ.૪ પરસૈં. શાંત થવું વૈયાત્વેિ - ન. અસભ્યતા, ધૃષ્ટતા શખૂશ – પં. વિશેષ નામ વૈર - ન. વેર, શત્રુત્વ, દુશ્મનાઈ શમ્ - પુ. શંભુ, શિવ, મહાદેવ વ્યથા - સ્ત્રી. વ્યથા, પીડા, ઇજા | શા - સ્ત્રી. સેજ, પથારી વ્યસન - ન. વ્યસન, દુ:ખ, સંકટ, ટેવ, | શર - પું. તીર
શરમ્ - સ્ત્રી. શરદ ઋતુ ચરિત્રેય - વિશે. અર્થ સમજાવવા શરીર - ન. શરીર યોગ્ય, અર્થ કરવા યોગ્ય
શરીર© - વિશે. શરીરમાં રહેતું વ્યાધ્ર – પુ. વાઘ
શવ – પું. ન. શબ, મડદું વ્યાધ - ૫. પારધી
| શસ્ત્ર - ન. શસ્ત્ર, હથિયાર વ્યાધિ - ૫. રોગ
શીરવ - સ્ત્રી. શાખા, ડાળી વ્યાની – સ્ત્રી. વાઘણ, સાપણી | શાન્તા - સ્ત્રી. રામની બહેન ત્ર - ગ. ૧ પરઐ. જવું
શાન્તિ - સ્ત્રી. શાંતિ ' વીદિ . ચોખા કે ચોખાનો દાણો શાના - સ્ત્રી. શાળા
( શાન્ - રાજય ચલાવવું શ |
શાસન્ - (શાન્ નું. વ. ફ.) રાજય શમ્ - ગ. ૧ પરમૈ. પ્રશંસા કરવી, ચલાવતું વખાણવું, કહેવું,
શાસન – ન. શાસન, હુકમ માં + સંમ્ - ગ.૧ આત્મને. આશા શાસ્ત્ર - ન. શાસ્ત્ર રાખવી, તકાસવું
શિશ્ન - ગ. ૧ આત્મને. શીખવું હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨ ૧૭૭ હૈં સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (૪)
'
'
ક

Page #191

રિવર – પં. ન. શિખર
શ્રદ્ધા - સ્ત્રી. શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ શિરિન - પું. પર્વત
શ્રય - વિશે. વિશ્વાસ રાખવા યોગ્ય, શિરમ્ - ન. શિર, માથું
વિશ્વાસનીય શિના - સ્ત્રી. શિલા, પથ્થર શ્રિમ્[ શ્રાદ્] - ગ. ૪ પરસૈં. શ્રમ શિવ - ન. કલ્યાણ, સુખ
કરવો, થાકવું, શિવાત્મય - ન. શીવનું દેરું વિ + શ્રમ્ [ શ્રાદ્] - વિશ્રામ લેવો, શિશિર- . શિશિર ઋતુ " વિશ્રાંતિ લેવી, થાક ખાવો શિશુ – પં. બાળક
શ્રમ – પં. શ્રમ, મહેનત શિષ્ય - . શિષ્ય, વિદ્યાર્થી શ્રવUT - ન. શ્રવણ કરવું એ, શીર્ષ - ન. શીશ, માથું
સાંભળવું એ શુ – પં. સુડો, પોપટ
આ + f - ગ. ૧ ઉભય. આશ્રય લેવો, સ્નેપક્ષ – પં. (શુવન્ન - વિશે. ધોળું) આશરે જવું – રહેવું, શરણે જવું + પક્ષ - પું. પખવાડિયું) શુક્લ પક્ષ, શ્રીમદ્ - વિશે. શ્રીમંત, આબાદ, સુખી સુદિ, અજવાળિયું
શ્રીપે - કું. વિશેષ નામ શુન્ - ગ. ૧ પરસ્પે. શોચવું, શોક | શ્ર – શ્રવણ કરવું, સુસવું, સાંભળવું
શ્રુતિ - સ્ત્રી. ધર્મશાસ્ત્ર, વેદ, સાંભળવું મ-ગ. ૧ આત્માને. શોભવું, ઘટારત | એ, કાન હોવું
શ્રતિમત્ - વિશે. વેદ જાણનાર, વેદ ગુમ - વિશે. શોભા આપનારું, સારું પારંગત શુષ - ગ. ૪ પરસ્મ. સુકાવું શ્રેષ્ઠ – વિશે. શ્રેષ્ઠ શૂદ્ર-૫. શૂદ્ર
શ્રેયસ્ - વિશે. બહેતર, કલ્યાણકારક સૂકા – પં. વિશેષ નામ
ન. કલ્યાણ નિર્-પું. શિવનું નામ
શ્રોતૃ - વિશે. શ્રોતા, સાંભળનાર શુIR - પું. શિયાળ
| કનથ - વિશે. ઢીલું થયેલું શોમન - વિશે. શોભા આપનારું, સારું | સ્નાય્ - ગ. ૧ આત્મને. વખાણવું શોમા - સ્ત્રી. શોભા
શ્નમ્ - ગ. ૪ પરસૈં. ભેટવું, શોર્ય – ન. શોર્ય, પરાક્રમ
માં + ઉન્ન - ભેટવું HIR - ન. સ્મશાન, મસાણ નો-. શ્લોક, કવિતા, છંદ શ્યામ - વિશે. શ્યામ, કાળો
- સ્ત્રી. સાસુ શ્યામિ - સ્ત્રી મેલ, અસ્વચ્છતા | અમ્ - (અવ્યય) આવતી કાલે સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે. ૧૭૮ કે સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ છે.
કરવો

Page #192

શ્રાપ૬ - . શિકારી, પ્રાણી | . સજ્જન, ભલો માણસ, સાધુ શ્વેત - વિશે. સફેદ, ધોળું
| સર્વ – ન. ખરેખરું તત્ત્વ સર્વ - ન. સત્ય, ભલમનસાઈ, પુ.
પ્રાણી સંજટ- ન. સંકટ, સંકડામણ
સત્ય – ન. સત્ય, વિશે. ખરું, સત્ય સંત – ન. સંગત, મેળાપ
સત્યમ્ - (અવ્યય) ખરેખર સંગમ – પં. સંગમ
સત્વરમ્ - (અવ્યય) સત્વર, જલદી સંગીત - ન. સંગીત, ગાયન
| સર્વ + સત્[ સા ] - ગ. ૧ પરમૈ. સંપાનોત્સુ - વિશે. મેળાપને માટે
દુઃખી થવું, આતુર, મળવાને ઇન્તજાર
નિ + સત્[ નિષી ] - બેસવું સંપાત – . જથ્થો, સમુદાય સન્ - ન. સભા સંવત્નન - ન. આમતેમ ચાલવું એ 1 - (અવ્યય) સદા, સર્વકાળ, હંમેશા સંતH - (સમ્ +તનું ભૂ.કૃ.) તપેલું, સતાવાર - . સદાચાર બળેલું
સવ (સવા + અવ) - (અવ્યય) સંદેશ - પુ. સંદેશો
હંમેશાં, સદા સંદ – પં. સંદેહ, શંકા
| સાન્ - ન. ઘર સંનિધિ - ૫. પાડોશ
સન્ - (કમ્ - ગ. ૨ ના વ.કૃ. સત્ નું સંપર્ક - સ્ત્રી. સંપત્તિ, આબાદી
| પ્રથમા એ. વ.) છતાં સંપર્ફ – પં. સંબંધ, સંસર્ગ
મા - સ્ત્રી. સભા, ઘર સંમાર - પુ. તૈયારી, સામગ્રી સવિત્ત - વિશે. (સમ - વિશે. સરખું સંમાર્જન - ન. વાસીદુ વાળવું એ, કચરો+રિત્ત - ન. ચિત્ત) સરખા દિલવાળું, કાઢવો એ
| સમાન ગણતું સંશ્રય - . આશ્રય
સમ૨ - ન. રણભૂમિ સંસાર – પું. સંસાર, ભવ, દુનિયા
સમર્થ - વિશે. સમર્થ, બળવાન, સરિd - પું. મિત્ર, દોસ્ત
જોરાવર સરવી – સ્ત્રી. બહેનપણી
સમગ - . સમાજ, સભા, મંડળ સાર - પુ. સૂર્યવંશી રાજાનું નામ
સમુદ્ર- . સમુદ્ર, દરિયો સચિવ – પં. પ્રધાન
સમૂદ – પં. સમૂહ, સમુદાય સન્ - (કમ્ - હોવું, થવું એ ધાતુનું સમૃદ્ધિ - સ્ત્રી. સમૃદ્ધિ, વિપુલતા વર્તમાન કૃદંત) છતાં, સારું, ભલું, સી - (અવ્યય) સારું ઠીક હd સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૭૯ સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ છે

Page #193

સહેવું
સરસ્ - ન. સરોવર
સિહાસન - ન. સિંહાસન સર્વ – પં. સર્પ, સાપ
સિદ્[ સિન્] - ગ. ૬ ઉભય. સર્વત્ર - (અવ્યય) સર્વ ઠેકાણે, બધે --| અભિષેક કરવો, સિંચવું, છાંટવું સર્વથા - (અવ્યય) સર્વથા, સર્વ રીતે | સીતા - સ્ત્રી. વિશેષ નામ સર્વત - (અવ્યય) સર્વદા, સદા, હંમેશાં સીમન્ - સ્ત્રી, સીમા, હદ સવિતૃ - પુ. સવિતા, સૂર્ય
સુ- (નામને આરંભે અવ્યય તરીકે) સારું સબૅટ્ટ - ૫. સારથિ
સુત - ન. સદ - (અવ્યય) સાથે
સુતિ - સ્ત્રી - સત્કર્મ સ૬ - ગ. ૧ આત્મને સહન કરવું, | સુરિત - ન.]
સુર- ન. સુખ, સ્વસ્થતા, નિરાંત સહી - સ્ત્રી. સહિયર, સોબતણ, | સુમન્ - વિશે. સુખી સોબતમાં રહેનારી
સુવ્રજોશ - ૫. (નેશ - ૫. અંશ) સહસી - (અવ્યય) એકદમ, એકાએક સુખનો અંશ સાક્ષન – પં. સાક્ષી
સુવાન્ચિ - વિશે. સુગંધી, સુવાસિત, સાયિતવ્ય - વિશે. સાધી શકાય તેવું, | ખુશબોદાર કર્તવ્ય (વસ્તુ)
સુનન - ૫. સજ્જન, સારો માણસ સાધુ - પુ. સાધુ, સપુરુષ, વિશે. સારું સુત્ર - પુ. રામનો સારથિ સાચ્ચ - વિશે. મળી શકે એવું, કરી | સુરણ - વિશે. ખુશબોદાર શકાય એવું, લભ્ય
સુવઈ - ન. સોનું સાર્ - ગ. ૧૦ શાંત પડવું – પાડવું | જુવાર - ૫. સોની સામર્થ્ય - ન. સામર્થ્ય, જોર સુવૃત્ત - વિશે. સારી ચાલનું સાર - પં. એક જાતનું પક્ષી સુકું - (અવ્યય) સારું, ઠીક સાથ – પું. સારથિ
સુ - કું. મિત્ર સારમેય - ૫. કૂતરો
સુa - ન. વેદનો મંત્ર સાર્થ – પં. સાથે, ટોળું, કાફલો
| સૂત્રધાર - પુ. સૂત્રધાર સારÉ - વિશે. શક ભરેલું, વહેમી | સૂત્ - ગ. ૧૦ નિ + સૂત્[ નિપૂ] - સાષ્ટાદ્રપતિમ્ - (સામાસિક અવ્યય) | નાશ કરવો, ફના કરવું સાષ્ટાંગ નમસ્કાર કરીને
સૂઃ - ૫. રસોઈઓ સાહસ - ન. સાહસ, જોખમનું કામ | સૂન - . દીકરો સિંદ - પુ. સિંહ
સૂર્ય – પં. સૂર્ય ( સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૮૦ સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (9

Page #194

સૢ (સર્) - ગ. ૧ પરસ્પૈ. સરકવું, | સ્થાન ન. સ્થાન, જગ્યા, ઠેકાણું
ખ઼િ ્ - ગ. ૪ પરૌં. સ્નેહ રાખવો સ્નિગ્ધ - (નિદ્ નું ભૂતકૃદંત) માયાળુ, મમતાવાળુ, સ્નેહશીલ સ્નેહ - પું. સ્નેહ
ખસવું, જવું,
X + રૃ - પ્રસરવું, ફેલાવું, અનુ + Ç - અનુસરવું, પાછળ જવું મૃદ્ - ગ. ૬ પરઐ. સરજવું, નિપજાવવું, મૂકી – છોડી દેવું, અતિ + મૃત્ - આપવું સૃષ્ટિ – સ્ત્રી. સૃષ્ટિ તેના – સ્ત્રી. સેના, લશ્કર
સેનાપતિ - પું. સેનાપતિ, લશ્કરનો
સોન્દ – વિશે. ચિંતાતુર
સોમ – પું. સોમવલ્લી કે સોમરસ સોમવાસર – સોમવાર
સરદાર
|
સેન્દ્ - ગ. ૧ આત્મને. સેવા કરવી, સેવવું,
પરિ + સેવ્ - સેવવું, અંગીકાર કરવું સૈનિ∞ - પું. લશ્કરી સિપાઇ, લડવૈયો | સ્મિ
-
મોઢ – (સદ્દ નું ભૂ. રૃ.) સહેવાયેલું સૌન્દર્ય - ન. સુંદ૨૫ણું, ખુબસૂરતી સ્તુતિ – સ્ત્રી. સ્તુતિ, વખાણ, પ્રાર્થના તેન – પું. ચોર
-
સ્વ ્ - ગ. ૧ આત્મને. ફરકવું, ધડકવું સ્પર્ધ્વ - ગ. ૧ આત્મને. બરોબરી કરવી, સરસાઇ કરવી.
ગ. ૬ ૫રમૈં. સ્પર્શ કરવો,
स्पृश्
અડકવું
સ્કૃષ્ટ - (સ્મૃ નું ભૂ. કૃ.) સ્પર્શ કરેલું,
અડકેલું.
-
મૃદ્ - ગ. ૧૦ ઝંખવું, તૃષ્ણા રાખવી ત્ - ગ. ૬ પરૌં. ફરકવું, તરફડવું
ગ. ૧ આત્મને. હસવું, મોં
-
મલકાવવું,
વિ + સ્મિ - વિસ્મય પામવો, આશ્ચર્ય પામવું.
-
ગ. ૧ પરૌં. સ્મરણ
Æ () કરવું, સંભારવું, યાદ રાખવું,
વિ + Æ ( ર્) - વીસરવું, ભૂલી જવું સ્મૃતિ - સ્ત્રી. સ્મરણ, યાદદાસ્ત, સ્મૃતિ (ધર્મશાસ્ત્ર)
સ્ત્રીરત – ન. રત્નરૂપી સ્ત્રી
સ્થા [ તિથ્ ] - ગ. ૧ પરૌં. સ્થિતિ | સ્વંત્- ગ. ૧ આત્મને. ખરવું, નીચે પડવું હોવી, ઊભા રહેવું, (કર્મણિરૂપ સ્થી), સ્ત્રટ્ટ-પું. સૃષ્ટિકર્તા, વિશે. સરજનહાર
अनु + स्था પ્રમાણે વર્તવું, હુકમ | સ્વત્ય - ન. પોતાની ફરજ સ્વદેશ - પું. (સ્વ - પોતાનો + વેશ - પું. મુલક) સ્વદેશ
બજાવવો
૩૬ + સ્થા - ઉઠવું,
X + સ્થા - આત્મને. નીકળવું, બહાર સ્વપ્ન - પું. સ્વપ્ન, શમણું.
જવું
સ્વર્ગ - પું. સ્વર્ગ
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૧૮૧ જી સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ )

Page #195

વિષય - ૫. (વિષય - ૫. મુલક) | વિ + હમ્ - મશ્કરીમાં હસવું, મશ્કરી પોતાનો મુલક
કરવી વરૃ-સ્ત્રી. બહેન
દૂત - પુ. હાથ સ્વસ્તિ- (અવ્યય) સ્વસ્તિ, અખંડ કલ્યાણ દિ(પ્ર + દ) - મોકલવું સ્વ-વિશે. સ્વસ્થ, શાંત દિત - વિશે. હિતકારક, ન. હિત, ભલું વાત્ - ગ. ૧ આત્મને. સ્વાદ પડવો, હિતેશ્વર - વિશે. હિતકર, ફાયદાકારક ચાખવું, ભાવવું
| હિમ - ન. બરફ સ્વાડું - વિશે. સ્વાદવાળું | હુતમુન્ - પું. અગ્નિ સ્વામિપુત - વિશે. (સ્વામિન-ધણી દિ – ગ. ૧ ઉભય. હરણ કરવું, લઈ +ગુI - ગુણ + રૂપેત - યુક્ત) ધણીના | લેવું, હરી જવું, ગુણોથી યુક્ત
મા + - આહાર કરવો, ખાવું, (યજ્ઞ) સ્વામિન્ - પુ. સ્વામી, ધણી કરવો, સ્વાથ્ય - ન. સ્વસ્થતા, શાંતિ પર + ૮-ખસેડવું, દૂર કરવું, ટ્વીય - વિશે. પોતાનું
v + દૃ- પ્રહાર કરવો, મારવું, વિ + ૮- ક્રીડા કરવી
ય - ન. હૃદય, હૈયું હન - હણવું, મારવું
દે- (અવ્યય) અહો. અરે - ન. હરણ કરવું એ, લઈ જવું એ હેમન્ - ન. સોનું હરિ પં. વિશેષ નામ
ડૂ - . પુરોહિત, ગોર, હવન હરિ - . હરણ
કરનારો - ન. હવેલી
દામ્ - (અવ્યય) ગઈકાલે રંત્માહત્ન - ન. હળાહળ, ઝેર
આ + હીન્દુ-ગ. ૧૦ ખુશ કરવું, આનંદ વિમ્ - ન. બલિદાન
પામવો, આફ્લાદિત થવું હમ્ - ગ. ૧ પરસૈં. હસવું,
હે- ગ. ૧ ઉભય. બોલાવવું
શું
વિદ્યા વિના રૂપમ્ - કુરૂપ લોકોનું રૂપ વિદ્યા છે.
શું
હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૮૨ હૂંફ સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ (હૃછે.

Page #196

ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ
અ |
અતિશય - તીવ (અવ્યય)
અત્યંત - પરમ વિશે. અખંડ કલ્યાણ - સ્વતિ (અવ્યય) અગ્નિ - નિ કું., દુમુન્ મું,
અત્યંતતા - પ્રર્ષ પું.
અથવા - અથવા (અવ્યય), ૩ત મનન કું.
(અવ્યય), વા (અવ્યય) અગ્ર - ૨ ન.
અદેખાઈ - સક્ષમા સ્ત્રી. અંગ્રેજ - મત્ન કું., માઠ્ય પું.
અધર્મ - ૩૪ પુ. અગણિત - સંધ્યેય વિશે.
અધિકારી - રાનપુરુષ ૫. અગાશી - પ્રામાવતન ન. (પ્રાસા –
અધિકાર આપવો – મધ મહેલ + તન - તળિયું, પૃષ્ઠ)
| ( ધ + ) અગોચર - અમૂક સ્ત્રી.
અધિપતિ - અધિપતિ ., મરૂં . અંગીકાર કરવું - પરિ + સેન્ ગ. ૧
અધીરા થવું - વર્ગ. ૧ આત્મને. આત્મને.
અનર્થ – અનર્થ પું. અજવાળિયું - જીવનપક્ષ પું.
અનાજ - થાચ ન. અજ્ઞાન - જ્ઞાન ન.
અનાથ - અશRUT વિશે. અટકવું - વિ + ર ગ. ૧ પરૌં .
અનિષ્ટ - અનર્થ પું, નષ્ટ ન. અટકાવવું - નિ + (કર્મણિ પ્રયોગમાં) અટકાયેલું – fzત (ાનું કર્મ.
અનુભવવું - મનુ + પૂ ગ. ૧
પરસ્પે. - માવય (મૂના પ્રેરક પ્રયોગના ભૂ.કૃ.)
આજ્ઞાર્થનું કિ.પુ. એકવચન) અટકાવાયેલું - પ્રતિદત (પ્રતિ + રન નું
અનુસરવું – અ + ઋ (સ) ગ.૧ કર્મણિ ભૂ.કૃ.) :
પરસ્મ., + ગમ્ [ છું] ગ. ૧ અડકવું - પૃથ ગ. ૬ પરમૈ.
પરમૈ. અંડેચણમાં આવેલું - પ્રતિદત (પ્રતિ +
અને - ૨ (અવ્યય) ન નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.)
અંતઃકરણ - મત્તાક્ષર, ન. અડકેલું – પૃષ્ઠ (પૃનું કર્મ. ભૂ.કૃ.)
અંતઃપુરનો વડો અધિકારી અડદ -માષ
- શુ િયું. અણગમતું - વિપ્રિય વિશે.
અંતરાય - સાવરણ ન. અણભરોસાદાર - વિશ્વાસ્થ વિશે.
| અંદરનો આત્મા - જીવ -સારાત્મન્ મું. આ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૮૩ હે સંસ્કૃત ગુજરાતી શબ્દકોશ છે.

Page #197

ભૂ.ક.)
આ
અંધારું - તમન્ ન.
. અહીં-ત્ર (અવ્યય) અપરાધનો લેશ - અપરાથર્નવ પુ. | અહીંયા - રૂદ (અવ્યય) અપવિત્ર કરાયેલું-ફૂષિત (ગુજ્ઞા પ્રેરકનું અહો - મોસ્ (અવ્યય), (અવ્યય), રે
? (અવ્યય) અપ્રિય - પ્રિય વિશે.
| આ | અભિષેક - સમાપું. અભિષેક કરવાને - મYિ (મfી આંખ - નયન ન., વક્ષ ન., નેત્ર ન. + સિદ્ ગ. ૬ ઉભય નું હે.કૃ.) આંસુ - અશ્રુ ન. અભ્યાસ - મધ્યયન ન.
આકાશ - સ્વરન, વિયત્ન., અમૃત - અમૃત ન.
નમસ્ ન. અંબોડો - શબરી સ્ત્રી.
આકાશ અને પૃથ્વી -વાપૃથિવી સ્ત્રી. અરે - મો (અવ્યય), હા (અવ્યય) | દ્વિવચનમાં) (અવ્યય), રેસ (અવ્યય).
આગળ - પુરમ્ (અવ્યય), પુરત{ અર્થ - મર્થ્ય ન.
(અવ્યય) અર્થ કરવા યોગ્ય - ચારણ્યેય વિશે. આગેવાન -ના . અવકાશ - અવશ્વાશ .
આચરવું - સ + વર્ગ. ૧ પરમૈ. અવજ્ઞા - ૩થી સ્ત્રી.
આચાર્ય - મારા પું, ગુરુપું. અવજ્ઞા કરવી - અ + મન્ ગ. ૪
આચ્છાદ ન - સાવર ન. આત્મને.
આજ - અદ્ય (અવ્યય) અવદશા -દુર્વા સ્ત્રી.
આ જાતનું - તાદ્રશ વિશે. અવયવ - ત્ર ન.
આજીજી - નિર્વચ પુ. અવળા મોંવાળું વિમુલ્લ વિશે. આજ્ઞા - ભાવેશ પું, મારા સ્ત્રી. અવાજ - ધ્વનિ પું.
આડો રસ્તો -વિમા પું. અવિષય - ૩અમૂષિસ્ત્રી.
આણવું - માં + નો ગ. ૧ ઉભય. અંશ - સ્નેશ પં.
આત્મા - માત્મ પુ., મન્તરાત્મન્ મું. અશુદ્ધ - દૂષિત (૩૬ પ્રેરકનું ભૂ.કૃ.) આતુર - સોજીતવિશે. અસત્ય - અવૃત ન., અસત્ય ન.
આથી - અતિઃ (અવ્યય) અસ્થિર - મથુવ વિશે.
' આદર - વિવું. અસભ્યતા - વૈયત્યિ ન.
આધ્યાત્મિક - માધ્યાત્મિક વિશે. અસ્વચ્છતા -શ્યામિ સ્ત્રી. ( આનંદ થવો - રમ્ ગ. ૧ આત્મને. . હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૮૪ છેગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ હજી

Page #198

આનંદ પામવો- અમિ + નગ. ૧પરૌં. આપ - મવત્ સર્વનામ આપનાર - વતૃ વિશે. આપની હજૂર - મવભાગપું. (મવત્ - સર્વ. આપ + સાશ – પું. પાડોશ) આપવું - જ્ઞ [ યજ્] ગ.૧ ૫૨સ્વૈ., અતિ + મૃત્ ગ. ૬ પરૌં., X + વા (કર્મણિ રૂપ ↑) આપવા યોગ્ય - પ્રવેય
-
વિશે.
આફત - આપદ્ સ્ત્રી., વિપદ્ સ્ત્રી., વિત્તિ સ્ત્રી.
આર્ય પું.
-
આબરૂદાર માણસ - આબાદ - શ્રીમત્ વિશે.
આબાદ થવું - સમ્ + વ્ ગ. ૪ પરસ્પૈ.
આબાદી - મૂતિ સ્ત્રી., સંપન્ સ્ત્રી., સમૃદ્ધિ સ્ત્રી.
આમતેમ ચાલવું એ - સંચલન ન. આયુષ્ય - નીવિત ન.
આરાધના - આરાધન ન.
આરંભ - આરમ્ભ પું. આરોપ - આરોપ પું. આર્ય - આર્ય પું. આવવું - આ + યા, સમ્ + આ + યા આવતી કાલે - શ્વસ્ (અવ્યય) આશરે જવું - આ + fશ્ન ગ. ૧ ઉભય. આશરો આપેલો - વિદ્યુત (વિ + વૃ નું કર્મણિ ભૂ.કૃ.)
સેક્ ગ. ૧ આત્મને. આશા - આશા સ્ત્રી.
આશા રાખવી - આ + શંર્ ગ. ૧ | આત્મને.
| આશ્ચર્ય પામવું - વિ + સ્મિ ગ. ૧ | પરસ્ત્રે.
આશીર્વાદ - આશીર્વાદ્ યું. આશ્રય - સંશ્રય પું. આશ્રિત - અનુનીવિન્ પું.
આસન - આસન ન.
આસ્તે - મેળ (મ્ ની તૃતીયાનું એકવચન), શનસ્ (અવ્યય)
આળસ - નાહ્ય ન.
આળોટવું - તુન્ ગ.
૪ ૫૨સ્વૈ.
ઈ - ઈ
ઈંગ્લિશ - આક્લમોમ પું., અન
પું. આફ્ત પું.
ઈંગ્લાંડ - આજ્ઞનભૂમિ સ્ત્રી. ઈચ્છવું - રૂ [ રૂક્ષ્] ગ. ૬ પરÅ., વાળ્ગ. ૧ પરઐ.
ઈચ્છા - મિત્તિ સ્ત્રી., અમિતાષ પું., ફૅચ્છા સ્ત્રી., હ્રામ પું., નોમ પું., તૃષ્ણા સ્ત્રી.
ઈચ્છેલું - રૂo (રૂપ્ ગ. ૬ પરૌં. નું ભૂ..)
ઈજા - અહિત ન., વ્યથા સ્ત્રી. ઈન્સાફની કચેરી - ચાયતમા સ્ત્રી. ઈનામ - પારિતોષિજ ન.
ઈન્દ્રની રાજધાની - અમરાવતી સ્ત્રી.
આશરો લેવો - ઝવ + ત ્ ગ. ૧ આત્મને., મન્ ગ. ૧ ઉભય., પર+
છે સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૢ ૧૮૫ છે ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ )

Page #199

ઉપરી - મધપતિ પું.
ઉપાય - ૩થાય !. ઉગ્ર - ચા વિશે.
ઉંમર - વયમ્ ન. ઉજળો -૩ન્વતમ્ (અવ્યય)
ઉવેખવું - ૩૫ + ક્ષ ગ. ૧ આત્મને. ઉતરતું – અવતરતુ (સવ +તૃગ. ૧ પરઐ. નું વ. કૃ.). ઉતાવળ - ગવ પું.
ઊગવું -v + ગ. ૧ પરમૈ. ઉતાવળથી - સત્વરમ્ (અવ્યય)
ઊઠવું - સત્ + થી [ તિ ] ગ. ૧ ઉત્કંઠા - ૩val સ્ત્રી.
પરમૈ. ઉત્કૃષ્ટતા - પ્રાર્ષ .
ઊઠીને - સ્થાય (સ્ + સ્થા નું સંબંધક ઉત્પત્તિ - પ્રમવ પું.
ભૂ.કૃ.). ઉત્પન્ન થવું – ગન [ સા ] ગ. ૪ | ઊડવું - ૩ત્રી ગ. ૧ આત્મને. આત્મને., સત્ + મૂ ગ. ૧ પરસ્મ, ઊતરવું - અવતરત્ (સવ + ઝૂ ગ. ૧
સ્ + પદ્- ગ. ૪ આત્મને. પરમૈ. નું વ.ક.). ઉત્પન્ન થયેલું - નાત (ભૂ.કૃ.)
ઊભા રહેવું – થા [ તિ ] ગ. ૧ ઉત્પત્તિસ્થાન -પ્રમવ .
પરમૈ. ઉત્સાહ - ઉત્સાહપું.
ઊભેલું - શિવમ્ વિશે. ઉદ્ધાર કરવો - સત્ + ૬ ગ. ૧, ૧૦ ઉભય. ઉદ્યમ - ૩ પં.
ઋતુ - ઋતુ પુ. ઉદ્યમ જેવું -૩મસમ વિશે. ઋષિ -ઋષિ . ઉદ્યોગ - ૩ોજ પું.
એ ઉદ્યોગી - રક્ષ વિશે. ઉનાળો - ગ્રીષ્મ .
એ - કપિ (અવ્યય) ઉપકાર - ૩પશ્વર પું.
એક - સર્વ. ઉપજાવેલું – નિર્મિત (નિસ્ + મ નું | એકઠું કરવું એ - મવય પું. ભૂ.કૃ.)
એકઠા મળવું - સન્ + [ ] ગ. ઉપજીવિકા - ગાવિ સ્ત્રી. ૧ આત્મને. ઉપદેશ - ૩૫ પૃ., વવન ન. એકદમ, એકાએક - સહસT (અવ્યય) ઉપભોગ - મોજ પું.
એટલા માટે - અત: વ.
એ પ્રમાણે વર્ (અવ્યય) છે. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકાશ ૧૮૬ છત્ર ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ છે.

Page #200

એમ - કૃત્તિ (અવ્યય) એવી રીતે - નૃત્યમ્ (અવ્યય)
ઓ
ઓચ્છવ - વ યું. ઓછું થતું - ક્ષયિન્ વિશે. ઓપાવવું - ર્ ગ. ૧ આત્મને. ઓસડ - અળવ પું. औषध ઓળંગવું - TM ગ. ૧ પરૌં., પાર્ ગ. ૧૦, નo ગ. ૧ આત્મને., સમ્ કે વ્ + ૢ ગ. ૧ પરૌં.
ન.
ક
કંકાસ - ત્તિ પું.,તદ્દ પું. કંજુસ માણસ - ર્ય પું. કંઠ - ૪ પું.
કથા - જ્ગ્યા સ્ત્રી.
કચરો કાઢવો એ - સંમાર્જન ન.
કચેરી - સમા સ્ત્રી.
કદીયે નહિ - ન પિ (અવ્યય) કનડવું - તુન્ ગ. ૧ ઉભય.
કપટ - પદ ન.
કપાવું - છિન્ત્ (કર્મણિ પ્રયોગમાં) કપાસ - તૂત પું.
કબજામાં રાખવું એ - સંયમ પું. કબૂલ રાખવું - અનુ + મન્ ગ. ૪ આત્મને.
કબૂલેલું - પ્રતિજ્ઞાત (પ્રતિ + જ્ઞા નું કર્મ. ભૂ.કું.)
કમળ - મન ન., પદ્મ ન.
કંપવું - ર્ ગ. ૧ આત્મને. કર - ભાવય (ભૂ ધાતુના પ્રેરક પ્રયોગનું આજ્ઞાર્થ દ્ધિ. પુ. એ.વ.) કરજદાર - અથમન પું.
કરતું - વંત્ ( ૢ નું પરૌં. વ.કૃ.), દુર્ગાળ (હ્ર નું આત્મને. વ.કૃ.) કરનાર - તૂં - વિશે. ક૨વા યોગ્ય - વિધેય વિશે. કરાયેલું -નિર્મિત (નિર્ + મા નું ભૂ.કૃ.), ત (છ્ત નું ભૂ.કૃ.), વિહિત (વિ થા નું ભૂ.કૃ.)
+
કરુણા - સભ્ય ન., ળા સ્ત્રી. કર્તવ્ય - ર્તવ્ય ન.
કપૂરતિલકની પાસે - પૂરતિજ્ઞામીપમ્ (અવ્યય)
કલંક - નકૢ પું.
કલ્યાણ - ત્યાળ ન., મદ્રન., શિવ ન.
કલ્યાણકારક - શ્રેયસ્ વિશે.
sla - anfa y.
કવિરાજ - વીશ પું.
કહે છે - વ્રૂતે (જૂ ગ. ૨ નું આત્મને. વર્તમાનકાળનું તૃ.પુ.એ.વ.) કહેલું - ૩ત્ત (વપ્ નું ભૂ.કૃ.)
કહેવું - ર્ ગ. ૧૦, માધ્ ગ. ૧ આત્મને., શંગ.૧ પરૌં., વલ્ ગ. ૧ પરઐ.
કહ્યા પ્રમાણે ચાલવું - અનુ + સ્થા [તિથ્ ] ગ. ૧ પરસૈં.
કળા - જ્તા સ્ત્રી.
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૮૭ ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ )

Page #201

sizì - chuchy. કાંઠો - તીર ન., પાર પું.
કાકો - પિતૃવ્ય પું. કાગડો - - વાયસ પું.
કાચબો - મેં પું.
કાદવ - પટ્ટુ પું.
કાન - જળ પું., શ્રવળ ન.,
sila - anifa zell.
શ્રુતિ સ્ત્રી.
ન.,
કામઠું - ચાપ પું., ધનુપ્ ન. કામદેવ - મન પું.
કાફલો - સાથે પું.
(અવ્યય)
કામ - વર્મન્ ન., ઋતિ સ્ત્રી., અનુષ્ઠાન | કૈકેયી - જેવી સ્ત્રી. (દશરથ રાજાની
હાર્ય ન.
કારણ - ારા ન., નિમિત્ત ન. કાર્તિક મહિનો - ાતિર પું. કાલાવાલા - નિર્વન્થ પું. કાળ - જાત પું. કાળો - શ્યામ વિશે.
કિંવા - અથવા (અવ્યય), વા (અવ્યય), 377 (24044)
કીર્તિ - ઐતિ સ્ત્રી.
કૃતજ્ઞતા - કૃતજ્ઞતા સ્ત્રી. કૃપા - રૂપા સ્ત્રી.
કે - અથવા (અવ્યય), વા (અવ્યય), ત (અવ્યય)
કુંભાર - મ્ભાર પું.
કુટુંબનું માણસ - ટુમ્બ્રિન્ પું. કુબેર - ધનપતિ પું. કુમારિકા - ન્યા સ્ત્રી., મારી સ્ત્રી. કુશળ - શનિન્ વિશે. કુળ - વંશ પું.
કેદખાનું - વ્યારાગૃહ ન.
કેમ - થમ્ (અવ્યય)
કેરી - આમ્ર ન.
કેવળ - વત્ત વિશે., વતમ્
સ્ત્રીનું નામ)
કોદાળો - ધ્વનિત્ર ન.
કોશ - જ્ઞેશ પું. (ગાઉ)
ક્યાં - suiell - gma: (24044) ક્યારે - વા (અવ્યય)
(અવ્યય), ત્ર (અવ્યય)
ક્લેશ - જ્ઞેશ પું.
ક્રીડા - ઝીલા સ્ત્રી.
ક્રીડા કરવી - ઋીદ્ ગ. ૧ પ૨સ્વૈ.
ક્રૂર - નૃશંસ વિશે.
ક્રોધ - જોધ પું.
ક્ષમા - ક્ષમા સ્ત્રી.
ક્ષમા કરવી - ક્ષમ્ [ ક્ષમ્ ] ગ. ૪ પરૌં., ક્ષમ્ ગ. ૧ આત્મને.
ખ
ખંડ - દ્વીપ પું.
ખબર - વાર્તા સ્ત્રી., પ્રવૃત્તિ સ્ત્રી.
ખમવું - ક્ષમ્ ગ. ૪ આત્મને, ક્ષમ્ [ ક્ષમ્ ] ગ. ૪ પરસ્ત્રે.
કુળવાન - તીન વિશે.
કૂતરો - સામેય પું.
કૂવો - પ પું.
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ∞ ૧૮૮ ૦. ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ છે

Page #202

ખરવું - ત્રંત્ ગ. ૧ આત્મને. ખરાબ કામ - વૈધૃત્તિ સ્ત્રી. ખરાબ ચાલ - દુરાચાર પું., ખરાબ માણસ - દુર્ણન પું. ખરીદાયેલું - શ્રીત (ઋી નું ભૂ.કૃ.) ખરેખર - ત્તિ (અવ્યય)
ખરેખરું તત્ત્વ - સત્તત્ત્વ ન. ખરેખર - સત્યમ્ (અવ્યય) ખલાસી - નાવિષ્ઠ પું. ખસવું - TM ( સર્) ગ. ૧ પરૌં. ખસેડવું - પર્ + TM ગ. ૧ ઉભય., અપ + ની ગ. ૧ ઉભય.
ખળભળવું - ક્ષુમ્ ગ. ૪ ૫૨સ્વૈ. ખાડો - ગર્તા સ્ત્રી.
ખેડવું - વ્ ગ. ૬ પરસૈં. ખેડૂત - ઋષીવત પું. ખેતર - ક્ષેત્ર ન.
ખેલવું - ઝીક્ ગ. ૧ પરૌં. ખોટો રસ્તો - વિમર્શ પું. ખોદવું - વ્ + જીન્ ગ. ૧ ઉભય. ખોદેલું - કત્લાત (૩૦ૢ + રઘુન્નું ભૂ.કૃ.) ખોળામાં બેઠેલું - ઉત્પત્તિન વિશે. (ત્સક - પું. ખોળો)
ખોળી કઢાયેલું - નિરૂપિત (નિ + સ્વપ્ નું ભૂ.કૃ.)
ખુશકારક - આજ્ઞા વિશે.
ખુશ થવું - મુર્ ગ. ૧ આત્મને., X + મુન્ગ.૧ આત્મને.
ગ
ગઈ કાલ - શ્ચત્ (અવ્યય) ગંગા-ગઙ્ગા સ્ત્રી., ભાગીરથી સ્ત્રી.
ખારું - નવા વિશે.
ખાવું - અર્ ગ. ૨ પરૌં., આ + TM | ગણવું - ગળ્ ગ. ૧૦
ગ. ૧ ઉભય., મસ્ ગ. ૧૦ ખાસડું - પાનદ્ સ્ત્રી.
ખુશ કરવું - પ્ર↑ [ Ô[] ગ. ૧૦, આ + જ્ઞાત્ ગ. ૧૦
ગણકારવું - દ્ ગ. ૧૦, સ્ ગ. ૧ આત્મને.
ગતિ - પતિ સ્ત્રી.
ગન્ધર્વ - ગાન્ધવં પું. (સ્વર્ગમાં રહેનારા દેવોમાંની એક જાત)
ગભરાયેલો - ભ્રાન્ત (બ્રમ્ નું ભૂ.કૃ.),
ખુશબોદાર - વાસિત વિશે., મુન્ધિત
|
પર્યાત વિશે. ગભરાવું - ક્ષુમ્ ગ. ૪ પરૌં. ગમવું - ર્ ગ. ૧ આત્મને. ગયેલું - ગત (ચમ્ નું ભૂ.કૃ.), યાત (યા
વિશે., સુમિ વિશે. ખુશી - રતિ સ્ત્રી.
નું ભૂ.કૃ.)
ગરમ - ચણ્ડ વિશે.
ગરીબ - ટ્વીન વિશે.
ગરીબપણું - વરિા ન., વૈન્ય ન.
ખુબસૂરત - દર્શનીય વિશે. ખુબસૂરત સ્ત્રી – વરતનુ સ્ત્રી. ખુબસૂરતી - સૌન્દર્ય ન. ખેંચેલું - આષ્ટ (આ + પ્ નું ભૂ.કૃ.)
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૧૮૯ ) ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ -

Page #203

|
| ચ |
ગર્વિષ્ઠ - ૩દ્ધતિ (સ્ + ઇન્ નું કર્મણિ | ઘડો - પદj. ભૂ.કૃ.)
ઘણીવાર - દુશમ્ (અવ્યય) ગવૈયો -સાયલા ડું.
ઘણું કરીને -પ્રાયમ્ (અવ્યય) ગળવું -ગ. ૧ પરમૈ., ટૂ ગ. ૧ | ઘણું - અતિવ (અવ્યય), વહુ વિશે. પરમૈ.
ઘર - પૃદન., મવન ન, સાન ન. ગાંડા થવું -મઈ માત્] ગ.૪ પરસ્પે. ઘડપણ - નરી સ્ત્રી. ગાઉ - aો છું.
ઘરડો પુરુષ - નર૦૫. ગાય - ધેનુ સ્ત્રી.
ઘરેણું - મનદ્વાર પું. ગાયન - ન., સંતન.
ઘસાઈ જવું-f(ક્ષ) ગ.૧ પરસૈ. ગાયની કોડ - ગોષ્ઠપં.ન.
ઘી - વૃતિ ન. ગાલ - પોત .
ઘેરવું - પરિ+ ગાવું - ગ. ૧ પરમૈ.
ઘેલા થવું -મુગ. ૪ પરસ્પે. ગીત -ગીત ન., સંગીત ન. ઘોડો - અશ્વ પૃ., થ્ય પું. ગુંથવું તે-પથન ન. ગુણ - ગુ . ગુણ જાણનાર - ગુજ્ઞ વિશે. ચકોર - ચોર . ગુણવાન - ગુWવત્ વિશે., મુન્ ચડતી - મૂતિ સ્ત્રી., મ્યુલા !. વિશે.
ચડવું - સ + સદ્ગ. ૧ પરમૈ. ગુનેગાર - પરાધિન વિશે.
જેનાથી બીજું ચડિયાતું ન હોય એવું., ગુનો - અપરાધ છું.
નિતિશય વિશે. ગુફા - વિવરન.
ચતુરાઈ - ચતુર્થ ન. ગુરુ - ગુરુ ., માવાર્થ .
ચપલ - ચંખ્યત્વ વિશે. ગુસ્સે થવું - ગ. ૪ પરસ્મ., ૬
ચાંદની -ૌમુવી સ્ત્રી, ચોત્રા સ્ત્રી. ગ. ૪ પરમૈ.
ચન્દ્ર - રૂપું, ચન્દ્રપું, વમન્ . ગોઠવવું - દ્ગ. ૧૦
ચંદ્રાપીડ -રન્નાપી પુ. (એક ગોર - હો પું.
રાજપુત્રનું નામ છે.) ગોત્ર - ગોત્ર ન.
ચમત્કારિક હથિયાર - અન્ન ન. ગોવાળ -પ .
ચરિત્ર - વતન. ચળકતો ધોળો (રંગ) - માસ્વરશુન્ન
વિશે. ઘટારત હોવું - ગુમ ગ. ૧, આત્મને. હજ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા જી ૧૯૦ હેશ ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ છે

Page #204

41:j - प्र + काश् ।. १ सामने. | ७४ - प्रतिकृति स्त्री. यण.12थी - उज्ज्व लम् (अव्यय) ७iej- सिच् [ सिञ्च् ] २. १ ५२स्मै. या४२ - किङ्कर पुं., भृत्य पुं. छाती - वक्षस्न. या७२ वो भारास - दासजन पुं. (दास छाया - छाया स्त्री.. - पुं. या४२ + जन - पुं. भास) छुपावेj - छन्न (छद् नुंभार (भू. पृ.) यारी ४२नार - अनुजीविन् विशे. छुटुं ४२j - मुच् [ मुञ्च् ] २L. १ याj - स्वाद् ग.१मात्मने. उभय., उद् + धृ. १, १० भय. याम - चर्मन् न.
छुटुं थयेगुं - मुक्त (मुच् न भू..) यारनो थ्थो - चतुष्टय न.
31 - पार पुं. यार महिना - मासचतुष्टय न. छवट - परिणाम पुं. या - आचार पुं.
छो७२ - नन्दिनी स्त्री. यासj - चर् . १ ५२स्मै., चल् छो.४२] - बाल पुं., डिम्भ पुं., शिशु ग. १ ५२स्मै. याउन। - अभिलाष पुं.
छोडtqj - उद् + धृ. १, १०७मय. याsj - स्पृह १. १०, अभि + नन्द् | छोडी हे - त्यज् 1. १ ५२स्मै., २. १ ५२स्म.
वि + सृज् 1. ६ ५२स्मै. थितन २j -चिन्त् .. १० यिंतातुर - सोत्कण्ठ विशे. यित्त-चित्त न.
४गत - जगत्न. यित -चिह्नन.
४२या - स्थान न., शाला स्त्री., यास - विराव पुं.
अवकाश पुं. योमा - तण्डुल .
ॐ - अटवी स्त्री., अरण्य न. योर - स्तेन पुं., चोर पुं.
४ायु - गृध्रराज पुं. यो२j - चुर् (चोर्) १. १० ४] - गच्छत् (गम् ॥. १ ५२स्मै. नुं योरी-चौर्यन.
४थ्यो - अवचय पुं., संघात पुं.,
समुदाय पुं. छतi - सन् (अस् न। प. . सत् | नानपान - अन्तःपुर न. नुं पुं. प्रथमा से..)
-४ना२ - गन्तृ विशे. छ - छन्दस् न., श्लोक पुं. ४न्म - उद्भव पुं. (૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા રા ૧૯૧ ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ,
।

Page #205

જન્મવું - જન ના ] ગ.૪ આત્મને. | જીર્ણ - નીf (જૂનું ભૂ. કૃ.) જન્મેલું - ગીત (કન્નું ભૂ. કૃ.) , | જીવ - નવ પં. જમાઈ - નામાપું.
જીવવું - બીન્ગ. ૧ પરમૈ. જમીન - ભૂમિસ્ત્રી,
જિતાયેલું – મૂત (fમ + મૂ નું જલદી - તમ્ (અવ્યય), વિરાત્ | ભૂ.કૃ.) (અવ્યય), સત્વરમ્ (અવ્યય) જિંદગી -ગીવિત ન. જવાબ આપવો - પ્રતિ + મામ્ ગ. ૧ | જુદી જુદી જાતનું વિવિધ વિશે. આત્માને.
જુવાન સ્ત્રી - પ્રમવા સ્ત્રી. જવું (ક્રિયાપદ) - [ Tછું] ગ. ૧ જૂઠું - ઝવૃતિ ન., મત્ય ન. પરમૈ., વ્રન્ ગ. ૧ પરસ્મ, મૃગ. ૧ જેથી - યતિઃ (અવ્યય) પરમૈ.
જે પ્રમાણે - કથા (અવ્યય) જવું (ક્રિયાવાચકનામ) - મન ન., જેમ - યથા (અવ્યય) अत्यय पुं.
જો - યદિ (અવ્યય) જશ - યાર્ન.
જોઇને - અવનોક્સ (સર્વ + નોનું જાચક -મિક્ષ કું., વાવેજ પું. સં. ભૂ.કૃ.). જાચવું -યાદ્ ગ. ૧ ઉભય. જોજન - યોગન ન. જાણવું - જ્ઞા, વધુ ગ. ૧ પરમૈ., મવ જોડાયેલું - યુn (યુન્ નું ભૂ.કૃ.), + સર્િ [ ] ગ. ૧ પરૌં .
પ્રપન્ન (y + પ નું ભૂ.કૃ.) જાણે - રૂવ (અવ્યય).
જોડો - 3પાનસ્ત્રી. જાત - વપf .
જોતું પત્ (શૂ ગ. ૧ પરસ્મ નું જાતિ-જ્ઞાતિ સ્ત્રી.
વ. કુ.) જાત્રાળુ - યાત્રિાપું.
જોનાર - વિશે. ' જાહેર કરવું - ધુમ્ (પો) ગ. ૧૦ જોર - વન ન., સામર્થન. જાસૂસ - કૂત પું.
જોરાવર - પ્રવ્રતવિશે., વર્તવત્ વિશે. જાળ - નાત ન.
જોવાની મહેરબાની - છાણા . જીતતું – નયત્ (નિ ગ. ૧ પરમૈ. નું ! (ષ્ટિ - સ્ત્રી. નજર + પ્રસાદું – પં. વ.કૃ.).
મહેરબાની) જીભ - નિ સ્ત્રી,
જોવાયેલું - નિરૂપિત (નિ + રૂમ્ નું જીભનું ટેરવું - નિહ્યા ન. (નહીં - 1 ભૂ.કૃ.).
સ્ત્રી. જીભ + મ - ન. ટોચ). | જોવું - [ પક્] ગ. ૧ પરમૈ, હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૧૯૨ ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ છે

Page #206

ईक्ष् ॥. १ मात्मने., प्र + ईक्ष् २. १ | 8tj - स्थान न. मात्मने., सम् + लक्ष. १० . शान३पी अमृत - ज्ञानामृत न. (ज्ञानन. शान + अमृत - न. अमृत.) 31घ - कलङ्क पुं. यi - यत्र (अव्यय) .
आयुं - धीमत् विशे., मेधाविन् विशे. ४यां सुधी - यावत् (अव्यय)
यो भास - प्रज्ञ पुं., प्राज्ञ पुं., बुध ४यारे - यदा (अव्यय)
पुं.
.. 1जी - शाखा स्त्री.
७२ - वराह पुं. ॐuj - स्पृह् ।. १०
हूणेj - निमग्न (नि + मस्ज् न भू. पृ.) 13 - तरु पुं., वृक्ष पुं., पादप पुं. खूपडं - उटज पुं. २ - विष न.
ढलो - राशि पुं. ढize- आवरण न.
ढij - छन्न (छद् नु भए। भू. पृ.) टंटो - कलि पुं., कलह पुं. ढीjथयेj - श्लथ विशे.. 2५७j - गल् .. १ ५२स्मै. ८५ - बिन्दु पुं. टेव - व्यसन न.
तसी२ - विप्रिय न. टोय - अग्र न.
तqj - लुभ् ।.४ ५२स्मै. टोj - यूथ न.
तसj - आ + शंस् ।. १ त्मने.
त°४१. वाय- परिहर्तव्य विशे.
तj - त्यज् ॥. १ ५२स्मै. ४२॥ - शठ पुं., जाल्म पुं., खल पुं., तो - आतप पुं.
.. वञ्चक पुं.
त५ - तपस् न. ४२ - वञ्चक पु.
तपाqj - परि + ईक्ष् . १ आत्मने. ४५ - उपालम्भ पुं.
तपेj - संतप्त (सम् + तप् न भू..) ४२शवपुं- अधि + कृ
तभे - भवत् सर्व., युष्मद् सव.. 815 - वरम् (मव्यय), सम्यक् | तरत - अचिरात् (अव्यय), अनन्तरम् (अव्यय)
(अव्यय), द्रुतम् (अव्यय)
હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકાર ૧૯૩
ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ,

Page #207

તરફડવું - સ્પુર્ ગ. ૬ પરસ્પૈ. તરસ - તૃષ્ણા સ્ત્રી. તરસ્યું - કૃષિત વિશે. તરેહતરેહનું - વિવિધ વિશે. તલ - તિન પું.
તલવાર - અતિ પું., ઘા પું. તળાવ - સાર પું., તારા પું.
તળાવડું - પત્નત પું. ન.
તળિયું - મૂલ ન.
તત્ત્વ -તત્ત્વ ન.
તત્ત્વજ્ઞાની - બ્રહ્મવિદ્ પું. તત્પર - દ્યૂત વિશે.
તાબે થવું - શરળમ્ કે વશમ્ + ગમ્ [ શબ્ ] ગ. ૧ પરૌં., અનુ + રુક્ ગ. ૪ આત્મને.
તારો - તાર ન., તારા સ્ત્રી. તારાનો જથ્થો - તારા બળ પું. (તારા – સ્ત્રી. તારો + ગળ – પું. જથ્થો) તિરસ્કાર - અવધીરા સ્ત્રી.
તિરસ્કાર કરવો - અવ + થીર્ ગ. ૧૦,
અવ + મન્ ગ. ૪ આ. તીક્ષ્ણ - નિશિત વિશે. તીર - રૂજુ કું., શર્વું., વાળ પું. તીર્થ ભણી જતું - ક્ષેત્રનામિવિશે. તુચ્છ - ક્ષુદ્ર વિશે.
તુલ્ય - તુલ્ય વિશે.
તેજ - તેનલ્ ન., પ્રમા સ્ત્રી. તેડ - તીર પું.
તેથી - અત: (અવ્યય), તત: (અવ્યય)
તે પ્રમાણે
તથા (અવ્યય)
તૈયારી - ઘત (વ્ + યમ્ નું કર્મણિ ભૂ. કૃ.), સિદ્ધ (સિદ્ ગ. ૧ કે ગ. ૪ નું ભૂ. કૃ.) તૈયારી - સમ્મર પું.
તોછડો - અદ્ભુત (ઽવ્ + TMન્ નું કર્મણિ ભૃ. રૃ.)
તોપણ - પરમ્ (અવ્યય), તુ (અવ્યય)
તોળવું - તુન્ ગ. ૧૦ ત્યાં - તંત્ર (અવ્યય)
-
ત્યાગ - ત્યા પું. ત્યારે - તવા (અવ્યય)
ત્વરા - નવ પું.
ત્વરા કરવી - સ્ત્વર્ગ. ૧ આત્મને.
થ
થડ - વૃન્ત ન.
થનાર, થવાનું - માવિન્ વિશે. થરથરવું - વેક્ ગ. ૧ આત્મને. થવું - થ્રૂ ગ. ૧ પરૌં. થશે - વિત્તિ (ભૂ ધાતુનું ભવિષ્યકાળ રૃ. પુ. એ. વ.) થાકવું - શ્રમ્[ શ્રામ્ ] ગ. ૪ પરસૈં. થાક ખાવો - વિ + શ્રમ્ થોડાપણું - નયિમન્ પું.
થોડું - પ્રતનુ વિશે., અલ્પ વિશે., तनु વિશે.
દ
દક્ષિણા - રક્ષિળા સ્ત્રી.
હ. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૧૯૪ - ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ છે

Page #208

गोहेयो - द्रुह् ।. ४ ५२स्मै. हुः५ हे - तुद् 1. ६ मय., पीड् ६ - दण्ड पुं.
२. १० दृj - दण्ड् ॥. १०
६:५नो हरियो - दुःखोदधि पुं. (दुःख या - कारुण्य न.
- न.: + उदधि - पुं. रियो) याणु - कारुणिक न.
हु:षी - दुःखित विशे. शन - दर्शन न.
हुपी . - अव + सद् [ सीद् ] 1. ६२५॥२ - राजद्वार न.
१ ५२स्मै. हरिद्र - दरिद्र विशे.
हु14 - दुर्भिक्ष न. हरियो - उदधि पुं., समुद्र पुं. हुनिया - लोक पुं., संसार पुं. हतार - दातृ विशे.
हुर्छन - दुर्जन पुं. ६८३ - मदिरा स्त्री.
६ष्ट - दुष्ट (दुष् २. ४ ५२स्मै . नुं हासी - दासी स्त्री.
भू. .) हिय२ - देवृ पु.
हुष्ट भ - दुष्कृत न. हिसा२ - दुःखित विशे., विषण्ण (वि हुश्मना - वैर न., विग्रह पुं. + सद् ॥. १ ५२स्मै. नुं मृ..) दूत - दूत पुं. हिवस - दिन न.
दूर - दूर विशे. हिवसे - दिवा (अव्यय)
दूर - दूरम् (अव्यय) हिव्य - भगवत् विशे.
२ ४२j- अप + नी . १ मय. हि॥ - दिश् स्त्री.
हेपा3j - आविस् + क (आविष्क), हीरो - पुत्र पुं., सूनु पुं., आत्मज पुं. निर् + दिश् . ६ उभय. हा:२८ तरी: , हत्त दीधेj - | हेपाय मेj - दृश्य विशे. पुत्रीकृत विशे.
हेपा - उद्गम पुं. हीरान४न्म - पुत्रीजन्मसम विशे. पावई - वरतन विशे. हीरी - आत्मजा स्त्री., पुत्री स्त्री., १९६८२ डोj - धृ॥. १० दुहित स्त्री., कन्या स्त्री.
१२९४५ - यातृ स्त्री. होटेj - दृष्ट (दृश् मुंभू. .) ११ - दिवौकस् पुं, देव पुं., देवता टीवो - दीप पुं.
स्त्री., मरुत् पुं. हु: - क्लेश पुं., दुःख न., पीडा ११६८२ - देवदारु पुं. स्त्री., व्यसन न., अनिष्ट न., विपद् हेपाहा२ - अधमर्ण पुं. स्त्री.
विष - देवकुल न., देवालय पुं., હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૯૫ 9 ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ,

Page #209

देवायतन न. દેવોનો શિલ્પી - સ્વર્ણ . દેશ - રેશ પું, અનપઢ પું, રાષ્ટ્રન., विषय पुं. દેહ - વેદ પું, શરીરના દૈત્ય - મસુર પું, રાક્ષસ કું., રક્ષમ્ ન., નિશાવરકું. દોડવું - થાન્ગ. ૧ પરમૈ. દોરડી - રજૂસ્ત્રી. દોરવું, દોરી જવું -ની ગ. ૧ ઉભય. દોસ્તી - સંતન., મિત્રતા સ્ત્રી. દશ્ય - દૃશ્ય વિશે. દષ્ટિ -ષ્ટિ સ્ત્રી. દ્વેષ કરનાર - દેવું.
ધારવાળું – નિશિત વિશે. ધારવું - ગ. ૧૦ ધીમેધીમે - મેT (૫ ની તૃતીયાનું એકવચન), નૈ (અવ્યય) ધીમું -મ વિશે. ધીરજ - ગૃતિ સ્ત્રી. ધ્રુજવું - વેર્ ગ. ૧ આત્મને., વર્ ગ. ૧ આત્મને. ધૃતરાષ્ટ્રનો પુત્ર - ધાર્તરાષ્ટ્રપું. ધૃષ્ટતા - વૈયત્યિ ન. ધોવું - ક્ષન્ (ક્ષા) ગ. ૧૦, , + ક્ષત્ (ક્ષા) ગ. ૧૦ ધોળું – થવન વિશે. શ્વેત વિશે. ધ્યાન - ધ્યાન ન.
ધડકવું - પર્ ગ. ૧ આત્મને, ૨ | ન ઓળંગાય એવું - મનનીય વિશે. ગ. ૬ પરસ્મ.
નકલ - પ્રતિતિ સ્ત્રી. ધણી - રમUT પું, સ્વામિનપું., મધપતિ | નક્કી - વિ (અવ્યય). પં., મ ડું.
નગરવાસી - પૌર પં. ધણીના ગુણોથી યુક્ત – સ્વામિાપિત | નજર -ષ્ટિ સ્ત્રી. વિશે.
નટી - નટી સ્ત્રી. ધન - અર્થ પુ., દ્રવ્ય ન., થન ન., નણંદ - નનાન્દ્રસ્ત્રી. વસુ ન., વિત્ત ન., વિમવ પું. નદી - ૧૯ પૃ., નવી સ્ત્રી. ધનવાન - થનમાન્ વિશે, ઘનિષ્ઠ પું. નમવું - નમ્ગ. ૧ પરમૈ., વર્ગ. ૧ ધંધો -વૃત્તિ સ્ત્રી.
આત્મને, જેમ + વાર્ ગ. ૧૦ ધરાવું - તુન્ ગ. ૪, પરમૈ. | નમસ્કાર - નમસ્ (અવ્યય) ધર્મ- ધ .
નરમ - મૃદુ વિશે. ધર્મશાસ્ત્રની આજ્ઞા - વિધિ !. નવું નવ વિશે. ધારણ કરવું -થુ ગ. ૧૦
નસીબ - રવ ન. હું સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૯૬ છે. ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ)

Page #210

નહિ - ૨ (અવ્યય), (આજ્ઞાર્થમાં | નિરાંત - યુવન. નકાર), મા (અવ્યય)
નિરાંતવાળું - નિવૃતિમ વિશે. નાટક - નોટ ન.
નિરુપયોગિતા -મસારતા સ્ત્રી. નાત - auf પૃ., જ્ઞાતિ સ્ત્રી. નીકળવું - નિસ્ + અન્[ ] ગ. ૧ નાનું પ્રતિનુ વિશે., મત્વ વિશે., તનુ | પરસૈ., + Dા ગ. ૧ આત્મને. વિશે., નવુ વિશે.
નીપજવું - સત્ + બૂ ગ. ૧ પરસ્મ., ના પાડવી - નિ + સિદ્ (9) ગ. ૧ | નિસ્ + પ (નિષ્પ) ગ.૪ આત્મને. પરમૈ., અવ + સત્[ સીદ્] ગ. ૧ નુકશાન - મપાય !., હિત ન. પરમૈ.
નૂર - પષ્ય ન. નામ - નામનન, મિથાન ન. નોતરવું નિ + મર્ગ. ૧૦ આત્મને. નામ દેવું - મન + થ (કર્મણિ | ન્યાયશાસ્ત્ર જાણનાર – નૈયાયિ% પું. પ્રયોગમાં થી) નામે - નામ (અવ્યય) નાયક - નાય% ૫.
પકડવું - ઝવ + નન્ ગ. ૧ આત્મને, નારી -નાર સ્ત્રી.
થુ ગ. ૧ ઉભય., મ ગ. ૧ ઉભય. નાશ - નાશપું., અત્યયપું. વિનાશપું, પકડવું તે (ક્રિયાવાચક નામ) - ઝUT ન. નાશ પામવું - વ્રુન્ ગ. ૧ આત્મને., | | પક્ષી - વિહા !., પક્ષનપું. નમ્ ગ. ૪ પરસૈ.
પખાળવું - v + ક્ષન્ (ક્ષા) ગ. ૧૦ નાશ પામેલું - નષ્ટ (ન ભૂ.કૃ.)
પગ -પા ન. નાહવું - સર્વ + સર્દૂિ ગ. ૧ આત્મને. પગલું – ૮ ન. નિગ્રહ - સંયમ પં.
| પંખી – પક્ષન ૫. નિધા -ષ્ટિપ્રસાદ (ષ્ટિ- સ્ત્રી. નજર
(પછી - તત: (અવ્યય), પશ્ચાત્ + પ્રસાર – પુ. મહેરબાની) (અવ્યય), મનન્તરમ્ (અવ્યય) નીચે નમવું - સર્વ + નન્ગ. ૧પરમૈ.
| પંચવટી - પશ્ચવટી સ્ત્રી. નિંદવા લાયક - ગર્ચ વિશે., વચનીય
પટરાણી - મહિલી સ્ત્રી. વિશે.
પડવું (ક્રિયાપદ) -પત્ ગ. ૧ પરમૈ. નિંદવું - નિર્ગ. ૧ પરમૈ.
પડવું (ક્રયાવાચક નામ) - પતન ન., નિંદા - નિન્દા સ્ત્રી.
પાત ૫. નિપજાવવું - નિ + IT (
નિત્તે | પડેલું - પતિત (પત્ નું ભૂ.કૃ.) કર્મણિરૂ૫), વૃન્ગ. ૧ પરમૈ. | પડોશ - સંનિધિ સ્ત્રી., સાશ પું. હર સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૯૭ ક્રૂર ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ,

Page #211

मन.
५९ - अपि (अव्यय), किन्तु पशु - पशु पुं. (अव्यय), परन्तु (अव्यय), तु | पस२j - प्र + सृ . १ ५२स्मै. (पश्यनी ३मातम १५२रातो नथी) ५२ - परिहित (परि + था नु (अव्यय) ५ - आत्मन् पुं.
५i - पुरा (अव्यय) पंडित - पण्डित पुं.
पडेगुं - प्रथम विशे. पथारी-शय्या स्त्री.
पायेj - प्राप्त (प्र + आप्नुभू..) ५थ्थ२ - अश्मन् पुं., दृशद्स्त्री ., शिला ५i°४ - पञ्जर पुं. स्त्री.
५i६ - पर्णन. ५२५५j - परि + नी . १ मय. ५७। मावj - नि + वृत् 1. १ ५२७ - ब्रह्मन् न.
मात्मने., प्रति + नि + वृत्, प्रति + ५२भेश्वर - जगत्कर्तपुं., ईश्वरपुं., देवy. आ + गम् ॥. १ ५२स्मै. ५२वाना - अनुज्ञा स्त्री.
पा। quj - परा + वृत् ॥. १ ५२।भ - पराक्रम पुं., वीर्य न., मात्मने. शौर्य न.
५७eो भा - परार्ध पुं. ५२ - रजस् न.
पा, वाणीने - परावृत्य ५२राधीन - परवत् विशे.
पार्छ मावेj - निवृत्त (नि + वृत् नुं ५२९॥ - परिणाम पुं.
भू. ई.) परीक्षा ४२वी - वि + मृश् . ६ | 08 - पाठ पुं. ५२स्मै., सम् + लक्ष् ।. १०
५.४ाणा - पाठशाला स्त्री. परीक्षा सेवी - परि + ईक्ष. १ ५ो - महिष पुं. मात्मने.
५५ - उदकन., जलन., वारिन., पढिये - प्रातर् (अव्यय)
पयस न. परो - अतिथि पुं.
५।५ - पाप न., अधर्म पुं. पर्वत - गिरि पुं., पर्वत पुं., पापी - पापिन् विशे., पाप पुं. शिखरिन् पुं.
मg - प्र + आप् ५वन - पवन पुं., मरुत् पुं., वात पुं., । भेj - प्राप्त (प्र + आप्नुं भू. ई.) मारुत पुं., वायु पुं.
५।२ - पार पुं. पवित्र - पुण्य विशे.
५।२९ - परकीय विशे. पवित्र २॥येj - पूत (पू नुं भू.) | ॥२५ ४२वी - वि + मृश् ॥. ६ હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૧૯૮ હa ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ)

Page #212

પરસ્પૈ., સમ્ + લક્ષ ગ. ૧૦ ઉભય. પારધી - વ્યાધ પું. પાવન - પૂત (પૂ નું ભૂ. કૃ.) પાળનાર - પાનન્દ વિશે.
પાળો - પત્તિ પું.
પિંડ - વિš પું. પીગળવું - મૈં ગ. ૧ પરૌં. પીડવું - પગ. ૧૦, તુ૬ ગ. ૬ ઉ. પીડા - પીડા સ્ત્રી., વ્યથા સ્ત્રી. પીવું - પા [ પિબ્ ] ગ. ૧ પરસ્પૈ. (કર્મણિરૂપ ી)
પુણ્ય - પુણ્ય ન.
પુણ્યરૂપી મૂલ્ય - પુણ્યપળ્યે ન. પુણ્યશાલી - પુષ્પવત્ ન. પુત્ર - પુત્ર પું., આત્મન પું., સૂનુ પું.
પુરાણ - પુરાળ ન.
વિશે., મૂર્ત્તિવિશે.
પુરુષ - પુરુષ પું., રૃ પું., નર પું., નન પું., માનવ પું. પુષ્કળ - પ્રભૂત પુસ્તક - ગ્રન્થ પું. પુસ્તજ ન. પૂછડાનો ટેકો - પુજ્જીવિતવન ન. (પુચ્છ – ન. પૂછડું + અવલમ્બન ન. ટેકો.)
-
પૂછડું - ભાડું નૂન, પુષ્ઠ ન. પૂછવું - પ્ર[ પૃ] ગ. ૧ પરૌં. પૂછેલું - પૃષ્ટ ( નું ભૂ. રૃ.)
પૂજવું - પૂનૢ ગ. ૧૦, યન્ ગ. ૧ ઉભય.
પૂજય - મવત્ વિશે., પૂન્સ વિશે. પૂરતું - અત્તમ્ (ચતુર્થી સાથે) પૂર્ણ - નિરતિશય વિશે. પૂર્વનું સત્કર્મ - પ્રથમસુત નં. (પ્રથમ - પહેલું + સદ્ભુત - ન. સત્કર્મ) yea - geat all., yfèrat zell., વસુધા સ્ત્રી., ભૂમિ સ્ત્રી., મઠ્ઠી સ્ત્રી., મેવિની સ્ત્રી.
પેઠે - વ (અવ્યય)
પેઠેલું - પ્રવિષ્ટ (પ્ર + વિદ્ નું ભૂ. કૃ.) પેદા કરનાર - ધાતુ પું. પેદા થયેલું - નાત (નન્ નું ભૂ. કૃ.) પેસવું - વિશ્ ગ. ૬ પરસ્પૈ. પહેલો ભાગ - પૂર્વાર્ધ પું. પૈડું - વજ્ર ન.
પૈસો - અર્થ પું., દ્રવ્ય ન., ધન ન., વસુ ન., વિત્ત ન., વિમવ પું. પોતાની ફરજ - વર્તવ્ય ન. પોતાનું - સ્વીય વિશે., આત્મીયવિશે., સ્વ (સર્વનામ)
પોતાનો મુલક - સ્વવિષય પું. પોપટ - શુરૂ પું.
પોષવું - પુણ્ ગ. ૪ પરસ્ત્રે. પ્રકાશ - પ્રાણ પું.
પ્રકાશ - દ્યુત્ ગ. ૧ આત્મને., ઘ્ર + હ્રાર્ ગ. ૧ આત્મને., વિ + રાજ્ ગ. ૧ ઉભય.
પ્રખ્યાત - યશસ્વત્ વિશે. પ્રતિમા - મૂર્તિ સ્ત્રી.
પ્રધાન
પૂજા - પૂના સ્ત્રી., અર્ચન ન.
પૂજાનો સામાન - અર્ધ્ય ન.
અમાત્ય પું., સચિવ પું.,
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે. ૧૯૯ OE ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ
-

Page #213

પ્રતિ સ્ત્રી.
ફરજ - થઈ છું. પ્રધાનમંડળી -પ્રકૃતિ સ્ત્રી.
ફરમાવેલું - વિહિત (વિ + થ નું ભૂ. પ્રમાણ -પ્રતાપ ન. . પ્રયત્ન - માયાસ પું., યત્ન પું. ફરશી - પરશુ પં. પ્રવાહ - પ્રવE !.
ફરીને -પુનર્ (અવ્યય) પ્રવીણતા - શનિ ન., પ્રવીણ ન. ફળ - શ્રેન ન. પ્રશ્ન કરનારો પ્રશ્ન પું. ' ફળ ખાનાર - પનાશિન્ વિશે. પ્રસન્ન -પ્રસન (+ સદ્નું ભૂ.કૃ.) ફળદાયક થવું - ગ. ૧ પરમૈ. પ્રસન્ન થવું - તુન્ ગ. ૪ પરસ્મ. ફલ રહિત -નિપ્પોન વિશે. પ્રસન્નતા - અનુરબ્બન ન., પ્રાતિ સ્ત્રી. | ફાડવું -(ર) ગ. ૧૦ પ્રસાદ - વર .
ફૂલ - કુસુમ ન., પુષ્પ ન. પ્રસિદ્ધ કરવું -દ્ ગ. ૧૦
ફૂલવાળું - પુષ્પધારિન વિશે. પ્રાણ - DUT પું. (બહુવચનમાં)
ફૂલેલું - પુષ્પિત વિશે. પ્રાણી - પ્રબિન કું., મૂત ન, સર્વ | ફેંકવું - મન્ ગ.૪ પરસ્મ:, ક્ષિગ. પું. ન.
૬ પરમૈ. પ્રમાણિકપણું -ત્રતા સ્ત્રી. ફેરફાર - વિજાર પું. પ્રાર્થના - પ્રાર્થના સ્ત્રી, સ્તુતિ સ્ત્રી. ફોગટ - વૃથા (અવ્યય) પ્રાર્થના કરવી - 9 + અર્થ ગ. ૧૦ આત્મને, મ + અર્થ ગ. ૧૦ આત્મને.
બકરો - એન . પ્રીતિ - પ્રતિ સ્ત્રી, પ્રેમ !.ન., ને બક્ષિસ - વર પું. પું., અનુરાપું., અનુરીજી સ્ત્રી. બચાવ - રક્ષા ન, રક્ષા સ્ત્રી. પ્રેમ - પ્રેમનું પું. ન.
બચાવવું - રક્ષ ગ. ૧ પરસ્પે. પ્રેરણા - પ્રેરUT સ્ત્રી, પ્રવર્તન ન., બચાવાયેલું - રક્ષિત (રક્ષ નું ભૂ. કૃ.) प्रतिष्ठापन न.
બચુ - વત્સ !. બિડાઈ મારવી - v + સર્િ ગ. ૧
આત્મને. ફણગો - પત્ર .
બતાવવું - લિમ્ ગ. ૬ ઉભય, નિસ્ + ફરકવું - વર્ગ. ૧ આત્મને, પુર | ગ. ૬, વિન્ ગ. ૧ ઉભય.
(મવિઠ્ઠ) ઉભય. હ૮ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ચ ૨૦૦ રુદ્ધ ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ

Page #214

બદલે આપવું - પ્રતિ + 1 [ છું] | બાપ - પિતૃ પું, નવ . ગ. ૧ પરમૈ.
બારણું - તારન. બદલો-પ્રતિક્રિયા સ્ત્રી.
બારી - વાતાયને ન. બદલાય નહિ એવું - અક્ષર વિશે. બાવરું - પ્રાન્ત (પ્રમ્ નું ભૂ.કૃ.) બધું - વિ વિશે.
બાળક - હિમ પં., વાત્ર કું., શિશુ પં. બધે -સર્વત્ર (અવ્યય)
બાળવું - ૬ ગ. ૧ પરમૈ. બનાવ - ૩અર્થ .
બિના - અર્થ છું. બનાવ (મનથી) - માવલે (ના બિંબ - વિશ્વ ન. પ્રેરકનું આજ્ઞાર્થ દ્વિ. પુ. એ. વ.) બિરાજવું - વિ + ન ગ. ૧ ઉભય. બબડવું - ગર્િ ગ. ૧ પરમૈ. બિલાડો - વિનિ પું. બરફ - હિમ ન.
બી - વિન ન. બરોબરી કરવી- ગ. ૧ આત્માને. બીક - જતિ સ્ત્રી, મને. બસ - રત્નમ્ (તૃતીયા સાથે)
બીકણ સ્ત્રી - મી સ્ત્રી. બહાનું નિમિત્ત ન., વારણ ન. બીજે ઠેકાણે - મચત્ર (અવ્યય) બહાર - વહિર (અવ્યય)
બુદ્ધિ - વૃદ્ધિ સ્ત્રી., મતિ સ્ત્રી. બહુ - મૂરિ વિશે., વદુ વિશે., મૂત | બુદ્ધિની શક્તિ - વિતામાવ છું. વિશે.
(દ્ધિ- સ્ત્રી. + પ્રભાવ -. શક્તિ) બહુપણું - વાદુન્ય ન.
બુદ્ધિમાન - બુદ્ધિમત્ વિશે., મેથાવિન બહુ મોટું - મૂયમ્ વિશે.
વિશે., થીમ વિશે. બહેતર - વરમ્ (અવ્યય)
બેટ - દ્વીપ . બહેન - મશિની સ્ત્રી, સ્વરૂ સ્ત્રી. બેઠેલું - નિષU (નિષદ્ નું ભૂ.કૃ) બહેનપણી -સી સ્ત્રી.
બેડોળ - વિરૂપ વિશે. બળ - વન ન.
બેભાન થવું - મુદ્દ ગ.૪ પરમૈ. બળતણ - ફન ન.
બેિસવું - ૩૫ + વિશ ગ. ૬ પરમૈ., નિ બળદ - વૃષમ પું, વૃષપું. + સત્ (નિષ૬) ગ.૧ પરમૈ. બળવાન - બર્નવત વિશે., vબના બોલવાની છટા - વાવતા સ્ત્રી. વિશે.
(વા - સ્ત્રી, વાણી + પટુતા - સ્ત્રી. બલિદાન -વતિ ., વિન્ ન. | હોંશિયારી) બળેલું - સંતા (સન્ + ત નું ભૂ.કૃ.) | બોલાવવું - હે ગ.૧ ઉભય., મમિ + બાગ - ૩પવન ન., ઉદ્યાન ન.
થા (કર્મણિપ્રયોગમાં થી) ક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૨૭૧ છું ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ

Page #215

નામ)
બોલનારો - વવ વિશે.
ભીખ માગવી, ભીખવું - મિક્ષ ગ.૧ બોલેલું - ૩ (વનું ભૂ.) આત્મને. બ્રહ્મને જાણનારો - હાવિ વિશે. ભીમ - ભીમ કું. (પાંડુના એક પુત્રનું બ્રહ્મા - બ્રહાન પું, વેમ્પું. બ્રાહ્મણ - બ્રાહા !.
ભુજ - મુન ., વાદુ છું. ભૂખ્યો - ક્ષધિત વિશે.
ભૂંડ-જિરિયું., વરદj. ભક્ત - મ9 પું.
| ભૂલ ખાવી - મદ્ [ માત્] ગ. ૪ ભક્તિ - મા સ્ત્રી.
| પરમૈ., y + [ માત્] ગ. ૪ ભંગ - મધું.
પરસ્પે. ભજવવું - નાગ. ૧૦
| ભેટ - ૩૫દાર પું. ભજવું - મન્ ગ. ૧ ઉભય.
ભેટવું - કુન્ ગ. ૪ પરસ્મ., ગ્નિમ્ ભટકવું - ગ. ૧ પરમૈ.
ગ.૪ પરસૈં. ભંડાર-માઇgીરપું, ક્ષેશકું., નિધિપું.
ભેદવું -મિત્ ભમરો-મરપું, ત્રિપું, મધુવનપું,
ભોંય-ભૂમિસ્ત્રી. ભમવું - સર્ગ. ૧ પરમૈ.
ભોજન - મોનન ન. ભય - મય ન. મતિ સ્ત્રી.
ભોમિયો-માપટ્ટપું., માતા , ભયંકર - મહૂર વિશે., તીરુપા વિશે. ભરવું - 5 ગ. ૧ ઉભય. (ખ્રિયે કર્મણિરૂપ), પૂ{ ગ. ૧૦ ઉભય. ભલમનસાઈ - 2ષ્ય ને. મજબૂત રીતે -ઢમ્ (અવ્યય) ભલું - હિત ન, સત્ (કમ્ નું કર્તરિ મજા - રતિ સ્ત્રી. વર્તમાન કૃદંત).
મઠ - મધું., આશ્રમ પું, ભલો માણસ - સત્ પું.
મડદું -શવ પું. ન. ભાઈ - બ્રાતૃ પું, વાસ્થવ પું. મથવું - વત્ ગ. ૧ આત્મને. ભાત - ગ્રોવર પુ. ભાર - માર ખું.
મધ - મધુ ન. ભાવવું - સ્વાદ્ ગ. ૧ આત્મને., ન્ | મધુર રીતે -મધુરમ્ (અવ્યય) ગ. ૧ આત્મને.
મન - મનસ્ ન., માનસ ન. ભિક્ષા -fમક્ષા સ્ત્રી.
| | મનને કબજામાં રાખવું તે - મન:સંયમ પું. હર સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૨૦૨ ( ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ)
| મદ - મધું.

Page #216

મનોહર નેત્રવાળી સ્ત્રી - વિક્ષિી સ્ત્રી. | માટી -મૃદુ સ્ત્રી. મમતાળું - નાથ વિશે. (તિ નું | માટે - તે (અવ્યય) ભૂ.કૃ.)
માઠી હાલત - કુશાસ્ત્રી. મરણ - મરણ ન.
માણસ - નન કું., માનવ !., નર પુ. મરદ - પુરુષ પું.
માત્ર - વનમ્ (અવ્યય) મરવું - 5 [ પ્રિવ્] ગ. ૬ આત્મને. માથું – મસ્તા ન., શિરમ્ ન., શીર્ષ મશ્કરીમાં હસવું – વિ + હમ્ ગ. ૧ | ન., મૂર્ય પું. પરમૈ.
માનવાળી સ્ત્રી. -માનિની સ્ત્રી. મહાત્મા - મહાત્મન્ મું.
માનવું - મન્ગ. ૪ આત્મકે, એનું + મહાદેવ - મહાવેવ કું., વૃષભધ્વજ્ઞ પું. દ્ ગ. ૪ આત્મને. મહારાજા - મહારાજ !.
માફ કરવું - ક્ષમ્ ગ. ૧ આત્મને, ક્ષમ્ મહિનો - માસ પું.
[ ક્ષાર્] ગ. ૪ પરસ્પે. મહિમા -મહિમસ્ખું.
માફી - ક્ષમા સ્ત્રી. મહેનત કરવી - યત્ ગ. ૧ આત્મને. માબાપ - પિતૃ છું. (દ્ધિ.વ.) : મહેનતુ - રક્ષ વિશે.
માયાળુ -થિ વિશે. મહેરબાની - પ સ્ત્રી, પ્રસીદ પું. માર્ગ-મા પું. મહેરબાની મેળવવી - મારાથન ન. માર - તાડન ન. મહેલ - પ્રાસાદ .
માર મારવો - ત િતા] ગ. ૧૦ મળવાને મુશ્કેલ - ટુર્નગ વિશે., તુરીપ મારવું - y + દ ગ. ૧ ઉભય., ત વિશે.
[તા] ગ. ૧૦ મળીને મિત્તિતા (
બિનસંબંધક ભૂ.) મારવું એ ક્રિયાવાચક નામ) - તાન ન. મળે એવું -સાધ્ય વિશે.
માળા -માતા સ્ત્રી. માંડવો - નતાગ્રંદન.
મિત્ર - મિત્ર ન., વયસ્થ પું, સુન્ !. માંસ - માં ન.
મિત્રાઇ મિત્રતા સ્ત્રી. મા-ગની સ્ત્રી, માતૃ સ્ત્રી. મિથ્યા પદાર્થ - વસ્તુન. મા (=નહિ)- (અવ્યય) મિથ્યા પદાર્થની કલ્પના-અવસ્તિવાપપું. માગનાર –fબક્ષવાકું., યારા પું. | મીઠાબોલાપણું વિવાવિત્વ ન. માગવું -યાગ. ૧ ઉભય, 9 + મર્થ | મીઠાશ - માધુર્ય ન. ગ. ૧૦ આત્મને, મfમ + અર્થ ગ. | મીઠું - નવા ન. ૧૦ આત્મને.
| મીઠું બોલનાર - પ્રિયવારિન વિશે. હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૨૦૩ હૂંફ ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ,

Page #217

મૂકાયેલું -મુક્ત (પુનું ભૂ. કુ.) | મોકલવું - + દિ મુખ્ય - મુક્ય વિશે., પ્રથાનતમ વિશે. | મોકલેલું પ્રસ્થાપિત વિશે. મુશ્કેલીથી મળી શકે એવું - ગુર્ત મોક્ષ -મુસ્ત્રિી , મોક્ષપું. વિશે., કુરાપ વિશે.
મોટું - મહદ્ વિશે., ચાય વિશે, મુસાફર - પાન્થ છું.
૩મવાત વિશે., પર વિશે. મુસાફરીનો થાક - અધ્વર પુ. મોટો શત્રુ - મહરિપુ પં. (મધ્વન્-પં. રસ્તો + - પુંથાક) મોત મૃત્યુ પં. મુહૂર્તની ઘડી - નનવેતા સ્ત્રી. મોતી - મુક્યા સ્ત્રી, ગૌm ન. મૂકવું (છોડી દેવું) - મુ મુન્] ગ. | મોર - મયૂર પં. ૬ પરસ્મ, (ઉપર, અંદર રાખવું) નિ + થા મૂછ આવવી -પૂ ગ. ૧ પરમે. યક્ષ- યક્ષ પુ. મૂકેલું નિશિતા (નિ + વિશ ના પ્રેરક યજ્ઞ - યજ્ઞ . પ્રયોગનું કર્મણિ ભૂ.ક.).
યજ્ઞ કરનાર - યજ્ઞમાન !.. મૂંગાપણું - મૌન ન.
યજ્ઞ કરવો - ગ. ૧ ઉભય, સાદું મૂંગા મૂંગા-તૂષ્પમ્િ (અવ્યય)
ગ. ૧ ઉભય. મૂંગો -મૂછ વિશે.
યજ્ઞનું, યજ્ઞ સંબંધી ચણિય વિશે. મૂઠી - પુષ્ટિપું.
યંત્ર - એન. મૂર્ખાઈ -વૈયા– ન.
યાદદાસ્ત – સ્મૃતિ સ્ત્રી. મૂલ - મૂન્ય ન, પથે ન.
યાદ રાખવું - ન્યૂ ગ. ૧ પરમૈ. મૂળ - મૂન ન.
યુક્ત - યુજી (યુન્ નું ભૂ.કૃ.), પ્રપન મેળવવું - પ્ર + સામ્ , વ + મા, (U+૫) ગ. ૪ આત્મને. નું ભૂ. કુ.,
ધ + ] ગ. ૧ પરસ્મ, ૩ખેત ભૂ.કૃ. નમ્ ગ. ૧ આત્મને., વિદ્[ વિદ્] યોગી - યોનિન કું., યતિ મું. ગ. ૬ ઉભય.
યોગ્ય - યોગ્ય વિશે., રિત વિશે. મેળાપને માટે આતુર - સણોસુ. યોગ્ય માણસ -પાત્ર ન. વિશે.
યોગ્ય વસ્તુ - પત્ર ન. મૈત્રી - મૈત્રી સ્ત્રી, નેદપું.
યોગ્ય વર્તણૂક - સાવરકું. મોં – મુન. મોં મલકાવવું -શ્મિ ગ. ૧ આત્મને. | રક્ષક - રક્ષ% કું., રક્ષિતૃપું. હo સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૦૪ છે ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ)

Page #218

રક્ષણ - ક્ષનિ ., રક્ષા સ્ત્રી.
રાંધવું - પ ગ. ૧ પરમૈ. રક્ષણ કરનાર - રક્ષિત વિશે.
રાક્ષસ - રાક્ષસ કું., ક્ષમ્ ન. રક્ષણ કરવું - રક્ષ ગ. ૧ પરમૈ., તન્ન રાજનીતિ-રીંગનીતિ સ્ત્રી., નીતિ સ્ત્રી. ગ. ૧ આત્મને.
રાજપુત્ર - રાનપુત્ર પું. રક્ષવું - રક્ષ ગ. ૧ પરમૈ., મન્ગ. ૧ રાજા - રીઝન કું., નૃપ ., નૃપતિ કું., પરમૈ.
ભૂપ પું, “મૃત્ ., પાર્થિવ પું. રક્ષાયેલું - fક્ષત (ક્ષનું ભૂ.કૃ.) રાજાપણું - કૂપર્વ ન., રીર્ચ ન. રઘુઓનો રાજા - રધુનાથ પું. રાજાનો માણસ - રાનપુરુષ છું. રઘુરાજાના વંશજ - રધુ પું. (બ. વ.). રાજા બનાવવાને -મિષેતુમ (મિ રંગ - રદ્દ કું., વધુ પું.
+ સિનું છે. કૃ) રંગબેરંગી વિચિત્ર વિશે.
રાજ્ય - રીચ ન. રચવું - રર્ ગ. ૧૦, v+ની ગ. ૧ રાજય કરતું -શાસન્ (શાનું વ.કૃ.) ઉભય.
રાજ્ય ચલાવવું - શા . રજા - ગુજ્ઞા સ્ત્રી.
રાજયના લોભથી ખેંચાયેલું - રડવું - ર્
રત્નોમા વિશે. રડવું (ક્રિયાવાચક નામ) - રોન ન. રાતું - રવત વિશે. રણભૂમિ - રમૂમિ સ્ત્રી., સમરી રામના પુત્રનું નામ - શ !. ન.
રામની બહેન - શાન્તા સ્ત્રી. રત્ન - રત ન.
રીત - રતિસ્ત્રી. રત્નરૂપ સ્ત્રી. - સ્ત્રીરત્ન ન.
રુચિ - સ્ત્રી., મસ્ત્રિી . રથ - રથ પું.
રુદન - રોન ન. રમત - સ્ત્રી.
રૂ - તૂન પું. રમવું - જીગ. ૧ પરમૈ., રમ્ ગ. ૧ રૈયત - પ્રગાસ્ત્રી. આત્મને.
રોગ -1 પં., વ્યાધિ !. રસ - રસ પું.
રોપવુંએ (ક્રિયાવાચક નામ)-મારોપન. રસ્તો - વર્ધન., વીથી સ્ત્રી. રહેઠાણ - વાસ છું. રહેલું - મધ્યેષિવ વિશે.
લઈ જવું –ની ગ. ૧ ઉભય., વદ્ ગ. રહેવું - વર્ગ . ૧ પરસ્મ, થિ + | -૧ ઉભય. વર્ગ. ૧ પરમૈ.
લઈ જવુંએ (ક્રિયાવાચકનામ)-ફરજન. (હે સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૦૫ ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ,

Page #219

ભૂ. કૃ.
લઈ બેસવું - પ્ર + વૃત્ ગ. ૧ આત્મને. લઈ લેવું – હૈંગ. ૧ ઉભય. લક્ષ્મી- લક્ષ્મી સ્ત્રી., રમા સ્ત્રી. લખેલું - પ્રીત ભૂ. કૃ., लिखित લંગડો - ઘુગ્ન વિશે. લંબાઈવાળું - વૃદ્ધિમત વિશે. લગ્નમાં આપવા યોગ્ય – પ્રય વિશે. લડવું – યુક્ ગ. ૪ આત્મને. લડવૈયો - ચોથ પું., વીરપું. લડાઈ - યુદ્ધન., યુ સ્ત્રી., વિપ્ર પું. લડાઈ અને સલાહ -વિદ્મહસંધિ યું.
લત - વ્યસન ન.
લશ્કરી સિપાઈ - સૈનિષ્ઠ પું. લાંબા વખત સુધી - વિરમ્ (અવ્યય) લાંબી આવરદાવાળું -આયુષ્યત્વિશે.
લાકડી - ૬ પું.
લાકડું - ષ્ટિ ન.
લાજ - તન્ના સ્ત્રી.
લાજવું - તન્ ગ. ૬ આત્મને. લાડુ - મો∞ પું.
લાભ - નામ પું.
લાયક થવું - અદ્ગ. ૧ પરસ્પૈ. લાલ - રક્ત્ત વિશે.
લોભ રાખવો - તુમ્ ગ. ૪ પરસ્પૈ.
વ
વંશ - વંશ પું.
વક્તા - વતૃ પું.
વખત - જાત પું.
વખાણ - સ્તુતિ સ્ત્રી. વખાણવું – વત્ ગ. ૧૦ ઉભય., શંક્ ગ. ૧ પરૌં., હ્તા ગ. ૧ આત્મને. વખાણવા લાયક - પ્રશસ્ય વિશે. વચન - વચન ન., વમ્ વિશે. વજ્ર - વજ્ર પું. ન., વિ પું. વધ - વથ પું. વધવું - સમ્ + વૃ ગ. ૧ આત્મને. વધતું - વૃદ્ધિમત્ વિશે. વધારે નાનું - નીયમ્ વિશે. વધારે મોટું - ન્યાયસ્ વિશે. વધારે વહાલું - પ્રેયસ્ વિશે.
વન - વન ન., અવ્વીસ્ત્રી., અરન્યન.
વનવાસિન્ વિશે.,
વનમાં રહેનાર વનૌર્ વિશે.
વરદાન - વરવાન ન., વરવું.
-
વરવહુ - નાયાપતિ પું. (દ્વિ.વ.) વર્ણવવું- વર્ષાં ગ. ૧૦ ઉભય. | વસતું - વસન્ત્ (વત્ નું વ. રૃ.) વસંત - વસન્ત પું.(ઋતુ) વસવું - વત્ ગ.૧ પરસ્પૈ.
-
લાવવું - આ + ની ગ. ૧ ઉભય. લુચ્ચો - વ્રત પું., શકું., વશ્વપું.,
નામ પું.
લેશભાગ - નવ પું.
લોક - તો પું., નન પું. લોટવું - તુમ્ ગ. ૪ પ૨સ્મે. લોભ - તોમ પું.
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૦૬ ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ)
વસ્તુ - વસ્તુ ન., અર્થ પું.
વહાણ - નૌા સ્ત્રી., નૌ સ્ત્રી. વહાલામાં વહાલી - પ્રિયતમા સ્ત્રી.

Page #220

વહાલી - જાન્તા સ્ત્રી., ગેહિની સ્ત્રી. વહાલું - પ્રિય વિશે., પ્રિયતમ વિશે., પ્રેયસ્ વિશે.
વહાલો - વત્તમ પું., રમળ પું. વહેવું - વ ગ. ૧ ઉભય. વહેમ - શાસ્ત્રી. વહેમ આણવો - રજ્જુ ગ. ૧ આત્મને. વલણ - પ્રવૃત્તિ સ્ત્રી., મતિ સ્ત્રી. વળી - અત્તિ (અવ્યય)
વાંક - અપરાધ પું.
વાંદરો - વાનર પું., ઋષિ પું.
વાક્ય- વાયન.
વાઘ -વ્યાઘ્ર પું. વાઘણ- વ્યાઘ્રી સ્ત્રી., વ્યાલી સ્ત્રી. વાડી- વાદિા સ્ત્રી., દ્યાન ન.,
પવન ન.
qwell-aquitzell., aarzell., ara
',
સ્ત્રી.
વાત - થા સ્ત્રી.
વાદળ - મેય પું.
વાદળનો જથ્થો – મેયનાતન.
વાયુ – વાયુ પું., વાત પું. વાયુદેવતા – મરુત્ પું. વાર્તા - થા સ્ત્રી.
વારંવાર - વારંવારમ્ (અવ્યય),
અનેશમ્ (અવ્યય), વનુશસ્ (અવ્યય)
વાવવુંએ (ક્રિયાવાચક નામ)-આરોપળન. વાસ્તે- તે (અવ્યય)
વાસ
વાસ પું. વિખરાયેલું – નિરસ્ત (નાર્ + સ્ ગ.
૪ નું ભૂ. કૃ.)
વિખેરવું - નિર્ + અસ્ ગ. ૪ પરસૈં. વિઘ્ન- વિઘ્ન પું.
વાવ- વાપી સ્ત્રી.
વાવવું - વપ્ ગ. ૧ ઉભય.
-
વિચાર – વિદ્યાર્ પું., મતિ સ્ત્રી.
વિચારવું - સ્પ્રિન્ગ. ૧૦, સમ્ + સ્
ગ. ૧ આત્મને.
વિચારાયેલું -વિન્તિત (ચિન્ નું ભૂ. કું.)
વિચિત્ર-વિન્વિત્ર વિશે.
વિદાય લેવી - આ + X [ પૃક્ ] ગ. ૧ આત્મને.
Caell-faenzall., fagra 1. વિદ્યાર્થી - વિદ્યાર્થિન્ પું, શિષ્ય પું., છાત્ર પું.
વિદ્વાન – વિમ્ વિશે.
વિદ્વાનપણું, વિદ્વત્તા – વિદ્વત્ત્વ ન. વિનંતિ -વિજ્ઞપ્તિસ્ત્રી.
-
વિનંતિ કરવી – અમિ + અર્થ ગ. ૧૦ આત્મને., પ્ર + અર્થં ગ. ૧૦આત્મને. (all-fatt (24044)
વિયોગ – વિયોગ પું. વિવાહ - વિવાદ પું. વિશ્વ - વિશ્વન.
વિશ્વકર્મા - વિશ્વવર્મન્ પું., ત્વષ્ટ પું. વિશ્વાસ -વિશ્વાસ પું., શ્રદ્ધા સ્ત્રી. વિશ્વાસનું કારણ - વિશ્વાસરળ ન.
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છૅ ૨૦૭ જી ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ)

Page #221

વિસ્તાર - વિજ્રાસ પું. વિસામો ખાવાના સબબથી – વિશ્રા
મહેતો:
વીંટાળવું - પર + વૃ વીજળી – વિદ્યુત્ સ્ત્રી. વીણવું – ગ. ૬ પરૌં. વીનવવું – પ્ર + અથૅ ગ. ૧૦ આત્મને.
વીર્ય - વીર્ય ન.
all-artzell.
વેદ – વેવ પું., ઇન્વપ્ ન., શ્રુતિ સ્ત્રી. વેદ જાણનાર -શ્રુતિમત્ વિશે. વેર વાળવું એ - પ્રતિયિા સ્ત્રી. વેરુળ - પતાપુર ન. વેલ - નતા સ્ત્રી.
વહેમી- સાગ વિશે. વૈકુંઠ (વિષ્ણુનું રહેવાનું ઠેકાણું) – વૈવુડન. વૈભવ – પ્રભાવ કું., વિમવ યું. વ્રીહિ, વ્રીહિનાદાણો - વ્રીહિ પું.
શ
શંકા - શા સ્ત્રી., સંવેદ પું. શંકા ભરેલું – મારૢવિશે. શણગારવું - ભૂપ્ ગ. ૧૦ ઉભય., અલ્તમ્ + ૢ (કર્મણિપ્રયોગમાં )
૧ ઉભય. શરદઋતુ – શરણ્ સ્ત્રી. શરમાવું - લૅન્ ગ. ૬ આત્મને. શરીર - શરીર ન.
ત્તિ પું., શત્રુ કું., પુ પું.,
શરીરરૂપી વહાણ – વ્હાયનો સ્ત્રી. શરીરમાં રહેતું – શરીરસ્થ વિશે. શરૂઆત - આત્મ્ય પું.
શરૂ કરવું - આ + રમ્ ગ. ૧ આત્મને.,
પ્ર + વૃત્ ગ. ૧ આત્મને. શહેર - નગરન., નનરી સ્ત્રી., પુન., પુરી સ્ત્રી.
શાણી સ્ત્રી
આર્યાં સ્ત્રી.
શાંત - મૂળ વિશે., સ્વસ્થ વિશે. શાંતતા – મૌન ન.
શાંત રીતે – તૂખ્ખીમ્ (અવ્યય) શાંત થવું પરસ્પૈ.
શમ્ [ શમ્] ગ. ૪
શાંત પડવું - સાન્દ્ ગ. ૧૦
શાંતિ - શાન્તિ સ્ત્રી., સ્વાસ્થ્ય ન.
શતક - ગત ન.
શત્રુ - દ્વેષ્ટ પું. શત્રુ સાથે લડાઈ – શત્રુવિગ્રહપું. શરણે જવું – ગરામ્ કે વશમ્ + ગમ્ [T]ગ. ૧ પરૌં., આ + શ્રિ ગ.
|
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૨૦૮
શાસ્ત્ર – શાસ્ત્ર નં. શાળા - શાના સ્ત્રી.
શિકારી - વ્યાધ પું. શિકારી પ્રાણી - શ્રાવણ્ પું. શિક્ષા – ૬ પું. શિયાળ - શ્વાન પું., નમ્બૂ પું. શિયાળો – શિશિર પું. ન. શિવ - શિવ પું., ધૂનટિ પું., જૂલિન્ પું., શમ્ભુ પું.
શિવનું દેરું - શિવાલય ન. શિશિરઋતુ – શિશિર પું. ન.
ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ

Page #222

પરમૈ.
શિષ્ય-શિષ્ય પું, છત્રપું. વિદ્યાર્થિનપુ. | સંબંધ - સંપર્વ પું. શીખવવું - ૩૫ + વિશ ગ. ૧ ઉભય., | સંભવતું જણાય છે. - સંકાવ્ય વિક્ની ગ. ૧ ઉભય.
(સમ્મૂ નું પ્રેરક કર્મણિ વર્તમાન નૃ. શીખવું –શિશ્ન ગ. ૧ આત્મને, પત્ | પુ. એ. વ) ગ, ૧ પરમૈ.
સંભારવું - મૃગ. ૧ પરસ્પે. શુદ્ધ - શુદ્ધ વિશે., વિશુદ્ધ (
વિશુદ્ સંભાળવું – રક્ષ ગ. ૧ પરસ્મ., તમ્ ગ. ૪ પરસ્મ. નું ભૂ.કૃ.)
ગ. ૧ આત્મને. . . શુદ્ધિ -શુદ્ધિ સ્ત્રી., વિશુદ્ધિ સ્ત્રી. સંસર્ગ - સંપર્જ . શૂદ્ર શૂદ્ર પું.
સંસાર – સંસાર છું. શૂર -દૂર !., વીર પું.
સગો-જ્ઞાતિપું., વન્યુj, વાવ., શેરી - રચ્યા સ્ત્રી.
સઘળું - સત્ર વિશે., રિત વિશે. શોક કરવો, શોચવું - શુન્ ગ. ૧ સજા કરવી - વાગ. ૧૦.
સજન – સજ્જન પું, કાર્ય ., શોધવું-5 ગ. ૧૦આત્મને. માગ. सत् पुं. ૧૦ ઉભય., મનુ+5 ગ. ૪ પરસ્પે. સજ્જ થયેલો-૩ચત (યનું કર્મણિ શોભવું - વિ + રાજૂ ગ. ૧ ઉભય.. ભૂ.કૃ.) શૌર્ય-શૌર્ય ન., પરમ પું. સતાવવું - તુન્ ગ. ૬ ઉભય..
સત્કર્મ -સુતિ સ્ત્રી., સુરત ને.
સત્કારનું કારણ પૂનાસ્થાન ન. સંકટ –સંદ ન., ન., વ્યસન
સપુરુષ – સત્પષ કું., સાધુ પું. ન., મનિષ્ટ ન., વિપદ્ સ્ત્રી.
સત્ય – સત્ય ન., મૂતાઈ ., સર્વ ન. સંકડામણ – સંદન.
સદા – સવ (સવા+અવ્યય) સંગમ-સંપામ પું.
સદાચાર -સતાવાર પું. સંગતિ -સંપતિ સ્ત્રી, સંડામ પં.
સભા - સમાં સ્ત્રી, સરસ સ્ત્રી, સંગીત - સંગીત ન.
समाज पुं. સંતતિ – સંતતિ સ્ત્રી, પ્રજ્ઞા સ્ત્રી.
સભ્યતા- સભ્યતા સ્ત્રી, પ્રશ્રય પું. સંતોષ પામવો - તુન્ ગ. ૪ પરસ્પે.
સમક્ષ – પુરત (અવ્યય) સંદેશો - સંદેશ પું.
સિમજ- માવય (મૂના પ્રેરકના આજ્ઞાર્થ સંપ -મેન પું.
નું દ્રિ. પુ. એ. વ.) સંપત્તિ - સંપત્તિ સ્ત્રી, સંપી .
સમજ - વૃધુ ગ. ૧ ઉભય. હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૨૦૯ : ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ

Page #223

સમજાવવું - ૩૫+વિદ્ ગ. ૬ ઉભય. સમર્થ - સમર્થ વિશે. સમર્થ થવું – વતૃપ્ ગ. ૧ આત્મને. સમાન ગણતું – સમવિત્ત વિશે. સમુદાય - સફ્થાત પું., સમૂહ પું., અવષય પું.
સમુદ્ર - સમુદ્ર પું., વૃદ્ધિ પું. સમૂહ - સમૂહ પું.
સરકવું – TM ગ. ૧ પરસ્પૈ. સરકારી કચેરી - રાનદાર ન. સરખા દિલવાળું – સમન્વિત્ત વિશે. સરખું – તુલ્ય વિશે., સમ વિશે. સરજનાર - હ્રષ્ટ પું. સરજવું- મૃત્ ગ. ૬ પરૌં. સરજાયેલું - નિર્મિત (ન+મા નું ભૂ. કૃ.) સરવું - TM ગ. ૧ પરસૈં. સરસાઈ કરવી – સ્વત્ ગ. ૧ આત્મને.
સરોવર - હ્રાસાર પું., સરસ્ ન. સર્વ રીત – સર્વથા (અવ્યય)
(અવ્યય)
સવારે - પ્રાત્ર્ સહિયર – સહચરી સ્ત્રી.
સહેવાયેલું – સોઢ (સદ્ નું ભૂ. કૃ.) સહેવું – સદ્ ગ. ૧ આત્મને.
-
સાંચો- યન્ત્ર ન.
સાંભળનાર - શ્રોતૃ વિશે. સાંભળવું (ક્રિયાપદ) -
સાંસતાં સ્હેવું-થવું – શ[ શામ્ ] ગ.
૪ પરૌં.
સાક્ષાત્ - મૂર્તિમત્ વિશે. સાક્ષી – સાક્ષિન્ પું.
-
સાથે – સજ્જ (અવ્યય) સાદડી – ટ પું.
સાધવા – યોગ્ય સાથયિતવ્ય વિશે.
સાધુ - સત્ પું. સાપ - સર્પ છું.
સાબિત કરવું- સમ્+નક્ષ ગ. ૧૦ ઉભય. સામર્થ્ય - સામર્થ્ય ન., પ્રભાવ પું. સારથિ - સારથિ પું., મળ્યેષ્ટ પું. સારી ચાલનું – પુછ્યવત્ વિશે.,
सुवृत्त
વિશે.
સારું - તે (અવ્યય)
સારું – ઝુમ વિશે., શોમન વિશે. | સારું કામ - સુત ન., સુશ્રૃતિ સ્ત્રી., સુરિત ન., પામ પું., વિમ પું. સારું - સમ્યક્ (અવ્યય) સાષ્ટાંગ નમસ્કાર સાથે - સાપાતમ્ (સામાસિક અવ્યય)
સાસુ - શ્વભ્રૂ સ્ત્રી. સાહસ કર્મ – સાહસ ન. સિંહ - સિંહ પું.
સિંહાસન – સિંહાસન ન.
-
સીંચવું -સિદ્[ સિગ્]ગ. ૬ ઉભય.
સાંભળવું એ (ક્રિયાવાચક નામ)- શ્રુતિ | સીમા - સૌમન્ સ્ત્રી.
સ્ત્રી., શ્રવળ ન.
સુંવાળું – મૃત્યુ વિશે.
સુંદર - વાહ વિશે.
6. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૧૦
ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ )

Page #224

સુખ - સુઘ ન., ત્યાળ ન., મદ્ર ન. સુખનો અંશ- મુનેશ પું. સુખી – મુસ્લિન્ વિશે., નિવૃત્તિમત્ વિશે., શ્રીમત્ વિશે., મુદ્દમાન્ વિશે., શનિન્ વિશે. સુકાવું - શુધ્ ગ. ૪ પરસૈં. સૂચન - નિર્વેષ પું. સૂત્રધાર - સૂત્રધાર પું.
સૂર્ય – સૂર્ય કું., રવિ પું., સવિતૃ પું. સૃષ્ટિ-સૃષ્ટિ સ્ત્રી.
સૃષ્ટિકર્તા – સ્ત્રષ્ટ પું.
સજ્જા – शय्या
સ્ત્રી.
સેના – મેના સ્ત્રી.
સેનાપતિ - સેનાપતિ પું. સેવવું - સેક્ ગ. ૧ આત્મને, મન્ગ. ૧ ઉભય., પરિ+સેવ ગ. ૧ આત્મને., નિસેક્ ગ. ૧ આત્મને.
સો - શત ન.
સ્તબ્ધ - નિશ્ચેષ્ટ વિશે.
સ્થળ
- સ્થત ન., શાતા સ્ત્રી. સ્થાપના- પ્રતિષ્ઠાપન ન., પ્રવર્તન ન. સ્થાપેલું - વિહિત (વિ + ધા નું ભૂ. રૃ.)
સ્થિર -સ્થિરવિશે., ધ્રુવ વિશે., અક્ષર વિશે.,નિશ્ચેષ્ટ વિશે., अविचलित (અ+વિચલિત- વિ+જ્જત્ નું ભૂ. કૃ.) સ્નેહ - સ્નેહ પું., પ્રતિ સ્ત્રી., પ્રેમવું.
गेहिनी
ન.
સ્નેહ રાખવો - સ્નિ‚ ગ. ૪ પરÅ. સ્મૃતિ (=ધર્મશાસ્ત્ર) - સ્મૃતિ સ્ત્રી.
–
સ્વચ્છ - અવાત વિશે.
સ્વદેશ - સ્વવેશ પું., સ્વવિષય પું. સ્વપ્ન - સ્વપ્ન પું.
સ્વભાવ - પ્રકૃત્તિ સ્ત્રી. સ્વર્ગ - સ્વñ પું.
સ્વસ્થ - સ્વસ્થ વિશે.
સ્વર્ગમાં રહેનારા દેવોમાંની એક જાત - ગન્ધવ પું.
સોનામહોર – નિષ્ઠ પું. સોની – સુવર્ણજાર પું. સોનું-સુવળન., વાØનન., ફ્રેમન. સોબતણ, સોબતમાં રહેનારી – સવરી
zall. સોમયજ્ઞ કરાવનાર યાજ્ઞિકમાંનો એક –
મૈત્રાવરુણ પું.
સોમરસ, સામવલ્લી – સોમ પું. સો મૂર્ખા- મૂર્ચ્છશત ન. સૌથી મોટું – વર વિશે. zall - arizal., amat zall., સ્ત્રી.
ૐ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છૅ ૨૧૧
સ્વસ્થતા – સ્વાસ્થ્ય ન., સુર્વે ન. | સ્વાદિષ્ટ - સ્વાદુ વિશે. સ્વાભાવિક - પ્રતિસિદ્ધ વિશે.
K
હણવું – હન્ હદ - સીમન્ સ્ત્રી. હમણાં - અધુના (અવ્યય) હંમેશ - સવા (અવ્યય), સર્વવ= સવા + વ (અવ્યય)
ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ)

Page #225

હરકત - પાથ !. . | હાથીનું બચ્ચું - રમપુ. હરણ - મૃ!., હાર . ' હાર ખાવી -પર + નિ (ગ) ગ. ૧ હરણ કરવું એ (ક્રિયાવાચક નામ) - આત્મને. ૮૨ ન.
હાલવું – વર્ગ. ૧ આત્મને. હરાયેલું મૂિત (મમિ + મૂનું ભૂ. | હાલે નહિ એવું - વિનિત ( +
વિ + રજૂ નું ભૂ.કૃ.) હરાવવું - નમ્ ગ. ૧ આત્મને., | | હિંદુસ્તાનનો રહેવાસી – ભારતવર્ષીય આમ + બૂ ગ. ૧ પરસ્મ. . ૫. હરીફાઈ - ૩અક્ષમ સ્ત્રી.
હિતકારક - હિત વિશે, હિતવર વિશે. હરવું, હરી જવું -દંગ. ૧ ઉભય. હિતકારક વસ્તુ – પથ્ય ન. હલકાપણું - મન્ મું.
હિંમત – કૃતિ સ્ત્રી. હલકું - સુદ્રવિશે.
હુકમ - માણા રૂરી., ગાવેશ ૫., હવન કરનારો - રોz !... शासन न. હવેલી - ફર્થ ન., પ્રાસાદ પું. 4 હુકમ બજાવવો - મન+સ્થા [ તિ]. હસવું-મિ ગ.૧ આત્મને , | ગ. ૧ પરસૈં. હળવે હળવે - શનૈમ્ (અવ્યય) | હૈયું - વયે ન., મન:શ્વર ન.. હળાહળ ઝેર - હત્નાહિત્ન ન. ' ન હોવું -મૂ ગ. ૧ પરસ્મ, મર્ ગ. ૨. હાથ - હસ્ત પૃ., ર ., પાળિ પૃ., | પરમૈ., વૃત્ ગ. ૧ આત્મને., વિદ્ વાયું. .
ગ. ૪ આત્મને. હાથણી – વશ સ્ત્રી.
હોંશિયાર - નિપુણા વિશે. હાથમાં લેવું - રમ્ગ. ૧ આત્મને. | | હોંશિયારી - સૌશત્ન ન., પ્રવીષ્ય ન., હાથી - તિન્ !., ગન પૃ., ના !. | પટુતા સ્ત્રી.
જાત ન
::
:
::
:
:
JESSESSESSME: વવવવવવ વવવવવ
.. . વવવવ
છે
મારી પ્રથમ ઘઃ- આચાર સર્વોત્તમ ધર્મ છે.
.
IEWERE
NEWS ન નનૈવિનિપાન મશ: પૂર્વ પટા- ટીંપે-ટીપે ઘડો ભરાય છે. [૧]
હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૧૨ છે. 6 ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ,

Page #226

(नियमावलि
१.स्व२-संधि १. नाम या५हन द्विवयनने छेडे ई, ऊ (ही) 3 ए + स्व२ = संघियता नथी.
६.त. गिरी + आरोहन्ति = गिरी आरोहन्ति । २. ५iते ए, ऐ, ओ, औ+ स्व२ = अनुभे अय, आय, अव्, आव भूय छे. El.d. ने + अ = नय । गै + अ = गाय।
भो + अ = भव । अश्वौ + उत्पततः = अश्वावुत्पततः । →सा नियम विपे य, व् सोपाय छ, लोपाय त्यारे संघियता नथी. El.d. मन्यते + आत्मानम् = मन्यतयात्मानम् । अथवा मन्यत आत्मानम्। 3. ए ओ पछी असावे तो अनास्थाने 5 (अ ) भूय छे.
El.d. वने + अश्व = वनेऽश्व । अश्वो + अस्ति = अश्वोऽस्ति । ४. ही इ, उ, ऋ, लु + वितीय (अना सिवायनाली1) स्व२ = अनुभे
य, व, र, ल् मुडाय छे. ६.d. अति + उष्ण = अत्युष्ण । मधु + अलभत = मध्वलभत ।
मातृ + आदि = मात्रादि । ल + आकृतिः = लाकृतिः। ५. हाई स्व अ, इ, उ, ऋ, ल + स्वातीय (अना मे४) हा स्व स्व२ ==
દીર્ઘ સ્વર થાય છે. ह.त. जिन + आज्ञा = जिनाज्ञा । भवति + इति = भवतीति ।
मधु + उर्मि = मधूर्मि । मातृ + ऋण = मातृण । ६. अ आ + इ3 ई, उ ऊ, ऋ ऋडोय तो बने भणीने पाछन। १२नो गुर
थायछ. ६.त. दिन + ईश = दिनेश । सूर्य + उदय = सूर्योदय ।
राजा + ऋषि = राजर्षि । ७. अ आ + ए ऐ = ऐ
६.d. सीता + ऐक्षत = सीतैक्षत। . ८. अ आ + ओ औ = औ
६.. नृप + औ = नृपौ। ४. अ, ई, ऊ, ऋ, हा स्व + ऋ = संघि ४२वी अथवा संघि न ४२di मात्र
પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ હોય તો હસ્વ કરવો.
घ.त. राजा + ऋषि = सजर्षि । अथवा राज ऋषि । . હજી સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૧૩ ગુજરાતી સંસ્કૃત શબ્દકોશ,

Page #227

- ૨. વ્યંજન-સંધિ ૧. નામના પદાંતે એકથી વધુ વ્યંજન હોય તો પ્રથમ વ્યંજન રહે, બાકીના વ્યંજન
લોપાય અને પ્રથમ વ્યંજનના સ્થાને સ્વવર્ગનો પ્રથમ કે તૃતીય થાય છે. દિા.ત. મન્ + ૬ = મ / મા . ૨. ૨૦ + અઘોષ વ્યંજન = સ્વવર્ગનો પ્રથમ + અઘોષ.
દા.ત. અતિ = ૩ત્તિા ૩. ૨૦+ ઘોષ કે સ્વર = પૂર્વ વ્યંજનના વર્ગનો ત્રીજો + ઘોષ કે સ્વર.
દા.ત. ન્ + =૩: વનાન્ + મતિ = વનાવાતા ૪. ૨૦ + અનુનાસિક = સ્વવર્ગનો અનુનાસિક અથવા સ્વવર્ગનો ત્રીજો.
દા.ત. પતર્ + મુરારિ=ાતમુરારિ / પતમુરારિ ૫. તાલવ્ય કે મૂર્ધન્યના યોગમાં દંત્ય દુર્બળ બનીને તેટલામો તાલવ્ય કે મૂર્ધન્ય મૂકાય
દા.ત. તત્ + ૨ = તત્ર તત્ + ટ = તા ૬. દંત્ય + ન = +
દા.ત. માવત્ + નીના = માવના , ૭. + = સાનુનાસિક (૨) – + 7
દા.ત. મિન્ + નોધે= સ્મા ૮. હસ્વ સ્વર હું, ,૧+ સ્વર = , બેવડાય છે.
દા.ત. મનવમ્ + રૂતિ = મન્નિતિ ૯. કેન્ + અઘોષ વ્યંજન = કે નો થાય.
દા.ત. વાન્ + ફ = વાક્ષા ૧૦. – કે + ૨૪માંનો ઘોષ વ્યંજન = કે જૂનો થાય.
દા.ત. વીર્ + ગ્યામ્ = વાગ્યામ્ | ૧૧. હસ્વ સ્વર, મા અવ્યય કે મા ઉપસર્ગ + છું= $નો છું થાય. દા.ત.+ છિદ્ધિ=માછિદ્ધિા
>દીર્ઘ સ્વરમાં વિકલ્પ છુંનો છૂં થાય છે. દા.ત. ની + છાયા = નીછાયા કે નછાયા ૧૨. પદાંતે + ઉષ્માક્ષર કે સ્ત્ર નો અનુસ્વાર થાય.
દા.ત. ઇન + સિ = હંસિ { + થ = સંપત્તિ ૧૩. પદાંતે –+ , , , , , ક્ =ને ઠેકાણે અનુસ્વાર તથા વિસર્ગ સંધિના હ૩ સુબોધ સંસ્કૃતમાપદેશિકા (ચ ૨૧૪ 99090 નિયમાવલિ

Page #228

१६.
નિયમ મુજબ ફેરફાર થાય છે. El.d. नरान् + च = नरांश्च । नरान् + टीकते = नरांष्टीकते।
बिडालान् + ताडयति = बिडालांस्ताडयति । १४. ऋ, ष् पछी अ५हान्त न् आवे तो न् नो ण् थाय छे तथा बेनी वय्ये ४५,
मोठय, य, व, ह् स्व२ मावे तो न् नो ण् थाय छे. ६.. प्र + नमति = प्रणमति । ऋन = ऋण । राम + इन = रामेण । → पहात न होय तो न नोण थती नथी.
६.d. नरान् । १५. ५हते 3 स + अघोष शून्य = र स्नोविस थाय. ६.d. पुनर् + पुनर् = पुनः पुनः । शनैस् + शनैस् = शनैः शनैः ।
त् + श् + अंत:स्थ, अनुनासि स्वर = श्नो विस्पे छ थायछे.
au.t. अवदत् + शठः = अवदत्छठः । नियम ५ ५२थी अवदच्छठः । . १७. उद् उपस + स् = स्नो दो५ थाय छे. ६.त. उद् + स्था + य = उद् + थाय ।
उद् + स्तम्भते = उद्तम्भते = उत्तम्भते। (नियम २ भु४५) १८.२० + ह् = ह्ना स्थाने स्ववानो योथो भूडायजे.
El.d. उद् + हार = उद्धार।। १८. उपानह शहनो ह अघोष व्यंना प्रत्यय ५२ होता त् थाय छे.
ઘોષ વ્યંજનાદિ પ્રત્યય પર હોતા ર્થાય છે. અને પદાંતે અથવા થાય છે. २०. अ, आ सिवायनो २१२, ४य 3 र् + स् = स् नो ष् थाय.
६.d. वाक्+ सु = वाक् + षु = वाक्षु । रामे + सु = रामेषु । २१. र् + द + ढ् मावे तो पूर्वनो ढ्दोपाय भने तेनी पूर्वनो स्व२ ही थाय.
El.त. हरिः + रटति = हरिर् + रटति = हरी रटति । लिद + ढि = लीढि। २२. सम्, परि, उप + कृ = कृ नुं स्कृ थाय छे. El.d. सम् + क्रियते = संस्क्रियते । परि + कार = परिष्कार ।
उप + कारः = उपस्कारः । → नियम जय लागु पडतो नथी. ६.d. उपकार। २३. मे ४ ५६मा र, + क्, ख्, प, फ् = र्नो ष् थाय छे. Ed. निर् + कासः = निष्कासः । निर् + पद्यते = निष्पद्यते ।
निर् + खनति = निष्खनति । निर् + फलम् = निष्फलम् । હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૨૧૫
નિયમાવલિ

Page #229

3.विसर्गसंधि ૧. એ પછી વિસર્ગ + ઘોષ કે ન આવે તો વિસર્ગ(:) નો થાય છે. તે પૂર્વના ન માં
भणी ४di ओ थाय छे.
ह.. रामः गच्छति = रामो गच्छति । रामः अटति = रामोऽटति । २. अ५७ विस + अ सिवायनो ओ७५९। स्व२ = विसर्ग लोपाय छे.
Ed. रामः आगच्छति = राम आगच्छति । रामः इति = राम इति । 3. अ, आ सिवायनो ओ५९। स्व२ ५छविस + घोष स्व२ मावे तो विसनो - राय छे.
६.त. हरिः + आगच्छति = हरिरागच्छति । हरिः + गच्छति = हरिर्गच्छति । ४. आ ५७ विस[ + स्वर : घोष = विसर्ग सोपाय. El.d. बालाः + आगच्छन्ति = बाला आगच्छन्ति ।
. बालाः + गच्छन्ति = बाला गच्छन्ति। ... ५. विस)[ + च्, छ, ट्, ठ्, त्, थ् मापे तो मनुश्, ए, म थाय छे... ह.त. बालः + चलति = बालश्चलति । बालः + टीकते = बालष्टीकते ।
बालः + तरति = बालस्तरति । ६. विस[ + श्, ए, स् मापे तो विसर्ग + श्, ए, स् तथा विल्पे श्, ए, स् + श्,
ष्, स् थाय छे. El.d. नृपः + शास्ति = नृपःशास्ति । नृपश्शास्ति।
बाल: + षट्कोणम् = बालःषट्कोणम् । बालष्षट्कोणम् ।
बालः + सरति = बालःसरति । बालस्सरति । ७. भोः + घोष : स्व२ = विसर्ग सोपाय छे...
Eu.त. भोः + भोः + भव्याः = भो भो भव्याः । भोः + नृत्यम् = भो नृत्यम् । ८. सः, एषः + अ सिवायनो [ = विस[दोपाय छे. Ed. सः, एषः + आगच्छति = स, एष आगच्छति ।
सः, एषः + गच्छति = स, एष गच्छति ।
विद्याधनं सर्वधनप्रधानम् । - सर्वधनमा विद्या-धन प्रधान छे.
હક સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૨૧૬ ક
. ૪૬ નિયમાવલિ

Page #230

૪. અનુસ્વાર-સંધિ ૧. પદાંત મ્+ ઉષ્માક્ષર, અંતઃસ્થ કે મહાપ્રાણ =મૂનો પૂર્વના અક્ષર ઉપર અનુસ્વાર થાય છે.
દા.ત, મામ્ + સંદે= હિંસદે કરમ્ + વવામિ = ૩ દંવવામા ૨. પદાંતે સ્ + સ્પર્શ વ્યંજન = { નો પૂર્વના અક્ષર ઉપર અનુસ્વાર થાય અથવા વિકલ્પ પાછળના વ્યંજનનો અનુનાસિક થાય. . દા.ત. થમ્ + મવામિ = થં ભવાનિ થવાના
સાયમ્ + અતિ = સાથે કચ્છતિ / સાયઋતિ अहम् + चरामि = अहं चरामि / अहञ्चरामि ।
વયમ્ + તિષ્ઠામ: = વયે તિષ્ટમ: / વયનિષ્ઠામ: ૩. અનુસ્વાર નો મ્ + કોઈપણ સ્વર = તે સ્વરમ્માં ભળી જાય છે.
દા.ત. { + સ્મિ = ૩ મ િ
જસરકારક
વિદ્યા રાતિ વિનયમ્- વિદ્યાથી નમ્રતા આવે છે.
આ
*
*
* જરોજ
*
*
*
*
*
*
આ
કાર
વિદ્યા પ્રવાસેપુમિત્રમ્ - વિદ્યા વિદેશમાં મિત્ર છે.
ફરી
છે
ફર
શત્ન દિવિપુષા થનમ્ા-શીલ જ વિદ્વાનોનું ધન છે.
આ
સત્ય ઋUJક્ય મૂષUમ્િ - સત્ય કંઠનું ભૂષણ છે.
આ
હતું સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૨૧૭ 990996 નિયમાવલિ

Page #231

૫. ધાતુ રૂપનિયમો ૧. પહેલા ગણના ધાતુઓને ગણની નિશાની ન લાગતાં અંત્ય કોઈ પણ સ્વર તથા ઉપાજ્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત, ન્ + 4 + ત = મવતિની + 4 + ત = નતા .
વધુ + 1 + ત = વોઘતિ નીમ્ + + ત = નીતિ ૨. દશમાગણના ધાતુઓને ગણની નિશાની ગય લાગતાં અંત્ય કોઈપણ સ્વર અને ઉપાજ્ય ની વૃદ્ધિ થાય છે. તથા ઉપાસ્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે. દા.ત. રૃ+ ય + ત = વીરથતિ ત + મરી + તિ = તાડતા
પુણ્ + + તિ = પોષત્તિ અપવાદ - ૬, ૫, , , પૃ, ઋક્ આ છ ધાતુઓ દશમા ગણના હોવા છતાં ધાતુના સ્વરમાં ગુણ વૃદ્ધિ થતી નથી. ૩. ૫ કે ૪થી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે અંગના અંત્ય નો માં થાય છે. તથા ૪ થી શરૂ થતા પ્રત્યયો પૂર્વે અંગના અંત્ય નો લોપ થાય છે. દા.ત. છ + fમ, વ:, : = કચ્છમાગછાવ: ગામ:.
છે + ગત્તિ = દક્તિા ૪. હ્યસ્તન ભૂતકાળના પ્રત્યયો લાગતાં વ્યંજનાદિ ધાતુઓની પૂર્વેમ આવે તથાસ્વરાદિ ધાતુના આદ્ય સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે.
દા.ત. મ + અચ્છુ ગમ્ = મચ્છમ્ રૂક્ષ + મદિ=ોક્ષાદિ
કૃત્યોઃ સર્વત્ર તુન્યતા - મોતની સામે બધાય સમાન છે.
છે. વિદ્યા ગુરૂ ગુજ: - વિદ્યા ગુરુનો પણ ગુરુ છે.
શું
છે સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૨૧૮ હજાર નિયમાવલિ

Page #232

૧. નમ:,
૬. વિભક્તિના નિયમો
સ્વસ્તિ, સ્વાત્તા ના યોગમાં ચતુર્થી આવે.
દા.ત. મહાવીરાય નમ: । નનાય સ્વસ્તિ ।
૨. વિના ના યોગમાં દ્વિતીયા, તૃતિયા અને પાંચમી આવે. દા.ત. રામ – રામેળ – રામાત્ વિના ।
-
૩. તે ના યોગમાં દ્વિતીયા અને પાંચમી આવે.
દા.ત. રામ - રામાન્ ઋતે ।
૪. વ ના યોગમાં કર્મને ચતુર્થી લાગે.
દા.ત. નૃપ: બ્રાહ્મળાય ધનં યતિ ।
૫. ધૃ ધારણ કરવું, દેવાદાર થવું, જે લેણદાર હોય તેનું નામ ચતુર્થાંમાં આવે. દા.ત. રામ: હવે શતંનિ ાનું ધારયતિ ।
૬. ક્રોધ, દ્રોહ કે ઈર્ષા, અદેખાઈ કરવી હોય તો તેના ક્રિયાપદ સાથે કર્મને ચતુર્થી
લાગે.
દા.ત. રામ: વિદુરાય પ્થતિ । ૭. સ્મૃના યોગમાં ચતુર્થી લાગે.
દા.ત. મત્ત: ફૈશ્વરાય સ્મૃતિ
૮. પ્રતિ + વ ના કર્મને દ્વિતીયા લાગે તથા બદલામાં જે લેવાનું હોય તે પંચમીમાં આવે.
દા.ત. તેનેભ્યઃ પ્રતિયતિ માસાન્ ।
૯. ધ્ નો કર્મ દ્વિતીયા, ચતુર્થી અને ષષ્ઠીમાં આવે છે.
દા.ત. આચાર્ય: શિષ્યમ્ - શિષ્યાય - શિષ્યસ્ય જ્યાં થયતિ ।
૧૦. ખોડ-ખાંપણ બતાવવાના અંગને તૃતીયા લાગે. દા.ત. નેત્રેળ જા: I
૧૧. રુણ્ અને એવા અર્થના બીજા ક્રિયાપદો સાથે, ખુશ થનારનું નામ ચતુર્થીમાં આવે. દા.ત. મોજો વાળવાય રોવતે ।
૧૨. જેનાથી ભય હોય તેને પંચમી લાગે.
દા.ત. વ્યાઘ્રાત્ મયમ્।
૧૩. જેના પ્રતિ સ્નેહ હોય તેને સપ્તમી લાગે. દા.ત. પુત્રો બનજે નિતિ
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૧૯
હું નિયમાવલિ )

Page #233

૧૪. અત્નમ્ - આ અવ્યય તૃતીયા વિભક્તિ સાથે વપરાય છે.
દા.ત. મન્ન થના ૧૫. જેમાંથી ઉત્પન્ન થાય તેને પંચમી લાગે.
દા.ત. પટ્ટા Mાયતે પઠ્ઠાપૂ ૧૬. + ધાતુમાં જયાં ચઢવાનું હોય તેને દ્વિતીયા લાગે.
દા.ત, શિરિરતિા. ૧૭. શ્રેષ્ઠ, પ્રધાન, પ્રથા વગેરે હોય તેને ષષ્ઠી કે સપ્તમી લાગે.
દા.ત. રામ: 7 વા શ્રેષ્ઠ:I ૧૮. જેનું હિત ઈચ્છવાનું હોય તેને ચતુર્થી લાગે.
દા.ત. શિષ્યાય હિત રૂછતિ ૧૯. (સતિ સપ્તમી પ્રયોગ) બે વાર સપ્તમી આવે તો તેનો અર્થ જ્યારે.. ત્યારે ... કરવો.
દા.ત. તનુષુ વિમવેષ રાતિમિર્ચન્યને નરારા ૨૦. આદિ ધાતુમાં જવાના સ્થાનને દ્વિતીયા લાગે ક્યારેક ચતુર્થી પણ લાગે.
દા.ત. ગ્રામં છત્તાગ્રામાય છતિયા ૨૧. વગેરેમાં જેનું સ્મરણ કરવાનું હોય તેને દ્વિતીયા અથવા ષષ્ઠી લાગે.
દા.ત. પિતાં પિતુઃ વી સ્પરતા ૨૨. સદ - આ અવ્યય જેની સાથે હોય તે વ્યક્તિને તૃતીયા વિભક્તિ લાગે.
દા.ત. રામે સદ સતા વન વાછતિ છે
માથા યુતિરમ્ - માયા દુર્ગતિનું કારણ છે.
Xxxyyyy , « « « «
«
*
*
** * *
*** *********xxxxxxxxxxxxx
* * * * ***** * * * * * * *
મુëહિં સં. સ્થાતિ ? - મૂર્ખની સંગતિ કોને સુખ આપે છે?
હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિક ૨૨૦
999 નિયમાવલિ

Page #234

૭. સામાન્ય નિયમો ૧. રજૂ ધાતુ આત્મપદી છે. પરંતુ જો તેની પૂર્વે , પરિ કે વિ ઉપસર્ગ આવે તો તે પરમૈપદી થાય છે અને ૩પ ઉપસર્ગ આવે તો વિકલ્પ પરમૈપદી થાય છે.
દા.ત. મારમતિ પરિમિતિ વિરતિ ૩પરમત્તે ૩૫રમતિ ૨. વિશેષણ અને વિશેષ્યના લીંગ, વિભક્તિ અને વચન સમાન હોય છે.
દા.ત. પ્રવર્તેનાઈપ વાન પર્વતો ન વપૂરે છે ૩. જે પદ જોડવાના હોય કે છૂટા પાડવાના હોય તે સઘળાંને છેડે એક જ વાર કે દરેકને છેડે જુદી જુદી વાર ૨ કે વા મુકાય છે.
દા.ત. હરિ ગોવિન્દ્ર બન્યતઃ હરિવિવશ બન્યત: ૪. દેશનું નામ અને પ્રજ્ઞા શબ્દ બહુવચનમાં વપરાય છે. ૫. ની શબ્દની પ્રથમાના એકવચનમાં સ્ (૯) પ્રત્યય લાગે છે. ૬. નિષેધ બતાવવા માટે વ્યંજનથી શરૂ થતા શબ્દને આરંભે અને સ્વરથી શરૂ થતા શબ્દને આરંભે ન મુકાય છે.
દા.ત. X + થર્ષ = ૩૫થઈ અન્ + માવાર = મનાવાRI ૭. સામાન્યથી ૧૦મા ગણના ધાતુઓ ઉભયપદી છે. ૮. વિસર્ગ અથવા કોઈ વર્ણના લોપ પછી સંધી થતી નથી.
દા.ત. રામ + રૂતિ = રામ તિા. ૯. વિસર્વનામના રૂપોને વત્ અથવા ગરિ (અને રન) પ્રત્યય લગાડવાથી પ્રશ્નાર્થ જતો રહીને અનિશ્ચયાર્થ થાય છે, વિંચિત્ (ન.) કોઈ, શ્ચ (પુ.) કોઈ, વગેરે. (આમ જિમ્ ના ત્રણ જાતિના રૂપોને રિતુ - પિ - દર લાગે છે.)
કવિ દાનવ ગૂચમ્ - અવિદ્યાપૂર્ણ જીવન શૂન્ય છે. 00000000000000000000000000
20000000000000000000000000 પ મશીનચ હતં નમ્ - શીલ રહિતની કુલીનતા વ્યર્થ છે. .
હ૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા દશ ૨૨૧ છંદ 99090 નિયમાવલિ છે.

Page #235

८. मशिनानियमो ૧. મુળ ધાતુને અંતે ચલાગે તથા આત્મપદના પ્રત્યય લાગે.
El.d. गम् = गम्यते। ૨. દશમા ગણમાં ગુણવૃદ્ધિ થયા પછી ય લાગે.
चुर् = चोर्यते। उ. पातुन ते स्व इ, उनीही ई, ऊ थाय छे.
६.d. नु = नूयते । जि = जीयते । ४. स्व ऋहोय तो तेनो रि थाय, संयुत व्यं४५२न। ऋनो अर्, ऋतथा
जागृनो अर्थाय.
६u.d. कृ = क्रियते । स्मृ = स्मर्यते ।। ऋ = अर्यते । जागृ = जागर्यते । ૫. અંતે દીર્ઘ આવે તો , ઓક્ય તથા વ પર દીર્ઘ તો થાય.
६.. जृ = जीर्यते । पृ = पूर्यते । वृ = वूर्यते ६. दा, धा, मा, स्था, गै, पा [ पिब् ], सो, हा (1. 3 ५२स्मै.) माटा पातुमi
અંત્ય સ્વરનો દીર્ઘટ્ટ થાય છે.
Eu.त. दा = दीयते । पा = पीयते । ७. अञ्च्, अञ्ज, भञ्ज, रञ्ज, सञ्ज, स्वञ्, दंश, ध्वंस्, भ्रंश्, स्त्रंश, ग्रन्थ्, बन्ध्,
मन्थ्, स्कन्द, स्तम्भ, इन्ध्, उन्द्, तुंह मां अनुनासि सोपाय छे. ६.त. ग्रन्थ = ग्रथ्यते । मन्थ = मथ्यते । वच्, यज्, वप्, वह, वस्, वश्, वे, व्ये, ह्वे, श्वि, वद्, स्वप्, ज्या, व्यच, प्रच्छ, व्रश्च, भ्रस्ज, ग्रह, व्यध् मां संप्रसा२९. थाय छे. (संप्रसा२९ = य, व, र् ने पहले इ, उ, ऋथाय.)
६.त. यज् = इज्यते । वच् = उच्यते । ग्रह = गृह्यते । ८. नी, हू, कृष्, वह मां भुण्य भ प्रथमम तथा गौए। भद्वितीयाम सावे.
Ed. गोपेन अजा ग्रामं नीयते। १०. दुह्, याच्, पच्, वच्, दण्ड्, प्रच्छ्, चि, ब्रू, शास्, मुष्, मन्थ्, कथ् म गौए।
કર્મ પ્રથમામાં તથા મુખ્ય કર્મદ્વિતીયામાં આવે.
६.d. गुरुणा शिष्यः कथां कथ्यते । ११. अस् नो माहेश भू थाय. ६.d. भूयते ।
ब्रूनो माहेश वच् थाय. ६.d. उच्यते । (૪ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૨૨ હૃ99090 નિયમાવલિ

Page #236

નો આદેશ મંત્ થાય. દા.ત. તે
શી નો આદેશ શમ્ થાય. દા.ત. પથ્થતા ૧૨. ઘન, ઘન, તમ્ માં વિકલ્પ – લોપાય તથા અનુક્રમે હા, ના, તા થાય.
દા.ત. ઘાયતે = ચત્તે ગાયત્તે = નચત્તે . તાતે = ત તે .. ૧૩. કર્મણિ અને ભાવે પ્રયોગમાં કર્તાને તૃતીયા અને કર્મને પ્રથમ વિભક્તિ લાગે તથા ક્રિયાપદ કર્મને અનુસરે છે.
દા.ત. વાતા: શાનાં છત્તિ = વાર્ત: શાત્મા મુખ્યત્વે ૧૪. (જેમાં કર્મ નથી તે) ભાવે પ્રયોગમાં ક્રિયાપદ ત્રી.પુ.એ.વ. લે છે.
દા.ત. નના: શ્રીનિ = નનૈ: શ્રીદ્યો 000000000000000000000000000 છે નાતી દિ થુવો મૃત્યુઃ - જન્મેલાનું મૃત્યુ નિશ્ચિત છે.
Else 39HESHBHAI
Eી નૈનં નતિ શાસનમ્ - જૈન શાસન જય પામે છે , 900000000000000000000000003 00000000000000000000000000 [
ભ્રાતા પિતુઃ સT:- મોટો ભાઈ પિતા સમાન છે. તે 99999999999999999999999999 39809990000000000000000000
તપોથીના દિસંg:-સંપત્તિઓ તપને આધીન છે. . 000000000000000000000000000
કિ
મૈત્રીજો રીપો થ:- ધર્મ ત્રણે લોકનો દીપક છે.
-
તૃwોડથુન મુર મામ્ - હે તૃષ્ણા ! હવે તો મને છોડ!
હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૨૨૩ હ
જહ નિયમાવલિ

Page #237

૯. કૃદંતના નિયમો
૧. હેત્વર્થ કૃદંત ૧. ધાતુને તુમ લગાડવાથી હેત્વર્થ કૃદંત બને છે. તેનો અર્થ “...વાને માટે એવો થાય
છે.
દા.ત. શ્ર (સાંભળવું) = શ્રોતુF (સાંભળવાને માટે) ૨. તુન્ લગાડતા પહેલા અંત્ય સ્વરનો તથા ઉપાંત્ય હસ્વ સ્વરનો ગુણ થાય છે.
દા.ત. ન = નેતુI fક્ષ = ક્ષેમા ૩. દશમા ગણનો ગુણ-વૃદ્ધિનો નિયમ લાગે છે તથા દશમા ગણમાં ગણની નિશાની
લાગે અને રૂ ઉમેરાય, તે પહેલાં મનો અંત્ય એ લોપાય.
દા.ત. યુ = ચોરથિતુમ્ = વારથિતુમ્ ત = તાડીયામા ૪. તુન્ લગાડતા પૂર્વે સે ધાતુને રૂ લાગે, અનિરૂન લાગે તથા વે ને વિકલ્પ રૂ
લાગે છે. (જુઓ મન્દિરાન્ત. પાઠ ૧૩). દા.ત. મદ્ (૪.૫. સે) = વિતમ્ મન (૪.આ.અનિ) = મમ્T (૭.પ.વે) = અગ્નિતુમ્ /ગ મ !
૨.સંબંધક ભૂતકૃદંત ૧. ધાતુને સ્વી લગાડવાથી આ કૃદંત થાય છે. તેનો અર્થ ...ઈને એવો થાય છે. - દા.ત. શું = કૃત્વા (સાંભળીને). ૨. ઉપસર્ગવાળા ધાતુને તથા ઉષ્ય પ્રત્યયાત્ત ધાતુઓને સ્ત્રી ને બદલે ય પ્રત્યય લાગે
છે તથા ઉપસર્ગવાળા ધાતુને છેડે હસ્વ હોય તો ત્ય લગાડાય છે. દા.ત. મનુ + મેં = અનુણ્ય ! મનુ + 9 = અનુત્ય
| ગુવત્નીમૂય (ષ્યિ પ્રત્યયાંત, મન્દિરાન્ત. પાઠ ૧૮ જુઓ) ૩. હેત્વર્થ કૃદંતનો નિયમ ૩ અને ૪ લાગુ પડે છે. દા.ત. = વોરીયતા | મન્ = – / મંત્તા
મ= મલિત્વી .. અપવાદ - લાગતા પૂર્વે ગુણ - વૃદ્ધિ થાય છે પણ રૂનથી લાગતી તેમજ ગણની નિશાની રાય પણ નથી લાગતી.
દા.ત. મવ + = Hવવા વિ + = વિવાર્ય ૪. રૂન લાગે ત્યારે કર્મણિ ભૂતકૃદંતનો નિયમ ૯, ૧૦, ૧૧ લાગે પરંતુ
ઉપસર્ગવાળા ધાતુને નિયમ ૯ વિકલ્પ લાગે.
દા.ત. નમ્ = નવા ! પ્રત્યિા પ્રાપ્યા. હહ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૨૨૪ તૂ 9Q9tx90 નિયમાવલિ

Page #238

કર્મણિ
૫. કર્મ.ભૂ.કૃ.નો ત્રીજો નિયમ લાગે દા.ત. વસ્ = રૂષિ .
૩. કર્મણિ ભૂતકૃદંત ૧.(A) ધાતુને ત લગાડવાથી આ કૃદંત બને છે.
દા.ત. શ્ર = કૃતા (સાંભળેલું) (B) પુંલિંગ ની જેમ, નપુંસકલિંગ-વનની જેમ, સ્ત્રીલીંગ અંગમાં મા ઉમેરી
Iના ની જેમ રૂપો થાય છે. ૨. દશમા ગણના ધાતુઓને તલાગતાં ચોક્કસ ઉમેરાય છે અને ગુણ વૃદ્ધિ થાય છે.
દા.ત. ગુરુ = ચરિત કૃ= વારિતા ૩. સંપ્રસારણ થાય છે. (સંપ્રસારણ એટલે ધાતુની શરૂઆતના સ્ , ન્ ના
સ્થાને ૩, ૩, ૨, 7 મૂકવું)
દા.ત. વસ્ = રૂષિત:. ૪. ગતિ અર્થક ધાતુ, પિન્ , મુન્ અને અકર્મક ધાતુઓનું કર્મભૂ.કૃ. એ કર્ત ભૂ.કૃ. તરીકે પણ વપરાય છે. દા.ત. કર્તરિ रामो ग्राममगच्छत्
रामेण ग्रामोडगम्यत। रामो ग्रामं गतः
रामेण ग्रामो गतः रामो ग्रामं गतवान् ૫. કર્મનું વિશેષણ બનતાં તેના લિંગાદિ લાગે.
દા.ત. મને પટા: તા: ૬. કર્મ. ભૂ.કૃ. ભાવે પ્રયોગમાં નપું. એ.વ.માં વપરાય.
દા.ત. વાત: સુપ્ત: = વાન સુખમ્ | ૭. હેત્વર્થ કૃદંતનો નિયમ ૪, પાઠ-૧૨ નો નિયમ ૩ લાગે છે. પરંતુ હસ્વ કે દીર્ઘ૩
- કારાંતમાં આ નિયમ લાગતો નથી. દા.ત. વન્ = નિતઃ ગુ= નુતઃ મૂ= મૂત:
| # = વીu: # = કૃત: . ૮. (A) ૨- અંતવાળા ધાતુમાં ત ના બદલે ન લાગે.
દા.ત. શ = શીf: મિ=fમનઃT (B) સંયુક્ત વ્યંજનવાળા ધાતુમાં બીજો વર્ણ અંતઃસ્થ હોય તથા એકસ્વરી અને આ
કારાંત હોય તો તે ના બદલે ન લાગે. હ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ( ૨૨૫ રાહ નિયમાવલિ )

Page #239

El.d. T
= પતા = જ્ઞાન: I
અપવાદ - ધ્યા, રહ્યા, મદ્, માં ત નો ન ન થાય.
દા.ત. ધ્યાત: ।મત્તઃ ।
(C) નુર્, વિદ્, પ્, મૈં, ધ્રા, દ્વી ધાતુમાં વિકલ્પ ન લાગે
દા.ત. નુર્ = પુનઃ / મુત્તઃ ।
૯. યમ્, મ્, નમ્, ગમ્, હન્, મન્, તન્, ક્ષન્, ક્ષિન્, ૠણ્ અને વન્ માં અનુનાસિક લોપાય.
દા.ત. ગમ્ = ગત:। મ્ = રતઃ । નમ્ = નતઃ ।
૧૦. નિયમ ૯ સિવાયના મ્ કે અન્ અંતવાળા ધાતુઓમાં રૂ ન લાગે ત્યારે ઉપાંત્ય સ્વર દીર્ઘ થાય છે.
દા.ત. ક્ષમ્ = ક્ષાન્ત । શમ્ = શાન્તઃ ।
૧૧. ઉપાંત્ય અનુનાસિકવાળા ધાતુમાં રૂ ન લાગે ત્યારે અનુનાસિક લોપાય.
દા.ત. રજૂ = રń: । અસ્ = અh: I
–
૧૨. શી, સ્વિક્ (ગ. ૧), મિદ્, ક્વિવું અને ધૃક્ એટલા જ્યારે રૂ લે છે ત્યારે તેમના
સ્વરનો ગુણ થાય છે.
દા.ત. શી
=
શયિત । ધૃ = ષિત ।
૪. કર્તરિ ભૂતકૃદંત
૧. (A) ધાતુને અંતે તવત્ લગાડતાં આ કૃદંત બને છે.
દા.ત. ગમ્ = ગતવત્
(B) પુંલિંગમાં - કૃતવત્
નપુંસકલિંગ - તવત્ સ્ત્રીલિંગ - તવતી
‘મળવત્ પ્રમાણે
> ખાત્ પ્રમાણે નવી પ્રમાણે
૨. કર્તાનું વિશેષણ બનવાથી કર્તાના લિંગાદિ લાગે. દા.ત. રામો ઘટાનોત્। = रामो घटान् कृतवान् । ૩. કર્મ.ભૂ.કૃ. ને વત્ લગાડવાથી પણ કર્ત.ભૂ.કૃ. બને છે.
દા.ત. ત = તવત્ ।
૫. વર્તમાન કર્મણિકૃદંત
૧. કર્મણિ, વ.કા.તૃ.પુ.બ.વ.ના રૂપમાંથી અન્ને નીકાળી માન લગાડતાં આ કૃદંત
બને છે.
દા.ત. નીયન્ત = નીય + માન: = नीयमानः ।
ૐ સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા છે ૨૨૬ 00006 નિયમાવલિ )

Page #240

૨. કર્મનું વિશેષણ બને. કર્તાને તૃતીયા લાગે.
Eld Ron A&
(હિરવડે લઇ જવાતા ઘડાને તે જુએ છે.) ૬. વર્તમાન કતકૃદંત
9. (A) sd.g.y..qiyield(4) 21A3 (11) lion dol. ZHONGHU: BTT HATATA AOUSE LEANG.
+ = 1
= 可:
(B) BASE BASICHI TATA A HEA STTT ALONG.
ELA TOPT
可
廚廚廚岛网网
=
@@@@@@
zen aienfora: ga: ? - HiumaìHi eù fal?
[
freef-een A A A A BIT 43.
1
露
一
[@@@@@ faen ufa : funų 1 - ±μÏ-A alÀ A I. 000000000000000000000000003
安安悦
feng Huged YYBAGinou કે ન
一一一一
>...
. સુબોધ સંસ્કૃતમાર્ગોપદેશિકા ૨૨૭ 0000 નિયમાવલિ )
B PORT A GTH - Pirell yed on held O. S
63636363636a
燒

Page #241

આયડ તીર્થોદ્ધારક, વૈરાગ્યવારિધિ પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી ફુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની સાહિત્ય યાત્રા ૧. શ્રી કલ્પસૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (પ્રતાકાર). • ૨. શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ પ્રકરણ-સંસ્કૃત (પ્રતાકાર) • ૩. શ્રી આચારાંગ સૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (પ્રથમ શ્રુતસ્કન્ધ)
૪. શ્રી આચારાંગ સૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (દ્વિતીય શ્રુતસ્કન્ધ). ૫. શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (પ્રથમ શ્રુતસ્કન્ધ). ૬. શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (દ્વિતીય શ્રુતસ્કન્ધ) ૭. શ્રી શ્રાદ્ધ-જીત કલ્પ ૮. નવ્ય યતિ જીત કલ્પ ૯. શ્રી મહાનિશીથ સૂત્ર
૧૦. શ્રી પંચકલ્પ ભાષ્ય મૂર્ણિ • ૧૧. ન્યાયાવતાર-સટીક. • ૧૨. મુહપત્તિ ચર્ચા. હિન્દી-ગુજરાતી • ૧૩. શ્રી વિંશતિ વિંશિકા પ્રકરણ-સટીક. ૧૪. શ્રી વિંશતિ વિંશિકા પ્રકરણ-સટીક ૧૫. શ્રી માર્ગ પરિશદ્ધિ પ્રકરણ-સટીક ૧૬. સુલભ ધાતુ ૩૫ કોશ. ૧૭. સંસ્કૃત શબ્દ રૂપાવલી. ૧૮. સંસ્કૃત અધતનાદિ રૂપાવલી. ૧૯. સુબોધ સંસ્કૃત માપદેશિકા (સંસ્કૃત બુક-૧) ૨૦. સુબોધ સંસ્કૃત મદિરાના પ્રવેશિકા (સંસ્કૃત બુક-૨) ૨૧. કર્મ નચાવત તિમહિ નાચત (ગુજરાતી)
૨૨. સુખી જીવનની માસ્ટર કી (ગુજરાતી) • ૨૩. જીવથી શિવ તરફ (ગુજરાતી) • ૨૪. તત્ત્વની વેબસાઇટ (ગુજરાતી)
૨૫. ભક્તિ કરતાં છૂટે મારા પ્રાણ (ગુજરાતી) • ૨૬. કૌન બનેગા ગુરુગુણજ્ઞાની (ગુજરાતી)
૨૭. સુબોધ પ્રાકૃત વિજ્ઞાન પાઠમાલા (પ્રાકૃત બુક) ૨૮. જૈન ઇતિહાસ (હિન્દી) ૨૯. જૈન શ્રાવકાચાર (હિન્દી અને ગુજરાતી) ૩૦. જીવવિચાર એવું તત્ત્વજ્ઞાન (હિન્દી) ૩૧. ઓઘો છે અણમૂલો.(દીક્ષા ગીતોનો સંગ્રહ) ૩૨. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ ૧ (પોકેટ સાઇઝ) ૩૩. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ ૨ (પોકેટ સાઇઝ) ૩૪. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ ૩ (પોકેટ સાઇઝ) ૩૫. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ ૪ (પોકેટ સાઇઝ) ૩૬. શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ પ્રકરણ (હિન્દી) ૩૭. તત્વાર્થાધિગમ સુગમ ભાગઃ ૧-૨,
(સ્વોપજ્ઞભાષ્ય શ્રી સિધ્ધસેનીય ટીકા સાથે) • નિશાનવાળા પુસ્તકો પ્રાણ છે.

Page #242
આયકતાથદ્વા૨8, વૈરાગ્યવારિધિ, પ.પૂ.આચાર્ય શ્રી કુલચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની સાહિત્યયાત્રા 1. શ્રી કલ્પસૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (પ્રતાકાર). 2. શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ પ્રકરણ-સંસ્કૃત (પ્રતાકાર) * 3. શ્રી આચારાંગ સૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (પ્રથમ શ્રુતસ્કન્ધ) 4. શ્રી આચારાંગ સૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (દ્વિતીય શ્રુતસ્કન્ધ) 5. શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (પ્રથમ શ્રુતસ્કન્ધ) 6. શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્ર-અક્ષરગમનિકા (દ્વિતીય શ્રુતસ્કન્ધ) 7. શ્રી શ્રાદ્ધ-જીત કલ્પ 8. નવ્ય યતિ જીત કલ્પ 9. શ્રી મહાનિશીથ સૂત્ર 10. શ્રી પંચકલ્પ ભાગ ચૂર્ણિ 11. ન્યાયાવતાર-સટીક. 12. મુહપત્તિ ચર્ચા. હિન્દી-ગુજરાતી 13. શ્રી વિંશતિ વિંશિકા પ્રકરણ-સટીક. 14. શ્રી વિંશતિ વિંશિકા પ્રકરણ-સટીક 15. શ્રી માર્ગ પરિશુદ્ધિ પ્રકરણ-સટીક 16. સુલભ ધાતુ રૂપ કોશ. 17. સંસ્કૃત શબ્દ રૂપાવલી. 18. સંસ્કૃત અધતનાદિ રૂપાવલી. 19. સુબોધ સંસ્કૃત માપદેશિકા (સંસ્કૃત બુક-૧) 20. સુબોધ સંસ્કૃત મન્દિરાન્તઃ પ્રવેશિકા (સંસ્કૃત બુક-૨) 21. કર્મ નચાવત તિમહિ નાચત (ગુજરાતી) 22. સુખી જીવનની માસ્ટર કી (ગુજરાતી) 23. જીવથી શિવ તરફ (ગુજરાતી) 24. તત્ત્વની વેબસાઇટ (ગુજરાતી) 25. ભક્તિ કરતાં છૂટે મારા પ્રાણ (ગુજરાતી) 26. કૌન બનેગા ગુરુગુણજ્ઞાની (ગુજરાતી) 27. સુબોધ પ્રાકૃત વિજ્ઞાન પાઠમાલા (પ્રાકૃત બુક) 28. જૈન ઇતિહાસ (હિન્દી) 29. જૈન શ્રાવકાચાર (હિન્દી અને ગુજરાતી) 30. જીવવિચાર એવં તત્ત્વજ્ઞાન (હિન્દી) 31. ઓઘો છે અણમૂલો...(દીક્ષા ગીતોનો સંગ્રહ) 32. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ 1 (પોકેટ સાઇઝ) 33. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ 2 (પોકેટ સાઇઝ) 34. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ 3 (પોકેટ સાઇઝ) 35. સુબોધ સંસ્કૃત ધાતુ રૂપાવલી ભાગ 4 (પોકેટ સાઇઝ) 36. શ્રી શ્રાદ્ધવિધિ પ્રકરણ (હિન્દી), 37. તત્વાર્થાધિગમ સૂત્રમ ભાગઃ 1-2, (સ્વોપજ્ઞભાષ્ય શ્રી સિધ્ધસેનીય ટીકા સાથે) નિશાનીવાળા પુસ્તકો અપ્રાપ્ય છે. RAJUL 3 0 25149863)