Life of Lord Mahavira

Author(s): Sarabhai Manilal Nawab
Publisher: Sarabhai Manilal Nawab
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006718/1

Page #1

THE LIFE OF LORD SHRI MAHAVIRA
As Represented in the KALPASUTRA PAINTINGS
શ્રીક૯પસૂત્રનાં વર્ણન અને ચિત્રાનુસાર
પ્રભુ શ્રી મહાવીર
Queen Trishalā Rejoicing
Edited and Compiled by
Sarabhai Manilal Nawab CHHIPAMAVJINI POLE - MANDVINI POLE - AHMEDABAD-380 001

Page #2

SHREE JAIN KALA-SAHITYA SAMSHODHAN SERIES 18
શ્રી જૈન કલા-સાહિત્ય સંશોધન પુ૫ ૧૮મું
THE LIFE OF LORD SHRI MAHAVIRA
As Represented in the
KALPASUTRA PAINTINGS 168 Paintings with their significance and description in Gujarati and English
-: Publisher and Bookseller :MESSRS SARABHAI MANILAL NAWAB
AHMEDABAD-380 001
શ્રીકલ્પસૂત્રનાં વર્ણન અને ચિત્રાનુસાર
પ્રભુ શ્રી મહાવીર
૧૬૮ સોનેરી, રૂપેરી રંગીન અને એકરંગી ચિત્ર અને તેનાં વિવેચન સહિત
- સંપાદક તથા સંશોધક – સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ
વિ. સં. ૨૦૩૪]
[A.D. 1978
Jain Education Intemational

Page #3

Publisher

MESSRS SARABHAI MANILAL NAWAB Mandvini Pole, Chhipa Mavjini Pole, Ahmedabad-380001
First Edition One Thousand Copies
COPY RIGHT RESERVED
Price Rupees One Hundred Twenty Five only
Printed by
Kiritkumar Jayantilal Ravat
Deepak Printery. 2776|1, Near Raipur Darwaja, Ahmedabad-380 001
PRINTED IN INDIA
當
-: પ્રકાશક :
મેસર્સ સારાભાઇ મણિલાલ નવાબ
માંડવીની પોળમાં, છીપા માવજીની પોળ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧
પ્રથમ સંસ્કરણ પ્રતિ ૧૦૦૦-સર્વાધિકાર સુરક્ષિત
મૂલ્ય એકસો પચીસ રૂપિયા
મુદ્રક : કિરીટકુમાર જયંતિલાલ રાવત, દીપક પ્રિન્ટરી, ૨૭૭૬/૧, રાયપુર દરવાજા પાસે, અમદાવાદ-૧

Page #4

Publisher's Note BARSASŪTRA (KALPASUTRA) based on age-old illustrated palm-leaf and paper manuscripts bearing artistic letters in gold preserved in Jñāna Bhaņdāras of Jira (Punjab), Jaisalmer (Rajasthan), Ahmedabad, Idar, Baroda and other Jnāna Bhaņdāras of Gujarat was published in Shri Jain Kalā Sāhitya Samshodhana Series 16 in 1976 (Price Rs. 145). In a brief elucidatory note as a publisher, I gave an indication of a subsequent publication SADĀVASYAKA BĀLĀVABODHA (Shri Jain Kalā Sahitya Samshodhana Series No. 17) containing 147 multicoloured illustrations. This gave a pointed to my conception of another publication entitled The life of Lord Sri Mahāvíra with 168 illustrations with distinctive description of the life of Sramaņa Bhagawan Mahāvíra.
My well-conceived ideas of marshalling important pictorial material took shape in a differnt form in the momentous year of the celebrations of the Nirvāņa of Bhagawan Mahāvira by the publication of 'Tirthankara Bhagawān Mahavira' containing thirty five ornate paintings on the life and mission of Bhagawan Mahāvīra drawn by the well-known artist Sri Gokuldas Kapadia, an artist of great insight and inspiration, edited by Muni Sri Yashovijayji Maharaj and published by Jain Chitrakalā Nidarshan Samiti, Bombay.
This publication prompted me to search for original manuscripts of bold draftsmanship and refined treatment as to the best illustrated manuscipts of the Kalpasūtra of different Bhaņdāras, which are not only repositories of knowledge but provide numerous links in the history not only of Jaina painting of indigenous traditions but also the rich traditions evolving out of different schools of Indian painting. Before I could give shape to this much thought out ambitious project, I had a strange inspiration from a dream, which visualized at about 5. 15 a. m. two years before, providing me as it were a mandate, which dictated as to 'why don't you write and provide significant rich illustrations of the captivating life of Bhagawan Mahāvira, whose life and teachings have provided joy, inspiration and new life to the people all over the world'. This gingered up my mind. This has been the keynote of this publication depicting important events based on sumptuous illustrated old manuscripts detailing religious and ritualistic details of great importants to the mission of the world renowned benevolent Bhagawan Mahāvira and thus providing a background to the glorious heritage of Jainas, thus unfolding the rich culture and religious knowledge of India.
This all-important pious publication has been the result of the cooperation of erudite Jaina saints, everhelpful cooperation of the administrators of Jñana Bhandaras and Sri Jain Sangha. In a way, this provided a pointer that centuries old Jñāna Bhandaras have been preserved and handed over to the posterity to carry the spiritual communion and the artisitic heritage of the past.
The success of this endeavour is destined on the active support and encouragement I receive from revered Jaina saints, art lovers and the public. My experience of the past has always been fruitful and my endeavours have always been appreciated
Jain Education Intemational

Page #5

by scholars and art lovers in India and abroad.
This publication providing an important link detailing the life and mission of the world's greatest spirtual personage will have a warm response and encouragement from all quarters.
My hearty thanks are due to Sri Kantilal D. Kora, M. A., Registrar, Sri Mahāvīra Jaina Vidyalaya, Bombay; always who has been helpful in the English versions of my publications. Also my hearty thanks are due to Sri jayantilal Ravat and Sri Kirit Ravat Propritor and Manager of Deepak Printery, Ahmedabad who have been helpful in publishing such a beautiful and artistic work in the classical way.
The illustrations detailed in this publication have been taken from the following manuscripts :
The manuscripts from which I have drawn my illustrations are 25 in number of palm-leaf and paper, of which the oldest is of Idar. From some I have selected many paintings, from others only a few. The manuscripts are listed below :
AMI-Sheth Anandaji Mangalaji Pedhi's collection Idar. The palm-leaf manuscript of the Kalpasūtra contains 109 leaves with 32 miniatures.. Figures 7 and 8.
DUA 1-Dehelāno Upăśraya, Ahmedabad. Paper MS. of the Kalpasūtra, Text written in Gold ink. 121 folios with 23 miniatures. Dated Samvat 1516. A. D. 1459 Figures 20, 121 and 122.
DUA 2-Chanchala Bai Bhandar, Dehelāno Upasraya, Ahmedabad. Paper MS. of the Kalpasūtra. Text written in Gold ink. 102 folios, with 17 miniatures. Dated Samvat 1516 A. D. 1459, Figure 132.
DV; DVS-Dayavimalji Sastra Sangraha, Devsano Pado, Ahmedabad. Paper MS. of the Kalpasūtra and Kālakacharya Kathā. Text written in Gold Ink. 201 folios, with 136 miniatures. Not dated, probably circa 1475 A. D. Figures 4, 32, 33, 34, 36, 39, 41, 42, 48, 55, 65, to 80, 81 to 89, 90 to 97, 98 to 101, 102 to 105, 106 to 111; 112 to 117, 118 to 120, 134, 145, 146 to 148, 151, 153, 154 and 157.
HGP 1-Hemachandracharya Gyan Mandir, Pātaņa (N. Gujarat). No. 378. Paper MS. of the Kalpasūtra. 126 folios, with 38 miniatures. Not dated. Probably fifteenth century. Figures 35, 37, 38, 40 and 43.
HGP 2-Hemachandracharya Gyān Mandir. Pātaņa (N. Gujarat). No. 758. Paper MS. of the Kalpasūtra. 72 folios, with 31 miniatures. Not dated. Probably fifteenth century. Figures 16, 22, 25, 58, 61, 123, 135, 138, 140 and 160.
HGP 3-Hemachandracharya Gyan Mandir Pātana (N, Gujarat). No. 15069 Paper manuscript of the Supărśvanatha Charitra. Dated V. S. 1480 A. D. 1423 folios 447 with 37 miniatures. Figures 62, 126, 129, 130, 133, 166 to 168.
HVB 1- Hamsavijayaji collection, Atmānand Jain Gyān Mandir, Baroda No. 1402 Paper MS. of the Kalpasutra. Text written in Gold ink. 139 folios, with 34 miniatures, and 278 borders. Not dated, probably fifteenth century. Figures 28, 49, 57, 128 and 141.
Jain Education Intemational

Page #6

JNV-Jinavijayji collection, Ahmedabad. Paper MS. of the Mahāviracharitra. Text written in Gold ink. 3 folios, with 3 miniatures. Dated Samvat 1511 A, D. 1454. Figure 159.
JRP-Atmanand Jain Gyan Mandir, Jira (Punjab). Paper MS. of the Kalpasūtra. 111 folios, with 36 miniatures. Dated Samvat 1473 A. D. 1416, written at Anhillapur, Pattana. Figures 14, 136 and 137.
JSM-Sri Jaisalmera Gnana Bhandar, Jaisalmera (Rajasthan). Probably end of the fourteenth century. Figures 15, 21, 27, 29, 46, 127, 142, 143 and 162.
JSR-Jayasimhasūriji collection; Indore (C. I.) Paper MS of the Kalpasūtra. 69 folios with 21 miniatures. Dated Samvat 1489-A. D. 1432. Figures 54, 144 and 155.
KSM-Sri Kusumachandra Sīriji's collection in Atamananda Gnāna Mandir, Baroda. Gold written paper mannscript of the Kalpasūtra. Probably of the fifteenth Century. Figures 5, 51, 60 and 131.
KVB1-Pravartak Sri Kantivijayaji collection in Atmanand Jain Gnāna Mandir, Baroda Paper manuscript of the Kalpasūtra. Gold letters. Fifteenth century, written at Mandu (Mandvagarh ). Figures 31 and 52.
SINOR-Sinor Jaina Sangha Bhaņdār, Sinor. Paper manuscript of Sangrahaņi Sūtra, Seventeenth Century. Figure 19 only.
SMNI-Sarabhai Manilal Nawab, Ahmedabad. Paper manuscript of the Kalpasutra, written at Kakarechi (Gujarat), Dated V. S. 1468, A. D. 1411, Figures 6, 9, 10, 17, 23, 30, 59, 124, 139, 156, 158, 161, 164 and 165.
SMN2-Sarabhai Manilal Nawab, Ahmedabad. Paper manuscript of the Kalpasūtra, written in Gold letters. Probably of fifteenth century. Figure 18 only.
SMN3-Sarabhai Manilal Nawab, Ahmedabad. Paper manuscript of the Kalpasūtra, probably of Sixteenth century. Figure 47 only.
SMN4-Sarabhai Manilal Nawab, Ahmedabad. Paper manuscript of the Kalpsūtra, Probably of Sixteenth century. Figures 26, 44, 45, 50 and 125.
SMN5-Sarabhai Manilal Nawab, Ahmedabad. Paper manuscript of the Kalpasūtra, Probably of fifteenth century. Figure 53 only.
SMN6-Sarabhai manilal Nawab, Ahmedabad. Paper manuscript of the Kalpasūtra. Probably of Sixteenth century. Figure 147 only.
SMN7-Sarabhai Manilal Nawab, Ahmedabad. Paper manuscript of the Kalpasūtra. Probably of fifteenth century. Figure 152 only.
SMN8-Sarabhai Manilal Nawab, Ahmedabad. A loose painting of Sri Pārsvanāthaji and eight auspicious symbols. Figure 11 only.
SMP-Sri Bhrátrichandra Sūriji gnāna Mandir, Sri Párávachandra Jain upāśraya Samalani Pole, Ahmedabad. Paper manuscript of the Kalpasūtra and Kalakáchāryakathā, written in Gold letters dated V. S. 1516 (A. D. 1459) written, at Patana. Figures 1, 2, 3, 12, 13, 63 and 64.
SOH-Upadhyaya Sri Sohanavijayaji Collection. Paper manustript of the Kalpasūtra of the fifteenth century. Contains 77 folios, with 40 beautiful miniatures Figures 24 and 56
Jain Education Intemational

Page #7

પ્રકાશકનું નિવેદન
મારા તરફથી ઈ. સ. ૧૯૩૨થી શરૂ કરવામાં આવેલ શ્રી જૈન-કલા સાહિત્ય સંશાધન ગ્રંથમાલાના ગ્રંથાંક ૧૬ તરીકે પ્રકાશિત બારસાસૂત્ર (કલ્પસૂત્ર)ના અક્ષરશઃ ગુજરાતી ભાષાંતર નામના પ્રકાશનમાં ભારતભરના જૈનગ્રંથભંડારા જેવા કે જીરા (પંજાબ), જેસલમેર (રાજસ્થાન), પાટણ, અમદાવાદ, ઈડર, વડાદરા તથા સૂરત વગેરે સ્થળેામાં આવેલા જૈનગ્રંથભંડારોમાં સુરક્ષિત કલ્પસૂત્રની સુવર્ણાક્ષરી તથા કાળી શાહીથી લખાએલી કલાસમૃદ્ધિથી ભરપૂર અને અમૂલ્ય હસ્તપ્રતામાંથી ચૂંટી કાઢેલા ૧૬૮ સેનેરી, રૂપેરી, રંગીન તથા એ ર‘ગી ચિત્રા અને અમદાવાદના જગવિખ્યાત દેવસાના પાડાના ભંડારની કલાસમૃદ્ધિથી ભરપૂર સુવર્ણાક્ષરી કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રતમાંથી દરેક પાને પાને સંગીત અને નાટ્યશાસ્ત્રના વિવિધ જાતિનાં ૩૩૬ રૂપા સાથે એક અદ્વિતીય કલાસમૃદ્ધ પ્રકાશન મેં ઈ. સ, ૧૯૭૬માં મારી ગ્રંથાવલિમાં પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું (મૂલ્ય પ્રતાકારે એકસે. પાંત્રીસ રૂપિયા અને પુસ્તકાકારે એકસેા પીસતાલીસ રૂપિયા). જેમાં મારા નિવેદનમાં મેં મારા તરફથી પ્રકાશિત થનાર શ્રી ષડાવશ્યક બાલાવબાધ નામના ૧૪૭ ચિત્રા સાથેના પ્રકાશનના (મૂલ્ય રૂપિયા એકાવન) અને ચરમ તીર્થંકર શ્રીમહાવીર પ્રભુના જીવનચરિત્રને પ્રકાશિત કરવાના ઉલ્લેખ કરેલા હતા.
આ એ પ્રકાશના પૈકી શ્રીષડાવશ્યક આલવમેધનું પ્રકાશન મારી જૈન-કલા-સાહિત્યસંશાધન સિરીઝના ૧૭મા પુષ્પ તરીકે ઇ. સ. ૧૯૭૭માં પ્રકાશિત થઈ ચૂકેલ છે અને જૈન-કલા-સાહિત્ય સંશાધન સિરીઝના ૧૮મા પુષ્પ તરીકે પ્રસ્તુત પ્રકાશન પ્રભુ મહાવીરનું જીવનચરિત્ર (પ્રાચીન કલ્પસૂત્રની અમૂલ્ય હસ્તપ્રતામાં આપવામાં આવેલા ચિત્રપ્રસ`ગાના આધારે) રજૂ કરવા હું ઉઘુક્ત થયા છું.
ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણુના ૨૫૦૦મા વર્ષ પ્રસંગે જૈનકલા નિદર્શન સમિતિ તરફથી પ્રકાશિત થએલ અને જૈનકલાના જાણકાર તથા મારી સાહિત્યપ્રવૃત્તિના સમર્થક પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રીયશેાવિજયજી દ્વારા સંપાદિત અને જીવનભર અથાગ પ્રયત્ન કરીને ભગવાન મહાવીરના જીવનને લગતાં ૩૫ પાંત્રીસ ચિત્રના ચિત્રસંપુટ કલામર્મજ્ઞ શ્રીગાકુલદાસ કાપડીયા દ્વારા ચિત્રિત જોયા પછી મારા મનમાં પ્રાચીન જૈનકલાસમૃદ્ધિથી સભર એવું એક આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રકાશન પ્રકાશિત કરવાના વિચાર સ્ફુર્યાં હતા.
આ વિચાર થતાંની સાથે જ સુંદર અક્ષરોથી લખાએલ અને ચિત્રકલાની દૃષ્ટિએ ઉત્તમાત્તમ કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રતા કે જે ભારતના જૂદા જૂદા શહેરાના જૈન ગ્રંથભંડારામાં સગ્રહાએલી છે, તેમાંથી પ્રભુ શ્રીમહાવીરના જીવનને લગતાં તાડપત્રની તથા કાગળની છવીશ હસ્તપ્રતામાંથી ચૂંટી કાઢેલા ૧૬૮ એકસાને અડસઠ ચિત્રા, તે દરેકે દરેક ચિત્રનાં વિવેચન તથા શ્રુતકેવલિ શ્રીભદ્રખાહુસ્વામીએ કલ્પસૂત્રમાં વર્ણવેલા પ્રભુ શ્રીમહાવીરના જીવનપ્રસંગાના વર્ણન સાથે પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં પ્રકાશિત કરી રહ્યો છું અને આશા રાખું છું કે આ ચિત્રો જગતના કલાપ્રેમીઓને ભારતીય ચિત્રકલાના ઇતિહાસમાં ખૂટતી કડીએ પૂરી પાડવામાં અને સેકડા વર્ષોથી કરાડા રૂપિયાના ખર્ચે તૈયાર કરાએલી અને પ્રાણથી પણ અધિક રીતે જૈન શ્રમણા તથા શ્રીમાના દ્વારા સચવાએલી જૈનાશ્રિત ચિત્રકલાનું અધ્યયન કરવાની પ્રેરણા આપશે તેા મારા આ પ્રયત્ન હું સાર્થક માનીશ.
વળી, મારા માનસપટ પર ઉપરોક્ત વિચાર ચાલુ રહ્યો હતા, તેવામાં લગભગ બે વરસ ઉપર પીઢીયે ૫-૧૫ સવા પાંચ વાગે મને અર્ધજાગૃતાવસ્થામાં એક ગેબી અવાજ આવ્યે કે :- ‘ભગવાન મહાવીરને લગતાં પ્રાચીન ચિત્રા પરથી તું એક સુંદર પ્રકાશન, કેમ તૈયાર નથી કરતા ? કે જેનાથી જગતના પ્રાણીમાત્રને શાંતિ અને અહિંસાના સદેશે। પહેાંચાડી શકાય. આ અવાજથી પ્રેરિત થઇને આ પ્રકાશન જગત સમક્ષ મૂકવા પ્રેરાયા અને આશા રાખું છું કે, મારા આ પ્રયત્ન પ્રભુ મહાવીરના જીવન અને કવનના પ્રચારમાં જરૂર મદદકર્તા થશે. પ્રભુ મહાવીરના અપ્રતિમ સ`ચમ, ત્યાગ અને અહિંસાના જગતભરમાં ફેલાવા કરવામાં અમૂલ્ય ફાળા આપશે.
6

Page #8

મારા આજસુધીના પ્રકાશનોમાં જૈનાચાર્યો, જૈનમુનિઓ, જૈનસાધ્વીઓ, જેનશ્રેષ્ટિઓ તથા જૈન ગ્રંથભંડારના વહીવટદારો તથા જન લાયબ્રેરીઓના સંચાલકો અને ચતુર્વિધ જૈનસંઘએ જેવી રીતે ઉદારભાવે સહકાર આપ્યો છે, તેવી રીતે સહકાર આપવાનું ચાલુ રાખશે તેવી આશા રાખું છું.
જૈનસમાજ ઉપરાંત જગતભરના સંગ્રહસ્થાન, લાયબ્રેરીઓ, તથા કલામર્મજ્ઞો અને કલારસિકો તરફથી મને જે સહકાર આજસુધી મળતો રહ્યો છે, અને તેથી જ આ પ્રવૃત્તિ હું ચાલુ રાખી શક્યો છું.
મારા તરફથી હવે પછી તૈયાર થનાર અમૂલ્ય પ્રકાશનો જેવાં કે, સર્વાર્થસિદ્ધિદાયિનિ ભગવતી પદ્માવતી ઉપાસના અને કલિકાલ કલ્પતરુ “પુરિસાદાણીય શ્રી પાર્શ્વનાથજીનાં મંત્રક, મંત્રો તથા યંત્રોને સંગ્રહ” નામના બે મહામત્ય પ્રકાશન તરફ વાચકનું લક્ષ ખેંચવાનું યોગ્ય માનું છું, વરસમાં પ્રસિદ્ધ કરવાની કોશિષ કરવામાં આવશે અને આ આમ્નાય કૃતિઓને નાશ ન થઈ જાય તે પહેલાં આ દરેક ગ્રંથની અગાઉથી નોંધાયેલ ગ્રાહક સંખ્યા પ્રમાણે મર્યાદિત નકલો છાપવાની હોવાથી અને દરેકની કિંમત દોઢ-દોઢ રૂપિયા રાખવામાં આવનાર છે, તે તરફ વાચકોનું ધ્યાન ખેંચવાનું યોગ્ય માનું છું; અને ગ્રાહક તરીકે મારા અમદાવાદના સરનામે નકલ દીઠ દોઢસો રૂપિયા અગાઉથી મનીઓર્ડરથી અથવા રોકડા મોકલી નામ નોંધાવવા વિનંતિ કરું છું કે જેથી કરીને નકલો છપાવવાની સમજણ પડે. બંને ગ્રંથ તૈયાર થયેથી ગ્રાહકોને અમારા ખરચે પહોંચાડવામાં આવશે.
આ ગ્રંથમાં મેં ભારતભરના જુદા જુદા જૈનભંડારોમાંથી અને મારા પિતાના સંગ્રહમાંથી ૨૬ છે .સ સચિત્ર પ્રતાને ઉપયોગ કરેલો છે. જેમાં સૌથી પ્રાચીન ઈડરના શેઠ આણંદજી મંગલજીના ભંડારની કલ્પસૂત્રની તાડપત્ર પર લખાએલી ૩૪ ચિત્રોવાળી પ્રત ચૌદમા સૈકાના અંત સમયની છે. કેટલીક હસ્તપ્રતોમાંથી મેં વધારે ચિત્ર પસંદ કર્યા છે અને કેટલીક પ્રતોમાંથી થોડાં ચિત્રો આપેલાં છે, જેની યાદી આ પ્રમાણે છે.
ઈડરની પ્રત – શેઠ આણંદજી મંગલજીની પેઢી, ઇડરના ભંડારની કલ્પસૂત્રની તાડપત્રની, ચૌદમા સૈકાની સચિત્ર હસ્તપ્રતના ૩૪ ચિત્રોમાંથી ચિત્ર નંબર ૭, ૮
- કાંતીવિ. ૧ - પ્રવકજી શ્રી કાંતીવિજયજીના સંગ્રહની, શ્રી આત્માનંદ જૈન જ્ઞાનમંદિર, વડોદરાના સંગ્રહની નંબર ૨૧૮૮ ની સેનાની શાહીથી લખાએલી કલ્પસૂત્રની કાગળ પર લખાએલી હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૩૧, ૫૨
કસમ - શ્રીકુસુમચંદ્રસુરીશ્વરજીના સંગ્રહની, શ્રીઆત્માનંદ જૈન જ્ઞાનમંદિર, વડોદરાના સંગ્રહની, સેનાની શાહીથી લખાએલી કલ્પસૂત્રની કાગળ પર લખાએલી સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૫, ૫૧, ૬૦, ૧૩૧
જયસ - જૈન તિષ તથા શિલ્પશાસ્ત્ર વિશારદ સ્વર્ગસ્થ ગુરુદેવ શ્રીજયસિંહસૂરીશ્વરજીના સંગ્રહની કલપસૂત્રની સંવત ૧૪૮૯માં લખાએલી સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૫૪, ૧૪૪, અને ૧૫૫
જિનવિજયજી – પુરાતત્ત્વવેત્તા સ્વર્ગસ્થ શ્રીજિનવિજયજીના સંગ્રહની સુવર્ણાક્ષરી મહાવીર ચરિત્રની સંવત ૧૫૧૧માં લખાએલી સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૧૫૯
જીરાની પ્રત - શ્રીઆત્માનંદ જૈનભવન, જીરા (પંજાબ)ના સંગ્રહની સંવત ૧૪૭૩માં પાટણમાં લખાએલી કલ્પસૂત્રની સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૧૪, ૧૩૬ અને ૧૩૭
ડહેલા ૧ – ડહેલા ઉપાશ્રય, અમદાવાદના ભંડારની વિ. સં. ૧૫૧૬માં અંધારામાં લખાએલી કલ્પસૂત્રની સુવર્ણાક્ષરી સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૨૦, ૧૨૧ અને ૧૨૨
ડહેલા ૨ ચંચલબાઈને ભંડાર, ડહેલા ઉપાશ્રય, અમદાવાદના ભંડારની વિ. સં. ૧૫૧૬માં ગંધારમાં જ લખાએલી કલ્પસૂત્રની સુવર્ણ-રૌખાક્ષરી સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૧૩૨
જૈસલમેરની પ્રત – જૈસલમેરના ખરતરગચ્છના શ્રી બૃહ ગ્રંથભંડારની કલ્પસૂત્ર અને કાલકકથાની ચૌદમા સૈકાના અંતસમયની સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૧૫, ૨૧, ૨૭, ૨૯, ૪૬, ૧૨૭, ૧૪૨, અને ૧૬૨
Jain Education Intemational

Jain Education Intemational

Page #9

દયાવિ – શ્રીદયાવિમલજી શાસ્ત્રસંગ્રહ, વિમલગરછને ઉપાશ્રય, દેવસાન પાડી, અમદાવાદના સંગ્રહની સર્વોત્તમ ચિત્રકલાવાળી, કલ્પસૂત્ર અને કાલકકથાની સેનાની શાહીથી લખાએલી સચિવ હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૪, ૩૨ થી ૩૪, ૩૬, ૩૯, ૪૧, ૪૨, ૪૭, ૫૫, ૬૫ થી ૮૦, ૮૧ થી ૮૯, ૯૦ થી ૯૭, ૯૮ થી ૧૦૧, ૧૦૨ થી ૧૦૫, ૧૦૬ થી ૧૧૧, ૧૧૨ થી ૧૧૭, ૧૧૮, ૧૨૦, ૧૩૪ ૧૪૫, ૧૪૬, ૧૪૮ થી ૧૫૧, ૧૫૩, ૧૬૪ અને ૧૫૭
નવાબ ૧ - સારાભાઇ મણિલાલ નવાબ, અમદાવાદના સંગ્રહમાંની કલ્પસૂત્રની સંવત ૧૪૬૮ કાકરેચીમાં પાટણની નજીક લખાએલી સચિત્ર કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૬, ૯, ૧૦, ૧૭, ૨૩, ૩૦, ૫૯, ૧૨૪, ૧૩૯, ૧૫૬, ૧૫૮, ૧૬૧, ૧૬૩, ૧૬૪, અને ૧૬૫
નવાબ ૨ - સારાભાઈ નવાબના સંગ્રહની લગભગ પંદરમા સૈકાની કલ્પસૂત્રની સુવર્ણાક્ષરી સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૧૮ નવાબ ૩ - સારાભાઈ નવાબના સંગ્રહની કલ્પસૂત્રની સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૪૭.
નવાબ ૪ - સારાભાઈ નવાબના સંગ્રહની લગભગ સેલમા સૈકાની વાદળી રંગની પૃષ્ઠભૂમિવાળી કલ્પસૂત્રની સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૨૬, ૪૪, ૪૫, ૫૦ અને ૧૨૫
નવાબ ૫ – સારાભાઈ નવાબના સંગ્રહની કલ્પસૂત્રની સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૫૩ નવાબ ૬ - સારાભાઈ નવાબના સંગ્રહની કલ્પસૂત્રની સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૧૪૭ નવાબ ૭ - સારાભાઇ નવાબના સંગ્રહની કલ્પસૂત્રની સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૧૫૨ નવાબ ૮ - સારાભાઈ નવાબના સંગ્રહની અઢારમા સૈકાના શ્રીપર્વનાથપ્રભુ તથા અષ્ટમંગલના છૂટા ચિત્રમાંથી ચિત્ર નંબર ૧૧
પાટણ ૧ - શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિર, પાટણના સંગ્રહની પંદરમા સૈકાની કલ્પસૂત્રની સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૨૧, ૩૫, ૩૭, ૩૮, ૪૦ અને ૪૩
પાટણ ૨ - શ્રીહેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરના સંગ્રહની પંદરમા સૈકાની કલ્પસૂત્રની સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૧૬, ૨૨, ૨૫, ૫૮, ૬૧, ૧૨૩, ૧૩૫, ૧૩૮, ૧૪૦ અને ૧૬૦
પાટણ ૩ - શ્રીહેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિરના સંગ્રહની સંવત ૧૪૭૯ માં લખાએલી શ્રીસુપાર્શ્વનાથ ચરિત્રની સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૬૨, ૧૨૬, ૧૨૯, ૧૩૦, ૧૩૩, ૧૬૬ થી ૧૬૮
સામળાની પ્રત - શ્રીભ્રાતૃચંદ્રસૂરીશ્વરજી જ્ઞાનમંદિરમી, પાર્વચંદ્ર ગછને જૈન ઉપાશ્રય, સામળાની પાળ, અમદાવાદના સંગ્રહની વિ. સં. ૧૫૧૬માં પાટણમાં લખાએલી કલ્પસૂત્ર અને કાલકકથાની સુવર્ણાક્ષરી હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૧, ૨, ૩, ૧૨, ૧૩, ૬૩ અને ૬૪
સિનોર - સિનેર જૈનસંઘના ભંડારની સત્તરમા સૈકાની “સંગ્રહણીસૂત્રની સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૧૯
સોહન - ઉપાધ્યાયજી શ્રી હનવિજયજીના સંગ્રહની વિક્રમ સંવત ૧૫૨૩ માં લખાએલી કલ્પસત્રની સુંદર ચિત્રાવાળી સચિત્ર હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૨૪ અને ૫૬
હસવિ. - શ્રીહંસવિજયજી શાસ્ત્રસંગ્રહ, શ્રીઆત્માનંદ જ્ઞાનમંદિર, વડોદરા લિસ્ટ નંબર ૧૪૦૦ની ચૌદમા સૈકાના અંતસમયની સુવર્ણાક્ષરી કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રતમાંથી ચિત્ર નંબર ૨૮, ૪૯, ૫૭, ૧૨૮ અને ૧૪૧
આ પુસ્તકમાં છાપવામાં આવેલ અમૂલ્ય હસ્તપ્રતોની નોંધ ઉપર આપવામાં આવેલી છે, તે તે ગ્રંથભંડારોના વહીવટદારોનો તથા મારા પ્રકાશનના ગ્રાહક થઈને મારી સાહિત્ય પ્રવૃત્તિને ઉત્તેજન આપનારા મુનિ મહારાજે તથા જૈનશ્રીમાને અને કલારસિકોનો આભાર માનવાની આ તક લઉં છું, સાથે સાથે ગુણવાન અને વિદ્વાન વાચકોને વિનંતી કરું છું કે મારી દષ્ટિદેષથી અથવા પ્રેસષથી જે કાંઈ ક્ષતિઓ રહી જવા પામી હોય તે મને સૂચવવા મહેરબાની કરશે તો હું તેઓને ઉપકાર માનીશ. વળી, આ ગ્રંથમાં જે કોઈ આગમવાક્યથી તથા જેન પરંપરાથી વિરુદ્ધ અજાણપણે મારાથી લખાઈ ગયું હોય તે માટે મિથ્યાદુષ્કત દઉં છું.
આ પુસ્તકને સર્વાગ સુંદર અથથી ઇતિ સુધી છાપી આપવાનું અને તેને લગતા સુચને વખતોવખત કરવા માટે “દીપક પ્રિન્ટરીના માલિક શ્રીયુત જયંતીલાલ રાવત તથા છાપકામમાં કોઈ પણ ભૂલ રહી ન જાય તે માટે કાળજી રાખવા માટે શ્રીકિરીટભાઈ રાવતને પણ અત્રે આભાર માનું છું. વિક્રમ સંવત ૨૦૭૪
સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ વૈશાખ વદી છઠ્ઠ શનિવાર
પદ્માવતી એસ્ટેટ, દરિયા મહેલ તા. ૨–૫-૭૮
મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન સામે, સુરત-૩૯૫૦૦૩
Jain Education Intemational
Education Intemational

Page #10

ચિત્રાનુક્રમણિકા
૨૭-૨૮
૩૭ ચંદ્રમા (સ્વપ્ન ૬) ૩૮ સૂર્ય (સ્વપ્ન ૭) ૩૯ ધ્વજા (સ્વપ્ન ૮) ૪૦ પૂર્ણકલશ (સ્વપ્ન ૯) ૪૧ પદ્મસરોવર (સ્વાન ૧૦) ૪૨ ક્ષીરસમુદ્ર સ્વપ્ન ૧૧) ૪૩ દેવવિમાન (સ્વપ્ન ૧૨) ૪૪ રત્નને ઢગલે (સ્વપ્ન ૧૩)
૫ નિધૂમ અગ્નિ (સ્વપ્ન ૧૪) ૪૬ સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલા
૯ થી ૧૧
૪૮ દેવસાના પાડાની કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રતનું
સુશોભનવાળું પાનું ૩૫-૩૬ ૪૯ સિદ્ધાર્થરાજા કૌટુંબિકોને આજ્ઞા કરે છે
૩૭-૩૮ ૫૦ ત્રિશલાને આનંદ ૫૧ પ્રભાતનું દૃશ્ય
૩૮-૩૯ પર સિદ્ધાર્થ વ્યાયામશાળામાં
૧૫
૩૮
૩૯
૧ પદ્માસનની બેઠકે બેઠેલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ૨ ભગવાન મહાવીર શમણાવસ્થામાં અષ્ટમંગલ સહિત ૩ પ્રભુ શ્રીમહાવીરના ચ્યવન કલ્યાણકનું વર્ણન ૪ પ્રભુ શ્રીમહાવીર " પુષ્પનર વિમાન ૬ પ્રભુ શ્રીમહાવીર ૭ પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું જન્મકલ્યાણક ૮ પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું દીક્ષાકલ્યાણક ૯ પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું કૈવલ્યજ્ઞાન કલ્યાણક ૧૦ પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું નિર્વાણ કલ્યાણક ૧૧ અષ્ટમંગલ
( ૧૨ પ્રભુ શ્રીમહાવીરનાં યવન કલ્યાણકનું વર્ણન ૧૩ દેવાનંદાનાં ચૌદ ઉત્તમ સ્વપ્ન ૧૪ દેવાનંદા ઋષભદત્તાને પોતાને આવેલા સ્વપ્ના કહે છે ૧૫ ઋષભદત્ત દેવાનંદાને સ્વપ્નનું ફળ કહે છે ૧૬ સૌધર્માસભામાં બેઠેલા શક્રેન્દ્ર ૧૭ શકે ૧૮ સુધર્માસભાની મદયમાં બિરાજમાન થયેલા શર્કર ૧૯ દેવેનું સૈન્ય ૨૦ શકસ્તવ ૨૧ શકસ્તવ ૨૨ શકાત્તા ૨૩ શક્રાજ્ઞા ૨૪ હરિૌંગમેપિન ૨૫ શયનમંદિરમાં દેવાનંદા ૨૬ ગર્ભાપહાર ૨૭ ગર્ભસંક્રમણ ૨૮ દેવાનંદાને આવેલાં ચૌદ ઉત્તમ સ્વપ્ન ૨૯ ત્રિશલાના ચૌદ રવપ્ન ૩૦ ત્રિશલાએ ઉત્તમ ચૌદ સ્વપ્ન જોયાં ૩૧ ઉત્તમ ચૌદ સ્વપ્ન ૩૨ હાથી (સ્વપ્ન ૧) ૩૩ વૃષભ (સ્વપ્ન ૨) ૩૪ કેશરીસિંહ (સ્વપ્ન ૩) ૩૫ લક્ષ્મીદેવી (સ્વપ્ન ૪). ૩૬ ફૂલની માળા (સ્વપ્ન ૫)
૧૬-૧૭
૧૭-૧૮
૧૮-૧૯
૨૧
૨૨.
૫૪ સિદ્ધાર્થરાજા સ્નાનગૃહમાં ૫૫ સિદ્ધાર્થરાજાના વસ્ત્રો અને આભૂષણોનું વર્ણન ૪૧-૪૨ ૫૬ સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલા
૪૨-૪૩ ૫૭ સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલા તથા કૌટુંબિક પુરો
૪૩ ૫૮ સ્વપ્નલક્ષણપાઠકો
૪૩ ૫૯ સિદ્ધાર્થ સ્વપ્નલક્ષણપાઠકો પાસેથી સ્વપ્નનું ફલ સાંભળે છે ૪૪ ૬૦ નવનિધાન ૬૧ ત્રિશલાને શોક અને હર્ષ
૪૪-૪૫ ૬૨ ત્રિશલા માતાના ગર્ભ ફરકવાથી આનંદ
૪૫ ૬૩ પ્રભુ શ્રીમહાવીરના પૂર્વના ૨૩ ભવો
૪૬-૪૭–૫૦ ૬૪ પ્રભુ શ્રીમહાવીરના ચોવીશથી છવીશ સુધીના
પૂર્વભવો અને જન્મ ૫૧ ૬૫ થી ૭૨ પ્રભુ મહાવીરના જન્મ સમયે છપ્પન
દિક કુમારીનું આગમન ૫૩ ૭૩ થી ૮૦ દિક કુમારીનું આગમન
૫૩ ૮૧ થી ૮૯
૫૩-૫૪ ૯૦ થી ૯૭ , ,
૫૪ ૯૮ થી ૧૦૧
૫૪
૨૨-૨૩
૨૩ ૨૩-૨૪
૨૪
૨૫-૨૬
Jain Education Intemational

Page #11

૭૦-૭૧
૧૦૨ થી ૧૦૫
૫૫ ૧૦૬ થી ૧૧૧ ૧૧૨ થી ૧૧૩
૫૫ ૧૧૪ થી ૧૧૭ ૧૧૮ થી ૧૨૦
૫૫-૬ ૧૨૧ મહાવીર જન્મ અને છપ્પન દિકકુમારી તરફથી કરવામાં આવતે જન્મ મહોત્સવ
૫૬-૫૭ ૧૨૨ જન્માભિષેક અને ઈન્દ્રનું પંચરૂપે પ્રભુને મેરુ
ઉપર લઈને જવું ૧૨૩ પ્રભુ શ્રીમહાવીરસ્વામીનો મેરુ પર્વત પર જન્માભિષેક ૧૨૪ પ્રભુ શ્રીમહાવીરસ્વામીને જન્માભિષેક ૧૨૫ સિદ્ધાર્થરાજાના ભવનમાં હિરણ્યનો વરસાદ
વરસાવતા દેવે ૫૯ ૧૨૬ પ્રભુ શ્રીમહાવીરસ્વામીના જન્મ પ્રસંગે આનંદ કરતા દેવ ૫૯ ૧૨૭ પંચરૂપે ઈંદ્ર અને મહાવીર જન્મ ૧૨૮ પ્રભુ શ્રીમહાવીરને જન્મ અને પછી જાગરણ ૧૨૯ બાળમહાવી— જન્મના દિવસે રાંદ્રનું દર્શન કરાવે છે ૧૩૦ બાળમહાવીરને જન્મના દિવસે સૂર્યનું દર્શન કરાવે છે ૧૩૧ આમલકી કીડા કરતા શ્રીવર્ધમાનકુમાર
૬૨-૬૩ ૧૩૨ આમલકી કીડા અને નિશાલ ગણણું
૬૩-૬૪ ૧૩૩ શ્રીવર્ધમાનકુમારનું પાણિગ્રહણ ૧૩૪ શ્રીવર્ધમાનકુમારનું પાણિગ્રહણ ૧૩૫ સિદ્ધાર્થરાજા નગરના રખેવાળાને પ્રભુને જન્મ મહોત્સવ
ઉજવવા આજ્ઞા ફરમાવે છે ૧૩૬ શ્રીવર્ધમાનકુમારને જન્મ મહોત્સવ ઉજવતા સિદ્ધાર્થરાજા
૬૬-૬૭ ૧૩૭ લેકાંતિક દેવેની પ્રાર્થના અને વર્ષીદાન
૬૭-૬૮ ૧૩૮ સંવત્સરીદાન આપતા શ્રીવર્ધમાનકુમાર ૧૩૯ પ્રભુ શ્રીમહાવીર ચંદ્રલેખા પાલખીમાં દીક્ષા લેવા જતાં ૬૮-૭૦
૧૪૦ પ્રભુ શ્રીમહાવીર રાંદ્રલેખા પાલખીમાં દીજ્ઞા લેવા જતાં ૭૦ ૧૪૧ પ્રભુ શ્રીમહાવીરને પંચમુષ્ટિ લોચ અને દીક્ષા લેવા જતાં ૭૦ ૧૪૨
) ૧૪૩ પ્રભુ શ્રીમહાપંરને પંચમુષ્ટિ લેચ ૧૪૪ ૧૪૫ શ્રી મહાવીર પ્રભુ અર્ધવસ્ત્ર દાનમાં આપે છે ૧૪૬ શ્રી મહાવીર પ્રભુને ગ્રેવાલને ઉપસર્ગ ૧૪૭ શ્રી મહાવીર પ્રભુને શૂલપાણિયક્ષને ઉપસર્ગ ૧૪૮ શ્રીમહાવીપ્રભુને સુદંષ્ટ્ર નાગને ઉપસર્ગ ૧૪૯ પ્રભુ મહાવીરને રાંડકૌશિકને પ્રતિબોધ
૭૭-૭૯ ૧૫૦ પ્રભુ મહાવીરને વિનંતી કરતો પ્રદેશી રાજા ૧૫૧ પ્રભુ શ્રીમહાવીરને કટપૂતનાને ઉપસર્ગ ૧૫૨ પ્રભુ શ્રીમહાવીરને સંગમને ઉપસ
૮૨-૮૩ ૧૫૩ ચમરેન્દ્રને ઉત્પાત ૧૫૪ પ્રભુ શ્રીમહાવીરને બાકળા વહોરાવતી ચંદનબાળા ૮૫-૮૬ ૧૫૫ પ્રભુ શ્રીમહાવીરના કાનમાં ખીલા ઠોકવાને ઉપસર્ગ ૧૫૬ પ્રભુ મહાવીરનું સમવસરણ
૯૦-૯૧ ૧૫૭ યજ્ઞ કરતાં ઈંદ્રભૂતિ વગેરે બ્રાહ્મણ પંડિત ૧૫૮ મહાવીર નિર્વાણ
૯૨-૯૩
૫૯
૯૩-૯૪
૯૪-૯૫
૧૬૦ શ્રીગૌતમસ્વામીને કેવલજ્ઞાન ૧૬૧ આર્યસુધર્માસ્વામી ૧૬૨ પ્રભુ શ્રી મહાવીર સામાચારીને ઉપદેશ આપતા ૧૬૩ ૧૬૪ ૧૬૫ ૧૬૬ પ્રભુ શ્રી મહાવીર કાઉસગ્ગધ્યાનમાં ૧૬૭ પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું મૃતક વિમાન ઉપાડતા દેવો ૧૬૮ પ્રભુ શ્રીમહાવીરને અગ્નિસંસ્કાર
૯૫-૯૬
૯૫-૯૬
Jain Education Intemational

Page #12

The List of Illustrations
1 Sramana Bhagavãn Mahavira Seated in padmasana posture
1-2 2 Sramana Bhagavān Mahāvīra as a monk
and the eight auspicious symbols 2-3 3. The description of Sri Mahāvira's
descending on the earth 4 Bhagavān Sri Mahavira
5-6 5 The Puspottara celestial palace. 6 Bhagavan Sri Mahāvira 7 Sri Mahavira's birth 8 Sri Mahāvíra plucks out his hair 9 Sri Mahavira's Samavasaraņa 10 Sri Mahavira as a Siddha 11 The eight auspicious symbols 12 Description of Sri Mahāvīra's
descending . 13 Brāhmaṇi Devānanda and the
fourteen lucky dreams 14 Devānandā relates her dreams to
Rşabhadatta 15 Rşabhadatta and Devananda 16 Sakrendra seated on throne in
Saudharmāsabhā 17 Sakrendra 18 Sakra on throne 19 Five armies, out of seven of the gods 17 20 Sakra reveres Mahāvira's embryo
34 The lion 35 The Goddess Sri 36 The garland of flowers 37 The moon 38 The sun 39 The banner 40 A Vase 41 The lotus lake 42 The ocean of Milk 43 The celestial palace 44 The heap of jewels 45 The smokeless fire 46 Siddhārtha and Trisala 47 King Siddhārtha tells Trisala the meaning of the dreams
34-35 48 A page from DVS. KS. Siddhartha
tells Trisala the meaning of thedreams 36-37 49 Siddhartha commands his officers 50 Queen Trisala's joy 51 Early morning 52 Siddhārtha at his gymnastic exercise 39-40 53 King Siddhārtha at his gymnastic exercise 40 54 Siddhārtha's toilet
40 55 A Page contains the description of
Siddhārtha's costumes and ornaments 41-42 56 Siddhārtha and Trisala listen to the
expounding of the dreams 57 Siddartha, Trisalā and the family
servants 58 The Interpreters of the dreams 59 Siddhartha listens to the expounding
of the dreams 60 NAVANIDHÂNA 61 Two Scenes in onn : (a) Sadness in the palace (b) Trisalā's joy
45 62 Trišalá rejoicing at the movement of the foetus
45-46 63 Symbolic incidents from the first
to twenty-third previous Bhavas, of Sri Mahāvira
47-51 64 The incidents of the twenty-fourth
to twenty-sixth previous Bhavas and the birth of Sri Mahāvīra
18
18
22 Sakra commands Hariņaigameşin
19-20
Se
23
24 Hariņaigameşin carrying the embryo 25 The Devānandā on her couch 26 Hariņaigameşin remove the embryo
from the Devānanda's womb 21-22 27 Hariņaigameşin brings the embryo to Queen Trisalā
22 28 Devānanda and the fourteen lucky dreams
22 29 Trisala and the fourteen lucky dreams 23 30 Trīšalā saw the fourteen lucky dreams 31 The fourteen lucky dreams 32 The elephant 33 The bull
11

Jain Education Intemational

Page #13

53
74
65-72 The dikkumaris arrive 73-80 81-89 , 90-97
98 101 102-105 106-111 112-113, 114-117., 118-120 121 Two scenes in one (a) Mahāvira's
birth, (b) Goddesses arrive 122 Two scenes in one (a) Mahāvīra's
Justration and bath at birth, (b)
Sakra in fivefold rupas 123 Mahavira's lustration and bath
at birth 124 125 The Servants of Kuber a rain
shower of silver, gold etc. on the
king Siddhārtha's palace 126 At the birth of Bhagvān Sri
Mahāvira gods in gaiety 127 Sakra in fivefold and Mahavira's birth
61-62 128 Sri Mahāvira's birth and vigil on
the sixth night 129 Showing the moon to babe Mahāvira
on the third day 130 Showing the sun to babe Maha
vira on the third day 131 The youthful Mahāvíra and
jealous god 132 Two scenes in one : (a) The youthful
Mahāvīra and the jealous god; (b) Mahāvira is going to school
63-64 133 Vardhamana's marriage 134 135 Siddhārtha commands his officers
to anounce a festival 136 Siddhartha celebrating the festival of Mahāvīra's birth
67
137 Two scenes in one : (a) The Laukān.
tika gods cames to awaken Mahāvīra to his mission; (b) Mahāvīra gives away his possessions
68 138 Mahāvíra gives away his possessions 68 139 Mahāvíra in the initiation palanquin
71-72 140 Mahavíra in the initiation palanquin
71-72 141-142 ,
71-73 143 Sri Mahavira plucks out his hair 144
73 145 Sri Mahāvira gives away half his
garment 146 Mahavira's austerities : An assault of the cowherd
74-75 147 Salpāņi's attack Mahavira
75-76 148 Nāga Sudaņstra's attaek Mahāvira 76-77 149-150 The former lives of Chanda
kausika and his attack on Mahavira 79.81 151 Kataputanā's attack on Mahāvīra 81-82 152 Mahāvīra's austerities
83-84 153 The fight between Camarendra and Sakra
84-85 154 Candanabāla gives alms to Mahāvīra
86-89 155 The cowherd drove strikes in
Mahāvira's ears [56 Mahāvīra's Samavasarana 157 Two Brāhmaṇs sacrificing yajna 158 Mahāvīra as a siddha 159 160 Indrabhūti Gautama's omnisciene 161 Gañadhara Sri Árya Sudharmā 162 Mahävīra preaching Samachari 163 Tirthaņkara Sri Mahavira 164 Part of Sri Mahavira's audience 165 , 166 Lord Mahavira in meditation 167 Gods carry the body of Lord
Mahāvira 168 The funeral ceremony of Lord
Mahavira
62
63
66
Testival 01
Jain Education Intemational

Page #14

әnisоd euеѕешped u pəjeəs eлeчe иелезечЯ ейешеIS I
21-191 lblolo falt inte helt 1-212115h
vare & PersonalUse Only
TOT
19
മിലി വി ജി മ PAT
ECOSIREADH Bule DST BERBEDA VALER SLIPPEREMEE
RERRRRREM
B
EN GO

Page #15

वासाहरिणावाराला पर नायडलवापारा

G
arपकसिणेशासालाना
ROMयाक्षणकाल
૨ ભગવાન મહાવીર શ્રમણાવસ્થામાં અષ્ટમંગલ સહિત 2 Sramana Bhagavān Mahavira as a monk and the eight auspicious symbols

Page #16

उपासमाण तावम बना पाण्ड प्रासादसुद्वातरत्र पञ्चासाद६ नरपक्षरखंडरीयादमा विमाप ५०. सदस्रूण्णा व काप दातारदवा मामीसियस णि श्खतमाए समाएव इक्तापास उसमापत्रमा एनजवश्कता पाथ
सागाणान्द्रामा हामगरक सतह दिवं सपान दा दि अम नानीमसागाराचमहिश्याचा प्रवरक
तर नियंत्रका/ इदवरे हटिदा तदनुनाद 200 एडसम सुरुमा समापन छापा समऽ समाएसमा एकता ५१ पंचद पवारादिशमनिय
૩ પ્રભુ શ્રીમહાવીરના ચ્યવન કલ્યાણકનું વર્ણન 3 The Description of Sri Mahavira's descending on the earth

Page #17

ASEBE
behin ARIANOS em|2IPERILIDBE)
CIXIXIXIXIDGIXIR
XIXISTICIXICIDG
BSEHEZEA
૪ પ્રભુ શ્રીમહાવીર 4 Bhagavān Sri Mahāvīra

Page #18

The Life of Lord Shri Mahavira
૧. પદ્માસનસ્થ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર. અમદાવાદમાં સામળાની પિાળમાં આવેલા શ્રીપાર્ધચંદ્રગચ્છના ઉપાશ્રયમાં આવેલી શ્રીકલ્પસૂત્ર અને કાલકથાની સુવર્ણાક્ષરી હસ્તપ્રતના પાના ૧ ઉપરથી.
ચિત્રમાં પબાસન ઉપર પ્રભુ શ્રીમહાવીરની મૂર્તિ બિરાજમાન છે. આજે જેવી રીતે જિનમંદિરમાં મૂર્તિને આભૂષણોથી શણગારવામાં આવે છે તેવી જ રીતે ચિત્રમાં પણ મૂર્તિના મસ્તકે મુકટ, બંને કાનમાં કુંડલ, ગળામાં કંઠે, હદય ઉપર મતીને હાર, બંને બાજુઓ પર બાજુબંધ, બંને કાંડા ઉપર કડાં, બંને ભેગી કરેલી હથેળીઓ ઉપર સેનાનું શ્રીફળ મૂકેલું છે. મૂર્તિની આજુબાજુ પરિકર છે.
ડાબી બાજુના હાંસિયામાં ઉપરના ભાગમાં મુખથી વાજિંત્ર વગાડતી એક કિનરી ઊભેલી છે. મધ્યભાગમાં એક હાથીસવાર બંને હાથમાં કલશ લઈને પ્રભુ સન્મુખ જ દેખાય છે. નીચેના ભાગમાં એક ગૃહસ્થ યુગલ પ્રભુની ભકિત કરવાની ઉત્સુકતામાં બેઠેલું છે.
મધ્યના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં બંને હસ્તની અંજલિ જોડીને ઊભેલે ગૃહસ્થ પ્રભુની સ્તુતિ કરે છે. નીચેના ભાગમાં પોતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથથી ચામર વીંઝતી શ્રાવિકા પ્રભુની ભકિત કરે છે.
જમણી બાજુના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં બંને હાથથી પકડેલી વાંસળી વગાડતો એક કિનર ઊભેલો. છે. મધ્યભાગમાં એક હાથીસવાર બંને હાથમાં કલશ લઈને પ્રભુ સન્મુખ જાય છે. નીચેના ભાગમાં પ્રભુની ભકિત કરતાં શ્રાવકો અને શ્રાવિકા ઊભેલા છે.
પાનાની ઉપર અને નીચેની કિનારેમાં સુંદર વેલબુટ્ટાની આકૃતિઓ છે. આ પાનાની અંદર સોનેરી અક્ષરમાં નમસ્કાર મહામંત્ર અને તે કાલે અને તે સમયને વિષે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના પિતાના જીવનના બનાવમાં પાંચવાર હસ્તોત્તરા નક્ષત્ર આવેલ હતું (હસ્તત્તરા એટલે ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્ર) તે જેમકે લખેલું છે.
Fig. 1. SMP, 1. Sramaņa Bhagavan Mahāvīra seated in Padmasana. On a Simhasana sits Mahāvīra, crowned and fully ornamented. He is in the cross-leged Padmasana posture, the hand lying one upon the other with palms upward. Above the picture is a flight of swans (hamsas) bounded by an arch,
The left hand side margin is painted in three rows. Kinnari blowing a pipe is standing in the first row. In the second row an elephant rider is going to revere Mahāvīra. In the third row a male and female are seated in chearfull mood.
The middle margin is painted in two registers. A layman is standing and seems to revere Mahāvira in the upper register. A laywoman is standing with fly-whisk and seems to revere Mahāvīra in the second register.
Jain Education Intemational

www.janello

Page #19

The Life of Sri Mahāvira The right hand margin is also painted in three rows. Kinnara with flute is standing in the first row. In the second row an elephant rider is going to revere Mahāvira. In the third raw a layman and a laywoman are standing with Kalasha and fly-whisk to revere Mahavira.
At the top and the bottom of the page, beautiful designs are represented.
In the text written by gold letterings is : "Adoration to the removers of all sins. Adoration to those who have attained perfection. Adoration to those who regulate religious services. Adoration to the spiritual instructors. Adoration to the sages in every part of the world. Such is the fivefold adoration, the destroyer of all sins and bringers of all good fortune, the most fortunate.
The venerable ascetic Mahāvira, in the age and time of which we speak, met with five propitious conjunctions (Hathuttarai) uttarā phālguni, which were as follows."
૨. ભગવાન મહાવીર શ્રમણવસ્થામાં, અષ્ટમંગલ સહિત. સામળાની. પ્રતના પાના ૨ ના પ્રથમ ભાગ ઉપરથી.
ચિત્રમાં પ્રભુ શ્રી મહાવીર સાધુનાં કપડાં પહેરી જમણે હાથ પ્રવચન મુદ્રામાં રાખીને ઉપદેશ આપતા હોય તેવી રીતે સુંદર સોનાના સિંહાસન ઉપર દેરીમાં બેઠેલા છે. પ્રભુની બંને બાજુએ બંને હસ્તની અંજલિ જોડીને, પ્રભુના ધર્મોપદેશનું શ્રવણ કરતાં એકેક સાધુ ઊભેલા છે. દેરીની ઉપરની બંને બાજુએ એકેક મોર છે. દેરીની ટોચે તથા નીચે અષ્ટમાંગલિકની રજૂઆત ચિત્રકારે કરેલી છે.
ડાબી બાજુના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં એક ગૃહસ્થ અને મધ્યભાગમાં એક સ્ત્રી પ્રભુ તરફ દષ્ટિ રાખીને બેઠેલાં છે અને નીચેના ભાગમાં બંને હસ્તમાં ફેલની માળા પકડીને, પ્રભુ તરફ દષ્ટિ રાખીને એક સ્ત્રી ઊભેલી છે.
મધ્યના હાંસિયામાં સુંદર ભૌમિતિક આકૃતિઓ ચીતરેલી છે.
જમણી બાજુના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં એક સ્ત્રી પિતાના જમણા હાથમાં તેણીના માથાના વાળની લટ પકડીને ઊભેલી છે. તેણીના વાળની લટમાંથી ટપકતું પાણી નીચે ઊભેલા હંસના મુખમાં પડે છે. મધ્યભાગમાં બે પુરુષે ઊભેલા છે. નીચેના ભાગમાં તોફાન કરતા ઘોડાને દેરીને લઈ જતો એક પુરુષ છે.
ઉપરની કિનારમાં અનકમે નૃત્ય કરતી ત્રણ સ્ત્રીઓ અને જુદાંજુદાં વાદ્યો વગાડતાં ત્રણ પુરુષો દેખાય છે; અને બે પુરુષે બેઠેલા છે.
નીચેની કિનારમાં અનુક્રમે બે ઘડા, બે હાથી અને બે પુરુષ બેઠેલા છે.
આ પાનાની અંદર સોનેરી અક્ષરોમાં ભગવાન મહાવીરના પાંચે કલ્યાણક ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રમાં થયા હતા તેનું વર્ણન આપેલું છે.
Fig. 2. SMP. 2r. Sramaņa Bhagvān Mahāvīra as a monk and the eight auspicious symbols.
In a spired throne viewed from the front sits a Tirthaņkara, right hand upheld in a gesture of lecturing (pravachanamudra ), under the right arm the monk's (rajoharana ), on the right shoulder the mouth-cloth (muhapatti). On each side of the Tirthankara stands a disciple, with hands joined in adoration. Above the Tirthaņkara are four of the eight

Jain Education Intemational

Page #20

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[3
auspicious symbols, below him the remaing four.
These eight objects, starting with our upper left hand corner, are mirror ( dappana, darpana ), throne of distinction (bhaddasana, bhadrasana ), powder-vase (vaddhamanaka, vardhamanaka ), pair of fish (matsyayugma ), full water vessel ( kalasa, kalasha ), the sirivaccha (srivatsa ), the satthiya (svastika ) and the nandiyavarta (nandyavarta ) symbol.
The left hand side margin is painted in three rows. A layman in the first row, and a laywoman are seated in the second row, while in the third row a laywoman is standing with garland of flowers in her both hands. All are seeing towards Mahāvīra.
The middle margin is painted with the beautiful geomatrical designs.
The right hand margin is also painted in three rows. A lady seeing towards Mahāvira is standing in the first row. In the second row two gents standing, seeing each other. In the third row a man carrying horse.
At the top of the page, three dancing ladies and three singers and two gents are painted seeing each other.
At the bottom of the page, two horses, two elephants and two gents are painted, seeing each other.
In the text written by gold ink is : In Uttarāphalguni he descended and having descended, entered the womb 1. In Uttarāphalguni he was transferred 2. In Uttaraphālguni he was born 3. In Uttarāphálguni, tearing away the hair, he left his house and became an ascetic 4. In Uttaraphālguni he acquired the most excellent kevalajnana and kevaladarsana-perfect knowledge perfect Intuition-which is infinite, supreme, unobstructed, uncovered, complete, and perfect 5. Venerable Saint acquired final Libration in Svāti. In the age and time.
૩. પ્રભુ શ્રી મહાવીરના વન કલ્યાણકનું વર્ણન સામળાની. પ્રતના પાના ૨ ઉપરથી.
ડાબી બાજુના હાંસિયાની ઉપરના ભાગમાં ચાર હાથવાળા ધરણેન્દ્ર બેઠેલા છે. મધ્યભાગમાં ચાર હાથવાળી પદ્માવતીદેવી બેઠેલી છે અને નીચેના ભાગમાં ચાર હાથવાળી સરસ્વતીદેવી બેઠેલી છે.
મધ્યના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં ચાર હાથવાળી ચકેશ્વરીદેવી બેઠેલી છે. મધ્યભાગમાં ચાર હાથવાળે કપર્દિયક્ષ અને નીચેના ભાગમાં બ્રમશાંતિ યક્ષ બેઠેલે છે.
જમણી બાજુના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં ચાર હાથવાળી શાસનદેવી અંબિકા છે. મધ્યભાગમાં ચાર હાથવાળા કેન્દ્ર છે અને નીચેના ભાગમાં ગોમેધ નામને યક્ષ છે.
ઉપરની કિનારની ડાબી બાજુ સુંદર ચિત્રાકૃતિઓ છે અને પાંચ પુરુષ શ્રીફળ લઈને બેઠેલા છે અને છેલ્લે અંબિકાદેવીની ભક્તિ કરતે એક ભક્ત ઊભેલે છે.
નીચે કિનારની ડાબી બાજુ સુંદર ચિત્રાકૃતિઓ અને અનુક્રમે પાંચ પુરુષે તથા એક સ્ત્રી પોતાના ઉંચા કરેલા હાથમાં પૂજનની જૂદી જૂદી વસ્તુઓ પકડીને બેઠેલા છે.
Jain Education Intemational

Page #21

4].
The Life of Sri Mahāvīra આ પાનાની અંદર સોનેરી અક્ષરમાં પ્રભુ શ્રી મહાવીરના ચ્યવન કલ્યાણકનું અક્ષરશઃ વર્ણન આપેલું છે.
Fig. 3 SMP 2. The description of Sri Mahavira's descending on earth.
The left hand side margin is painted in three rows. God Dharanendra is seated with four hands in the first row. In the second row Goddess Padmavati is seated. In the third row Goddess Sarasvati is seated.
The middle margin is painted in three rows. Chakreśvari is seated with four hands in the first row. In the second row is seated Kapardiyaksa. In the third row is seated Brahmasāntiyaksa.
The right hand side margin is painted in three rows. Ambikā is seated with four hands in the first row. In the second row Saudharmendra is seated with four hands. In the third row Gomedha Yakša is seated with four hands.
At the top of the page there are beautiful designs and five laymen are seated with a Srifala (cocoanut ) is represented.
At the bottom of the page there are also painted same designs and four laymen, one laywoman and another layman are seated with varieties of worshipping articles keeping in their hands.
In the text written by gold letterings is : Sramaņa Bhagvān Mahāvīra having descended on the sixth night of the fourth month of and eighth fortnight of summer, on the sixth day of the bright half of the month Āsādha, from the most excellent Vimana, the all victorious and eminently beautiful Puspottara Vimāna, without an interval, on the termination of his allotted period of twenty sāgaropamas of residence there, of his divine body, and of his existence as a god here, into this Bhāratavarşa in Jambūdvīpa, into the southern half of Bhāratavarşa, when, of the present Avasarpiņi era, the first Susam-suşama age, the second Susama age, the third Suşama--duhşama age and a greater portion of the fourth Duhaşama-suşama age had elapsed and only seventyfive years and eight and a half.
૪. પ્રભુ શ્રીમહાવીર. દયાવિ. પત્ર. ૧ પુષ્પોત્તર વિમાનમાંથી વીસ સાગરોપમનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી ગ્યવ્યા. ચ્યવીને પ્રભુ મહાવીર બ્રાહ્મણ કુંડગ્રામ નામના નગરમાં, કેડાલગોત્રી ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણની સ્ત્રી દેવાનંદા જે જાલંધર ગોત્રી છે, તેની કુક્ષિમાં ગર્ભરૂપે ઉત્પન્ન થયા. આષાઢ સુદિ ૬ના દિવસની મધ્યરાત્રીના સમયે અને ઉત્તરાફાળુની નક્ષત્રને ચંદ્રને યોગ પ્રાપ્ત થયો હતો તે વખતે પ્રભુ દિવ્ય આહાર, દિવ્ય ભવ અને દિવ્ય શરીરને ત્યાગ કરીને ગર્ભમાં આવ્યા.
ચિત્રમાં પબાસન ઉપર પ્રભુ મહાવીરની મૂર્તિ બિરાજમાન કરેલી છે. હાલમાં જેવી રીતે જિનમંદિરમાં મૂતિને આભૂષણોથી શણગારવામાં આવે છે તેવી જ રીતે ચિત્રમાં પણ મસ્તકે મુગટ, બંને કાનમાં કુંડલ, ગરદનમાં કઠો, હદય પર રત્નજડિત હાર, બંને હાથની કોણીના ઉપરના ભાગમાં બાજુબંધ, બંને કાંડા પર બે કડાં વગેરે ચીતરવામાં આવ્યાં છે. મૂર્તિ પદ્માસનની બેઠકે બેઠેલી છે, અને મૂર્તિની બંને બાજુ પરિકર છે. પરિકરની બંને બાજુએ એકેક પુરુષ સ્તુતિ કરતો ઊભેલો છે. વળી પબાસનની નીચે મધ્યમાં ધર્મચક્ર, ધર્મચક્રની બંને બાજુએ એકેક હાથી અને એકેક સિંહ તથા બંને છેડે એક વ્યકિત પ્રભુતુતિ કરતી બેઠેલી છે.
Jain Education Intemational

Page #22

૫ પુષેત્તર વિમાન 5 The Puspottara celestial palace
૬ પ્રભુ શ્રીમહાવીર 6 Bhagavān Sri Mahāvira

Page #23

MMMMIIMME
TET 1) : T||R !
So (@TI (CTET
હે
છે
૭ પ્રભુ શ્રી મહાવીરનું જન્મકલ્યાણક
7 Sri Mahāvira's birth
૮ પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું દીક્ષા કલ્યાણુક 8 Sri Mahavira plucks out his hair

Page #24

(
)
૯ પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું કેવલ્યજ્ઞાન કલ્યાણક 9 Sri Mahavira's Samavasarana
૧૦ પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું નિર્વાણ કલ્યાણક
10 Sri Mahavira as a Siddha

Page #25

૧૧ અષ્ટમંગલ 11 The eight auspicious symbols

Page #26

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[5 ચિત્રમાંની પ્રભુમૂર્તિની જમણી બાજુએ અને પાનાની બરાબર મધ્યમાં ગ્રંથિસ્થાને હસ્તિસ્કંધ ઉપર બંને હાથે કલશ પકડીને પ્રભુ સન્મુખ આવતો સૌધર્મેન્દ્ર રજુ કરેલ છે. પાનાની ઉપર અને નીચે પ્રભુને જન્મકલ્યાણક મહોત્સવ ઊજવવા આવતાં દેવદેવીઓ જુદીજુદી પૂજન સામગ્રીઓ લઈને ગીત ગાતાંગાતાં અને નૃત્ય કરતાં કરતાં આવતાં દેખાય છે.
ચિત્રમાં પાનાની જમણી બાજુના હાંસિયામાં અનુક્રમે ત્રણ પ્રસંગે રજૂ કરેલા છે. પ્રથમ લાલવર્ણ વાળી ચાર હાથવાળી પદ્માવતી દેવીનું ચિત્ર રજૂ કરેલું છે. દેવીના ચાર હાથો પૈકી ઉપરના જમણા હાથમાં અંકુશ તથા ડાબા હાથમાં પાશ છે; અને નીચેનો જમણો હાથ વરદમુદ્રાએ તથા ડાબા હાથમાં કમળનું ફૂલ છે. દેવીની નીચે પ્રસંગ બીજામાં ને હાંસિયાની મધ્યમાં બે સ્ત્રીઓ નૃત્ય કરતી પ્રભુની સન્મુખ જેની રજૂ કરેલી છે. આ બે સ્ત્રીઓ પૈકી એકનો જમણો હાથ મસ્તક ઉપર છે તથા ડાબા હાથમાં ફૂલની માળા પકડેલી છે; અને બીજી સ્ત્રીના હાથમાં ફલ જેવી માંગલિક વસ્તુ પકડેલી છે. ત્રીજા પ્રસંગમાં ચાર હાથવાળી અને પીળા વર્ણવાળી લક્ષમીદેવીનું ચિત્ર છે. દેવીના ઉપરના બંને હાથમાં દાંડી સહિતનું વિકસિત કમલનું એકેક ફલ છે, અને નીચેના બંને હાથ વરદમુદ્રાઓ છે.
પાનાની ડાબી બાજુના હાંસિયામાં પણ ત્રણ પ્રસંગો રજૂ કરેલા છે. પ્રથમ ધેળા વર્ણવાળી સરસ્વતી દેવીનું ચાર હાથ સહિતનું ચિત્ર છે. દેવીના જમણા હાથમાં પુસ્તક, અને ડાબા હાથમાં કમળનું ફૂલ છે, તથા નીચેના બંને હાથ વરદમુદ્રાએ છે દેવીની નીચે પ્રસંગ બીજામાં ને હાંસિયાની મધ્યમાં સૌધર્મેન્દ્ર હસ્તિસ્કંધ પર બેસીને હાથમાં કલશ પકડીને પ્રભુ સન્મુખ જતો હોય એમ દેખાય છે. ત્રીજા પ્રસંગમાં તપાવેલા સુવર્ણ જેવા વર્ણવાળી ચાર હાથવાળી દેવીનું ચિત્ર છે. દેવીના ઉપરના જમણા હાથમાં ચક્ર અને ડાબા હાથમાં જ છે. તથા નીચેના બંને હાથ વરદમુદ્રાએ છે.
પાનાની ઉપર અને નીચે તથા બંને બાજુના હાંસિયાના પ્રસંગે ચિત્રપ્રસંગને અનુલક્ષીને રજૂ કરવામાં નથી આવ્યા, પરંતુ આ પ્રતના દરેકે દરેક પાનામાં આવી જ રીતે જુદાંજુદાં સુશોભને ચીતરીને આ સંપૂર્ણ પ્રતને શણગારવામાં આવી છે. આવાં સુંદર સુશોભનવાળી બીજી હસ્તપ્રત ભારતભરના જૈનભંડારોમાં બહુ જ પરિમિત સંખ્યામાં છે. આ આખી યે પ્રત સોનાની શાહીથી લખેલી છે.
Fig. 4. DV, 1. Bhagwān Sri Mahāvīra.
Before descending to the earth for his final existence in the round of birth (samsara), Mahāvīra had dwelt in the Puspottara heaven for 20 Sagaropamas (an incalculable period of time). He descended in the middle of the night, on the sixth day of the light fortnight of the month Aşādha, to take the form of an embryo in the womb of Brāhmaṇi Devananda, in the town of Kundagrāma.
On a lion-throne sits Mahāvīra clad only in a loincloth, but crowned and fully ornamented. He is in the cross-legged padmasana posture, called by the Jains paryanka, the hands lying one upon the other with palms upward. Above Mahāvira is an honorific parasol. On each side on a level with Mahāvīra's head in small architecturel units, are seated two heavenly musicians (gandharvas), dressed in lower garment (dhoti) and scarf. Below these, on a level with Mahāvīra's body under pointed arches. stand two worshippers with hands upraised. In the bottom corners are seated two other attendants with hands upraised. Above the picture is a flight of swans (hamsas) bounded by an arch.
Jain Education Intemational

Page #27

The Life of Lord Sri Mahavira
The left hand side margin is painted in three rows. The goddess Padmāvati Portrayed in red is seated in the first row. She has seated on a canspired throne of honour, and is looking Straight ahead. She has four arms. In the upper right hand she holds Ankusha, while in the upper left hand she has Pasa. Both lower hands are in varadmudra. In the second row are two ladies dancing and offering garland of flowers and Srifal (cocoanut) to Mahāvira. In the third row is seated the goddess Laxmi (Sri), painted in a yellow. She too has four hands. In the upper two hands she carries lotus, and the two lower hands are in varadmudra.
The right hand margin is also painted in three rows. In first row the goddess Sarasvati is shown seated portrayed in white. She also has for arms. In the upper right hand she holds a book and in the upper left she has a lotus. The lower two hands are in varadmudra. In the second row Indra is going on his elephant to revere Mahāvira's embryo. In his right hand he has an ankusha and in left hand which is raised he has Kalasa. In the third row is the goddess Padmavati, golden yellow in colour. She has four arms. She holds an Ankusha in the upper right hand and Vajra in upper left hand; the lower two hands are in varadmudra. She is dressed in a bodice, lower garment and scarf, wears full ornaments and carries the usual spot (tilak) on her forehead.
At the top and the bottom of the page, there are five dancing girls, while in the middle of the page (granthecsthane), Indra is shown seated on his elephant going to revere the Venerable Mahāvīra.
This is a unique picture published for the first time in five colours and reproduced from the well known Illuminated Kalpasūtra Manuscript in Dayāvimalaji Shastra Sangraha in Vimalagachha Upāśraya. Devsano Pado, Ahmedabad.
૫. પુત્તર વિમાનમાં મહાવીર. કુસુમ. ઉપરથી. પ્રભુ મહાવીરે મનુષ્યલકમાં જન્મ લીધા પહેલાં પુષ્પોત્તર વિમાનમાંથી દેવલોકના ભવનું વીસ સાગરોપમનું આયુષ્ય પૂર્ણ કર્યું હતું.
5. KSM. Mahävira in the Puspottara Vimana. Before being born, Mahāvira, the twenty-fourth Tirthankara, had lived for twenty Sāgaropamas in the Puspottara Vimāna. • The painting shows the celestial palaee with a four handed god and goddess. On the sides of the spire peacocks are seated. In the lower right hand corner flows the river. Water is indicated by many frequently crossed lines, fish are also represented here.
૬. પ્રભુ શ્રીમહાવીર. નવાબ ૧. પાનાં ૫ ઉપરથી. વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૧નું આ પ્રસંગને લગતું વર્ણન.
Fig 6. SMN. 1, 5 Bhagwan Sri Mahavira. The treatment is essentially similar to that our figure 1. ચિત્ર છે. પ્રભુ શ્રી મહાવીરને જન્મ ઈડરની પ્રતમાંથી.
જે વખતે ગ્રહ ઉચ્ચ સ્થાનમાં વર્તતા હતા, ચંદ્રને ઉત્તમ યોગ પ્રાપ્ત થયો હતો, સર્વત્ર સૌમ્યભાવ, શાંતિ અને પ્રકાશ ખીલી રહ્યાં હતાં, દિશાઓમાં અંધકારનું નામનિશાન પણ ન હતું, ઉલ્કાપાત, રજોવૃષ્ટિ, ધરતીકંપ કે
Jain Education Intemational

Page #28

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
દિગદાહ જેવા ઉપદ્રવને છેક અભાવ વર્તતો હતો, દિશાઓના અંત પર્યંત વિશુદ્ધિ અને નિર્મળતા પથરાયેલી હતી, જે વખતે સર્વ પક્ષીઓ પોતાના કલરવ વડે જયજય શબ્દો ઉચ્ચાર કરી રહ્યાં હતાં. દક્ષિણ દિશાને સુગંધી શીતળ પવન પૃથ્વીને મંદમંદપણે સ્પર્શ કરતે વિશ્વનાં પ્રાણીઓને સુખ-શાંતિ ઉપજાવી રહ્યો હતો, પૃથ્વી પણ સર્વ પ્રકારનાં ધાન્યાદિથી ઉભરાઈ રહી હતી અને જે વખતે સુકાળ, આરોગ્ય વગેરે અનુકુળ સંગેથી દેશવાસી લોકોનાં હૈયાં હર્ષના હિંડોળે ઝુલી રહ્યાં હતાં, તેમજ વસંતોત્સવાદિની ક્રીડા દેશભરમાં ચાલી રહી હતી, તેને વખતે, મધ્યરાત્રિને વિષે, ઉત્તરાફાલ્યુની નક્ષત્ર સાથે ચંદ્રનો યોગ પ્રાપ્ત થતાં આરોગ્યવાળી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીએ બાધારહિત પણે આરોગ્યવાન પુત્રને જન્મ આપ્યો.
ચિત્રમાં સુવર્ણના પલંગ ઉપર બિછાવેલી વિવિધ જાતિનાં ફલોથી આચ્છાદિત કરેલી સુગંધીદાર શમ્યા ઉપર ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણ સૂતાં છે. જમણે હાથે પ્રભુ મહાવીરને બાળકરૂપે પકડીને પરિચારિક સન્મુખ જઈ રહ્યાં છે. તેમના જમણા હાથ નીચે તકીઓ છે. તેમનું સારું યે શરીર વસ્ત્રાભૂષણથી સુસજિજત છે. તેમના ઉત્તરીય વસ્ત્ર-સાડીમાં કલની અંદર ભાત ચીતરેલી છે. તેમને પોશાક ચૌદમા સૈકાના શ્રીમંત–વૈભવશાળી કુટુંબની સ્ત્રીઓના પહેરવેશનો સુંદર ખ્યાલ આપે છે. પલંગની નીચે પાણીની ઝારી તથા પલંગમાંથી ઊતરતી વખતે પગ મૂકવા માટે પાદપીઠ-પગ મૂકવાનો બાજોઠ-પણુ ચીતરેલાં છે. ઉપરના ભાગની છતમાં ચંદરવો પણ બાંધેલો છે.
Fig. 7. 5, AMI. Mahāvira's birth, On the thirteenth day of the light fortnight, while the moon was in conjunction with the asterism Uttaraphalguni, in the month Chaitra, the first month of Summer, In the middle of the night, Trisalā gave birth to Mahāvíra.
Trisalā is represented lying on a golden couch furnished with a flower, bedsheet and a cushion. The babe Mahāvíra is supported on her right arm. Her sārí is decorated with a flower pattern (hamsvastra), a scarf covering her coiffure is wrapped round her waist and she wears ornaments.
ચિત્ર ૮ પ્રભુ શ્રીમહાવીરને પંચમુષ્ટિ લોચ. ઇડરની પ્રતના પાના ૬૦ ઉપરથી. અશોકવૃક્ષની હેઠળ આવી પ્રભુ નીચે ઉતર્યા અને પિતાની મેળે જ એક મુષ્ટિ વડે દાઢીમૂછનો અને ચાર મુષ્ટિ વડે મસ્તકના કેશને એવી
મષ્ટિ લોન્ચ કર્યો. એ વખતે પ્રભુને નિર્જળ છડ્રનો તપ હતો જ. ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રને યોગ થયો ત્યારે ઈન્ડે ડાબા ખભા ઉપર સ્થાપન કરેલું દેવષ્ય વસ્ત્ર ગ્રહણ કરીને, એકલા એટલે રાગદ્વેષ રહિતપણે કેશનો લોચ કરવારૂપ દ્રવ્યથી અને ક્રોધાદિકને દૂર કરવારૂપ ભાવથી મુંડ થઈને, ગ્રહવાસનો ત્યાગ કરીને સાધુપણાને પામ્યા.
ચિત્રમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ડાબા ખભા ઉપર દેવદૂષ્ય વસ્ત્ર નથી, પરંતુ અશોકવૃક્ષની નીચે પિતાના ડાબા હાથે મસ્તકના વાળને લેચ કરવાને ભાવ દર્શાવતા, ઈન્દ્રની સન્મુખ જતા ભગવાન મહાવીર અને બે હાથ પ્રસારીને પ્રભુએ લેચ કરેલા વાળને ગ્રહણ કરવાની ઉત્સુકતા બતાવતે ઇન્દ્ર દેખાય છે.
Fig. 8 AMI. 60. Sri Māhāvíra plucks out his hair. Desending from the palanquin, Mahāvíra divested himself of all his fine clothes and ornaments, fasted a Six-meal fast, put on a divine robe, and when quite alone, tore out his hair by five handfuls.
In the lower portion at the left Mahāvira is dressed only in a lower garment (dhoti). As he plucks out his hair, Sakra catches it. At the right Sakra is four-armed and carries the vajra as an attribute. Like Mahavira he is seated. Below are mountain peaks, in exaggerated conformity with the AS. statement that the palanquin stopped on slightly elevated ground.
Jain Education Intemational

Page #29

The Life of Lord Sri Mahāvira
ચિત્ર ૯. પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું સમવસરણ. નવાબ ૧, પાનું ૫૯
તીર્થકરને કેવલ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા પછી દેવે સમવસરણની રચના કરે છે. આ સમવસરણની બે જાતની રચનાઓ આપણને પ્રાચીન ચિત્રોમાં મળી આવે છે. એક જાતની રચના ગોળાકૃતિમાં હોય છે અને બીજી જાતની ચતુષ્કોણ–ચાર ખૂણાવાળી–ખેડી હોય છે.
આ ચિત્ર ગોળાકૃતિ વાળા સમવસરણનું છે. સમવસરણની મધ્યમાં મહાવીરની મૂર્તિ તથા આજુબાજુ ફરતા ત્રણ ગઢ છે. મસ્તકની પાછળના ભાગમાં અશોકવૃક્ષને બદલે બે બાજુ લટકતાં કમલ જેવી આકતિ ચીતરેલી છે. ગઢની ચારે દિશાએ એકેક દરવાજો તથા ગઢની બહાર ચારે ખૂણામાં એકેક વાપિકા-વાવ-ચીતરેલી છે. પ્રસંગે પાત સમવસરણનું ટૂંક વર્ણન અત્રે આપવું મને લાગ્ય લાગે છે.
પ્રથમ વાયુકુમાર દેવ જન પ્રમાણુ પૃથ્વી ઉપરથી કચરે, ઘાસ વગેરે દૂર કરીને તે શુદ્ધ કરે છે. પછીથી મેઘકુમાર દે સુગંધી જળની વૃષ્ટિ કરી એ પૃથ્વીનું સિંચન કરે છે. તીર્થંકરનાં ચરણોને પોતા ચડાવનાર આ પૃથ્વીની જાણે પૂજા કરતા હોય તેમ બૃતારો છએ ઋતુના પચરંગી, સુગંધી, અધોમુખ ડીંટવાળાં પુષ્પોની જાનુ પર્યત વૃષ્ટિ કરે છે. ત્યાર બાદ વાણુવ્યંતર દે સુવર્ણ મણિ અને માણેક વડે પૃથ્વીતલ બાંધે છે; અર્થાત એક યોજન પર્વતની આ પૃથ્વી ઉપર પીઠબંધ કરે છે. ચારે દિશાઓમાં તેઓ મનહર તોરણો બાંધે છે. વિશેષમાં ભવ્યજનોને દેશના સાંભળવા માટે બોલાવતા હોય તેમ તેરણાની ઉપર રહેલી દવાનો સમૂહ રચીને તેઓ સમવસરણને સુશોભિત કરે છે. તોરણાની નીચે પૃથ્વીપીઠ ઉપર આલેખાએલાં આઠ મંગળ મંગળતામાં ઉમેરો કરે છે.
વૈજ્ઞાનિક દે અંદરને, તિબ્બો મળે અને ભવનપતિ બહારનો ગઢ બનાવે છે. મણિના કાંગરાવાળો અને રત્નને બનાવેલે અંદરનો ગઢ જાણે સાક્ષાત્ “હણગિરિ હોય તેમ શોભે છે. રત્નના કાંગરાવાળો અને સોનાનો બનાવેલો મધ્ય ગઢ દ્વીપમાંથી આવેલા સૂર્યની શ્રેણિ જેવો ઝળકી રહે છે. સૌથી બહારનો ગઢ સેનાના કાંગરાવાળા અને રૂપાન બનેલ હોવાથી તીર્થકરને વંદન કરવા માટે જાણે સાક્ષાત્ વૈતાઢય પર્વત આવ્યા હોય એમ ભાસે છે.
આ પ્રતિમાંના ચિત્રપ્રસંગો જુદી જુદી પ્રતોમાં આલેખાએલા હોવા છતાં આ ચિત્રો આલેખનમાં વધુ સુકોમળતાવાળા તેમજ કાંઈક વધારે રસિકતાથી આલેખાયેલાં હોય એમ લાગે છે.
Fig. 9. SMN. 1. 59. Mahāvīra's Samavasarana. When a Jina obtains perfect knowledge, the gods prepare his Samavasarana. The earth is cleansed for a space a Yojana in redius and is scented and adorned. Three walls are erected, the innermost of jewels, the middle of gold, and the outermost of silver. There are four jewelled gates to each wall. In the centre is a tree on a pedestal and under the tree are four lion thrones. The throne on the east is occupied by the Jina; the three others by reproductions of him. There he preaches to gods, men and animals. The Samavasarana may be either round, as here or square.
In the painting Mahavira sits within the Samavasarana. He is not in monks garb, but is in the ornamented array common to perfected being.
ચિત્ર ૧૦ પ્રભુ મહાવીરનું નિર્વાણ. નવાબ ૧, પાનું ૬૬

Jain Education Intemational

Page #30

टिवाणा
Senneisblamees
दवाएदा
ग्यविणासमतावामदात्री Dमाहाकालधरसयानागाजा
RepliedenmenLEEDIE
दासयपिडरियाकागाराचा
emei2l2H!S
N
गालसतिरीपत्रमावासमिण mpleहातङदगियरवसन
૧૩ શ્રીદેવાનંદાનાં ચૌદ ઉત્તમ સ્વપ્ન 13 Sri Devānanda and the fourteen lucky dreams

Page #31

spye
मासादासास (हासात सरणानदिनादिन नरिमन वीडिय
कराड
ल
Icustom RE
द
या
कागद का
गत
महावीरान विजयर
सम्रपान हिलाय
सम
णामनयामरासदा वादापमा ए. पंजाल ता
राष्ट्रकि
का पक्षात
૧૨ પ્રભુ શ્રીમહાવીરના ચ્યવન કલ્યાણકનું વર્ણન
12 Description of Sri Mahāvira's descending
गहना
म
10

Page #32

૧૪ દેવાનંદા ઋષભદત્તને પોતાને આવેલા
સ્વપ્ના કહે છે : 14 Devānandā relates her dreams
to Rşabhadatta
૧૫ ઋષભદત્ત દેવાનંદાને સ્વપ્નનું ફલ કહે છે 15 Rşabhadatta tells Devānandā
the meaning of the dreams

Page #33

૧૬ સૌધર્માસભામાં બેઠેલા શક્રેન્દ્ર 16 Sakrendra seated on throne,
in Saudharmasabha
૧૭ શકેન્દ્ર, 17 Sakrendra

Page #34

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે જે વર્ષાકાળમાં મધ્યમ અપાપાપુરીને વિષે હસ્તિપાલ રાજાના કારકુનની સભામાં છેલ્લું ચોમાસું વર્ષાઋતુમાં રહેવા માટે કર્યું, તે ચોમાસાનો ચોથે મહિને, વર્ષાકાળનું સાતમું પખવાડિયું એટલે, કે કાર્તિક માસનું (ગુજરાતી આ માસનું) કૃષ્ણ પખવાડિયું, તે કાર્તિક માસના કૃષ્ણ પખવાડિયાના પંદરમે દિવસે (ગુજરાતી આસો માસની અમાસે) પાછલી રાત્રિએ કાળધર્મ પામ્યા, તેઓ સિદ્ધ થયા, બુદ્ધ થયા.
પ્રભુ મહાવીરની મૂર્તિ જે પ્રમાણે ચિત્ર નં. ૧માં વર્ણવી ગયા તે પ્રમાણેનાં આભૂષણો સહિત ચીતરેલી છે. નિર્વાણુ-કલ્યાણકનો પ્રસંગ દર્શાવવા ખાતર સિદ્ધશિલાની આકૃતિ અને બંને બાજુ એકેક ધળી ગોળાકૃતિ વધારામાં ચીતરેલી છે. જે નિર્મળતાની દ્યોતક છે. આ ચિત્રની પૃષ્ઠભૂમિ રાતા રંગની છે.
Fig. 10. SMN. 1. 66. Mahāvīra as a siddha. At death a liberated soul goes to Siddasilā, which is at the top of the universe, and is shown upon on open white parasol made of pure white gold, measuring 4,500,000 Yojanas long and as many wide, eight Yojanas thick at the middle but tapering off till all the edges it is thinner than a fly's wing. All varieties of Siddhas (perfected beings) go there after death; of these Tirthankaras are the foremost. There the released souls dwell in omnipotence and omniscience, and perfect blissful.
Mahavira fully adorned as in figure 1, sits on a throne. The Siddhasilā is represented in the shape of a crescent. with a white round design on either sides which depicts perfectness and pureness, of perfected beings.
૧૧. અષ્ટમંગલ. નવાબ ૮ ઉપરથી.
અષ્ટમાંગલિકની માન્યતા જૈનોમાં બહુ પ્રાચીન સમયથી પ્રચલિત છે. જે વાતને મથુરાના કંકાલી ટીલામાંથી નીકળેલા પાષાણના પ્રાચીન આયાગપટ પુષ્ટિ આપે છે. પ્રાચીન સમયમાં પ્રભુની સન્મુખ જૈન ગૃહસ્થ અષ્ટમાંગલિકને અક્ષતથી આલેખતા હતા. હાલમાં તે રિવાજ લગભગ નાશ પામ્યો છે, તે પણ પ્રતિષ્ઠા, શાંતિસ્નાત્ર, અષ્ટોત્તરી સ્નાત્ર વગેરે મોટા મહોત્સવ સમયે લાકડામાં કોતરેલા અષ્ટમાંગલિકનો આજે પણ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે અને દરેકે દરેક જિનમંદિરમાં અષ્ટમાંગલિકની ધાતુની પાટલીઓ હજારોની સંખ્યામાં વિદ્યમાન છે, જેની પૂજા ચંદન-કેસર વગેરેથી કરવામાં આવે છે. તેની માન્યતા આ રીતે આજે પણ પ્રચલિત હોવા છતાં પણ અષ્ટમાંગલિકનાં પૂરેપૂરાં નામ જાણનાર વર્ગ પણ સંકડે એક ટકો ભાગ્યે જ હશે, તો પછી તે આલેખવાના હેતુઓ-ઉદ્દેશ–ને ધ્યાનમાં રાખીને તેનો ઉપયોગ કરનારની તો વાત જ શી ? કોઈ વિરલ વ્યકિતઓ હશે પણ ખરી, છતાં પણ અષ્ટમાંગલિકને આલેખવાના ઉદ્દેશને લગતી કલ્પના ‘શ્રીઆચારદિનકર નામના ગ્રંથમાં શ્રીવર્ધમાનસૂરિએ કરેલી છે, તે અતિ મહત્તવની હોઈ તેના ભાવાર્થ સાથે ટૂંકમાં અત્રે આપવી યોગ્ય ધારી છે. ૨
आत्मालोकविधौ जनोऽपि सकलस्तीनं तपो दुश्चर
दानं ब्रह्मपरोपकादकरणं कुर्वन्परिस्फूर्जति । सोऽयं यत्र सुखेन राजति स वै तीर्थाधिपस्याग्रतो
निर्मयः परमार्थवृत्तिविदुरै सज्ञानिभिर्दर्पणम् ॥ १ ॥ ભાવાર્થ : આત્માનું જ્ઞાન મેળવવાને–એાળખવાને માટે દરેક મનુષ્ય તીવ્ર અને દુશ્ચર એવું તપ, દાન, બ્રહ્મચર્ય, પરોપકાર એ બધાને કરતો શોભે છે; તે મનુષ્ય જ્યાં સુખપૂર્વક શુભે–પિતાનું દર્શન કરી શકે–એવું દર્પણ પરમાર્થને સમજનાર સદજ્ઞાનીઓએ તીર્થંકર દેવના આગળ આલેખવું.
1. The Jaina Stupa and other Antiqities of Mathura Plate No. VII & IX by V. A. Smith. ૨. આચારદિનકર પત્ર ૧૯૭–૧૯૮

tucation Intermational

Page #35

10]
The Life of Lord Sri Mahāvira जिनेन्द्रपादः परिपूज्यपृष्टरतिप्रभावरपि संनिकृष्ठम् ।
भद्रासनं भद्रकरं जिनेन्द्र पुरो लिखेन्मङ्गलसत्प्रयोगम् ॥ २॥ ભાવાર્થ : અત્યંત પ્રભાવશાળી, પૂજનીય છે તળિયાં જેમનાં, એવા જિનેશ્વરનાં ચરણો વડે સન્નિકૃષ્ટ-યુક્ત અને કલ્યાણકારી તેમ જ મંગળના શ્રેષ્ઠ પ્રયાગરૂપ એવું ભદ્રાસન જિનેશ્વર ભગવાનના આગળ આલેખવું.
पुण्यं यज्ञ समुदयः प्रभुता महत्वं सौभाग्यधीविनयशर्ममनोरथाश्च ।
वर्धन्त एव जिननायक ते प्रसादात तद्वर्धमानयुगसंपुटमादधानः ॥३॥ ભાવાર્થ : હે જિનેશ્વર દેવ ! આપની કૃપાથી પુણ્ય, યશ, ઉદય, પ્રભુતા અને મહત્ત્વ તથા સૌભાગ્ય, બુદ્ધિ, વિનય અને કલ્યાણની કામનાઓ વધે છે; માટે વર્ધમાન સંપુટકને આલેખું છું.
विश्वत्रये च स्वकुले जिनेशो व्याख्यायते श्रीकलशायमानः ।
अतीऽवपूर्ण कलशं लिखित्वा जिनाचनाकर्म कृतार्थयामः ॥४॥ ભાવાર્થ : ત્રણ જગતમાં તેમ જ પિતાના વંશમાં ભગવાન કલશસમાન છે, માટે પૂર્ણકલશને આલેખીને જિનેશ્વરની પૂજાને સફળ કરીએ છીએ.
अन्तः परमज्ञानं यदभाति जिनाधिनाथहृदयस्य ।
तच्छीवत्सव्याजात्प्रकटीभूतं बहिर्वन्दे ॥ ५ ॥ ભાવાર્થ : શ્રીવત્સના બહાનાથી પ્રગટ થએલ, જિનેશ્વર દેવના હૃદયમાં જે પરમજ્ઞાન શોભે છે તેને વંદન કરું છું.
त्वद्वन्ध्यपञ्चशरकेतनभावक्लप्त कर्तु मुधा भुवननाथ निजापराधम् ।
सेबां तनोति पुरतस्तव मीनयुग्मं श्राद्वैः पुरो विलिखितोरुनिजाङ्गयुक्त्या ॥ ६॥ ભાવાર્થ : હે જગતપ્રભુ ! શ્રાવકેએ પોતાના અંગની-અંગુલિની યુતિથી આલેખેલ મીનયુગલ, આપનાથી નિષ્ફળ થયેલા કામદેવના વજરૂપે કપાએલ હોઈ પોતાના અપરાધને ફોકટ કરવા માટે આપની સેવા કરે છે.
स्वस्ति भूगगननागविष्टपेषूदितं जिनवरोदये क्षणात् ।
स्वस्तिकं तदनुमानलो जिनस्याग्रतो बुधजनैर्विलिख्यते ॥ ७ ॥ ભાવાર્થ - જિનેશ્વર દેવના જન્મ સમયે એક ક્ષણવારમાં મર્યલોક, સ્વર્ગલોક અને પાતાલલેકમાં સ્વસ્તિ શાંતિ-સુખ ઉત્પન થયું હતું. એ માટે જ્ઞાની મનુષ્ય જિનેશ્વર ભગવાનની આગળ સ્વસ્તિકને આલેખે છે.
त्वत्सेवकानां जिननाथ दिक्षु सर्वासु सर्वे निधयः स्फुरन्ति ।
अतश्चतुर्धा नवकोणनन्द्यावर्तः सतां वर्तयतां सुखानि ॥ ८ ॥ ભાવાર્થ : હે જિનેશ્વર ! તારા સેવકોને સવે દિશાઓમાં નિધિએ ફ્રાયમાન થાય છે–પ્રાપ્ત થાય છે; તેથી કરીને ચારે બાજુ નવ ખૂણાવાળો નન્દાવર્ત સજજનોને સુખ કરે.
ઉપર પ્રમાણેના વર્ણનવાળા અષ્ટમાંગલિક, મહા માંગલિક અને કલ્યાણની પરંપરાના હેતુભૂત હોવાથી જિનમંદિરોમાં પાષાણ ઉપર કરેલા, લાકડાના પાટલાઓમાં કોતરેલા, સુખડની પેટીઓ ઉપર કોતરેલા, શ્ર કાઓ જિનમંદિરે લઈ જવા માટે અક્ષત અને બદામ જેમાં મૂકે છે તે ચાંદીની ડાબડીઓ ઉપર, સાધુઓને પુસ્તકોની નીચે રાખવાની પાટલીઓ ઉપર ચીતરેલા તથા રેશમની અને કોઈ કાઈ દાખલાઓમાં વળી સાચા મોતીથી પણ ભરેલા મળી આવે છે.
આ પ્રતનાં ચિત્રમાં રેખાઓ વધુ બારીક થાય છે. પરંપરાની જાડી વેગવાન લીટીઓનું સામર્થ્ય તેમાં નથી, પણ ચિત્રકાર ઝીણવટનો લાભ લેવા ઉત્સુક હોવાથી વિગતે વધારે ચીતરવા મળ્યો હોય એમ લાગે છે.
Jain Education Intemational

Page #36

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[11]
રંગ પણ જામતા આવે છે. આ ચિત્રનું રંગવિધાન સમગ્ર ચિત્રમાળામાં નવીન ભાત પાડે છે. વિવિધતા સાચવતાં એ ચિત્રકાર પાત્રામાં નવા અભિનયા બહુ ચતુરાઈથી ઉતારી શકો છે અને પ્રસંગની જમાવટ કરવામાં વાતાવરણ, પ્રાણીઓના ઉપયાગ વગેરે આધુનિક ચિત્રકાર જેટલું શકચ માને તે બધું કૌશલ તેમાં લાવી શકયો છે. સંવિધાનનું રેખામંડળ ઘણું રસમય છે.
આ ચિત્રમાં સફેદ, લાલ, પીળા, કાળા, વાદળી, ગુલાબી, લીલા વગેરે રંગાના ઉપયાગ કરવામાં આવેલા છે. Fig. 11. SMN. 8. The eight auspicious symbols. The eight auspicious objects (astamangala) which are regularly associated with the Tirthankaras, are :
(Starting with our upper left corner) 1 Powder vase (Vaddhamanaga, Vardhamanaga) 2 the nandiyāvatta (nandyavarta), 3 mirror (dappana, darpana), 4 full water vessel (kalasha, kalasa), pair of fish (matsyayugma) 6 the sothiya (svastika) symbol, 7 the (sirivachchha srivatsa) symbol, and 8 throne of distinction (bhaddasana, bhadrasana) symbol.
ચિત્ર ૧૨ પ્રભુ શ્રીમહાવીરના ચ્યવન કલ્યાણકનું વર્ણન. સામળાની. પ્રતના પાના ૩ના પ્રથમ ભાગ ઉપરથી.
ડાબી બાજુના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં પ્રભુ મહાવીર દેવલાકમાંથી ચ્યવીને ગર્ભમાં આવેલા હાવાથી, ચિત્રકારે દેવિમાનની આકૃતિ દોરેલી છે. મધ્યભાગમાં ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણુ અને દેવાનંદા બ્રાહ્મણી વાતચીત કરતાં બેઠેલાં છે. નીચેના ભાગમાં મકાનની નીસરણી ઉપરથી ઉતરીને, મકાનની બહાર જતી કાઇ સ્રી પરિચારિકા ઊભેલી છે.
મધ્યના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં સેનાના સિંહાસન ઉપર સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય બેઠેલા છે. સિદ્ધાર્થના મસ્તકની પાછળ છત્ર પણ છે. નીચેના ભાગમાં હાથમાં દર્પણ પકડીને, તેમાં મુખ જોતાં પ્રભુ મહાવીરની માતા ત્રિશલા એઠેલાં છે. ત્રિશલાની સન્મુખ એક પરિચારિકા ઊભેલી છે.
જમણી બાજુના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં સ્થાપનાચાર્ય અને સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય, બીજા ભાગમાં સ્થાપનાચાર્ય અને ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણ; ત્રીજા ભાગમાં સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલા તથા ચાથા ભાગમાં ઋષભદત્ત અને દેવાનંદા વાતચીત કરતાં બેઠેલાં છે.
ઉપરની કિનારમાં અનુક્રમે એક મયૂરપક્ષી, મંગલસૂચક છે જળ ભરેલાં કુંભા, ખભે ગંગાજલ ભરેલું પાત્ર લઈને જતા એક માણસ, મધ્યભાગના હાંસિયામાં સાનાના સિંહાસન પર બેઠેલ સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયની પાછળના ભાગે બે ચામર ધરનારા તથા સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયની સન્મુખ નૃત્ય કરતી ત્રણ નર્તકીઓ તથા શ્રૃદાં જૂદાં વાદ્યો વગાડીને આનંદ દર્શાવતી ત્રણ સ્ત્રીઓ ચીતરેલી છે.
નીચેની કિનારમાં અનુક્રમે એ ઘેાડા, ત્રણ હાથી, પાતાના ઉંચા કરેલા જમણા હાથમાં માંગલિક સામગ્રી લઇને બેઠેલા ત્રણ પુરુષા અને ઢાલ તથા તલવાર હાથમાં પકડીને ચાલતા એ સૈનિકા અને અંતભાગમાં ઉત્તમ એવા હંસપક્ષીની રજૂઆત ચિત્રકારે કરેલી છે.
આ ચિત્રાવલીના પ્રસંગેા પ્રભુ શ્રીમહાવીરના ચ્યવન કલ્યાણક સમયે કુંડગ્રામ નગરના લેાકેાએ ઉજવેલા આનંદ દર્શાવે છે, અને તે વખતે કુંડગ્રામ નગરમાં ગણનાયક તરીકે સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય હોવાથી, અહીં સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય અને ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીની રજૂઆત ચિત્રકારે કરેલી હોય એમ લાગે છે.
આ પાનાની અંદર સોનેરી અક્ષરોમાં પ્રભુ શ્રીમહાવીરના ચ્યવન કલ્યાણકનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે: “[સાડા આઠ] માસ બાકી રહ્યા હતા; ભગવાન ગર્ભરૂપે આવ્યા પહેલાં ઇક્ષ્વાકુકુલમાં જનમ પામેલા અને કાશ્યપ

Page #37

12]
The Life of Lord Sri Mahāvira ગોત્રવાળા એકવીશ તીર્થકરો કમે કમે થઈ ચૂક્યા હતા, હરિવંશકલમાં જનમ પામેલા અને ગૌતમગાવવાળા બીજા બે તીર્થંકરો થઈ ચૂક્યા હતા, એ રીતે કૂલ તેવીશ તીર્થંકર થઈ ચૂક્યા હતા તે વખતે ભગવાન ગર્ભરૂપે આવ્યા હતા, વળી આગળના તીર્થકરેએ ‘હવે પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છેલા તીર્થંકર થશે એ પ્રમાણે ભગવાન મહાવીર વિશે નિર્દેશ કરેલ હતો.
આ રીતે ઉપર કહ્યા પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર આગલી રાતની છેવટમાં અને પાછલી રાતની શરૂઆતમાં એટલે બરાબર મધરાતને સમયે હસ્તત્તરા–ઉત્તરાફાગુની-નક્ષત્રને વેગ થતાં જ દેવાનંદાની કુખમાં ગર્ભરૂપે ઉત્પન્ન થયા.
વળી, ભગવાન જ્યારે કૂખમાં ગર્ભરૂપે આવ્યા ત્યારે તેમનો આગલા દેવભવને યોગ્ય આહાર, દેવભવની હયાતી અને દેવભવનું શરીર છૂટી ગયાં હતાં અને વર્તમાન માનવભવને યોગ્ય આહાર, માનવભવની હયાતી અને માનવભવનું શરીર તેમને સાંપડી ગયાં હતાં.”
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ત્રણ જ્ઞાનથી યુક્ત પણ હતા-હવે દેવભવમાંથી હું ચવીશ” એમ તેઓ જાણે છે.
Fig 12. SMP. 3r. Description of Sri Mahavira's descending.
The left hand side margin is painted in three rows. A Vimāna (celestial-palace) is depicted here, because, before entering in the womb of Devānandā, he was living in the Puspottara Vimāna. Rşabhadatta Brāhmaṇa and Devānanda Brahmaņi seems discussing. In the third row a maid is standing near the stair and seems going outside.
In the middle margin Ksatriya Siddhārtha seated on simhasana, behind him is an open royalumbrella is depicted in the upper part. Kșatriyāņi Trişala seeing her face in mirror carried in her right hand. A maid is standing near her.
The right hand margin is also painted in four rows. A sthapanacharya and Siddhārtha Ksatriya is depicted in the fist row. A sthapanacharya and Rşabhadatta Brāhmaṇa is depicted in the second row. In the third row, Siddhārtha and Trişalā seems talking; and in the fourth last row, Rşabhadatta and Devānandā seems also talking on some topic.
At the top of the page is a peacock, two vessels full of water and a man carrying a pure water of river ganges and two chowri-bearers standing behind Ksatriya Siddhārtha. In the front of Siddhārtha, three dancing ladies and three singing ladies are depicted in joyful manner.
At the bottom of the page are two horses, three elephants, three men with auspicious things carrying in their upraised right hands, two soldiers and a hams (swan) at the end of the page are depicted to show the joyful manner at the time of descending Sri Mahāvira.
In the text written by gold ink is : After twenty-one Tirthankaras of Iksvaku race and Kasyapa Gotra and two Tirthankaras of Harivamsa and Goutama Gotra, on the whole twenty-three Tirthankaras had preceded-Sramaņa Bhagavān Mahavira, the last Tirthaņkara of the present series-whose advent had been foretold by previous Tirthankaras took the form of a foetus in the womb of Brāhmani Devānandā of Jalandhara gotra, the
Jain Education Intemational

Page #38

13
GIOCHISCE
y Kq Supunouins suos uo JES 81 316 plek ] kat RR 2
CantineCISCREDIDELIS
3913015015011Denesse SOIRES RECIPE INCIDADEIRICROCHIPEDIONADO
3
bites

Page #39

૧૯ દેવેનું સૈન્ય 19 The army of Gods

Page #40

૨૦ શકસ્તવ
20 Sakra reverences Mahavira's embryo
11
H
FERRE
૨૧ શક્રસ્તવ 21 Sakra reverences Mahavira's embryo
15

Page #41

E
R3 213 23 Sakra commands Hariņaigameşin
22215131 22:Sakra commands Hariņaigameşin

Page #42

U3
As Represented in the Kalpasūtra Paintings wife of Brahmana Rsabhadatta of Kodāla gotra, in the Brahmanical part of the town Kundagrāma during the middle of the night, when the moon was in the conjunction with the constellation uttaräphålguni-the constellation whose next is 'Hasta-after leaving of divine existence, and divine body.
Sramaņa Bhagavān Mahāvīra possessed three kind of knowledge. He knew that he would descend."
ચિત્ર ૧૩. દેવાનંદાનાં ચૌદ ઉત્તમ સ્વ. સામળા.ની પ્રતના પાના ૩ ઉપરથી.
આપણે ઉપર ચિત્ર ૧૨ના “મહાવીર–ચ્યવનને લગતા પ્રસંગના વર્ણનમાં જણાવી ગયા છીએ કે અમથું ભગવાન મહાવીર દેવલોકમાંથી ચ્યવીને દેવાનંદા બ્રાહ્મણની કુક્ષિમાં ગર્ભ તરીકે આવ્યા.
તે રાત્રીએ દેવાનંદા બ્રાહ્મણી ભર ઊંઘમાં ન હતી, તેમ પૂરી જાગૃત પણ ન હતી. એટલે કે પ્રભુ ગર્ભમાં આવ્યા એટલે તેણીએ અતિઉદાર, કલ્યાણમય, ઉપદ્રવ હરનાર, મંગળમય અને સુંદર ચૌદ મહાસ્વમ જોયાં. તે આ પ્રમાણે :
૧ ગજ, ૨ વૃષભ, ૩ સિંહ, ૪ લક્ષ્મી (અભિષેક), ૫ પુષ્પમાળા, ૬ ચંદ્ર, ૭ સૂર્ય, ૮ ધ્વજ, ૯ પૂર્ણકુંભકલશ, ૧૦ પદ્મવર, ૧૧ ક્ષીરસમુદ્ર, ૧૨ દેવવિમાન, ૧૩ રત્નને ઢગલે, અને ૧૪ નિધૂમ અગ્નિ.”
ચિત્રમાં દેવાનંદાએ ચોળી, ઉત્તરીય વસ્ત્ર-સાડી, ઉત્તરાસંગ વગેરે વસ્ત્રો પરિધાન કરેલાં છે. શય્યામાં સુગંધીદાર ફલે બિછાવેલાં છે. તેણી તકીઆને અઢેલીને-ટેકો દઈને અર્ધ જાગૃત અને અર્ધ નિદ્રાવસ્થામાં સૂતેલી દેખાય છે. તેણીએ ડાબો પગ જમણુ પગના ઢીંચણ ઉપર રાખેલ છે. તેણીના માથે મુગટ, કાનમાં કુંડલ, માથામાં આભૂષણ તથા તેના માથાની વેણી છૂટી છે અને તેને છેડો ઠેઠ પલંગની નીચે લટકતો દેખાય છે. પલંગની નીચે નજીકમાં પાણીની ઝારી તથા પાદપીઠ મૂકેલાં છે. તેણીનો પલંગ સુવર્ણન છે.
ડાબી બાજુના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં ડાબા હાથમાં ચામર પકડીને ઊભેલી એક સ્ત્રો છે. નીચેના ભાગમાં જમણા હાથમાં વીણા પકડીને ઊભેલી એક સ્ત્રી પોતાના ડાબા હાથથી નજીકમાં ઊભેલા હરણને ઘાસ ખવડાવતી દેખાય છે.
મધ્યના હાંસિયામાં સુંદર ફૂલોનો છોડ ચીતરેલે છે.
જમણી બાજુના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં પણ પોતાના જમણા હાથમાં ચામર પકડીને ઊભેલી એક સ્ત્રી છે. નીચેના ભાગમાં જમણા હાથમાં ફૂલ તથા ડાબા હાથમાં વીણું પકડીને ઉભેલી સ્ત્રી, દેવાનંદા તરફ દૃષ્ટિ રાખીને ઊભેલી છે. હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં લેવાવા લખેલું છે.
ઉપરની કિનારમાં હંસપક્ષીની સુંદર ગોઠવણી કરેલી છે.
નીચેની કિનારમાં અનુક્રમે ત્રણ હરણીયાઓ, મંજીરા વગાડતો એક પુરુષ, બંસરી બજાવતો એક પુરુષ અને એક હંસયુગલ ચીતરેલાં છે.
આ પાનાની અંદર સોનેરી અક્ષરોમાં બ્રાહ્મણી દેવાનંદાએ પ્રભુ મહાવીર જે રાત્રીએ તેણીની કુક્ષિમાં ગર્ભરૂપે આવ્યા, તે રાત્રીએ તેણીએ ઉત્તમ ચૌદ મહાસ્વપ્ન જોયાં. જેવાં કે : ૧ ગજ, ૨ વૃષભ, ૩ સિંહ વગેરેનું વર્ણન આપેલું છે.
Jain Education Intemational

Page #43

The Life of Lord Sri Mahavira
Fig. 13. SMP. 3. Brahmani Devananda and the fourteen lucky dreams. On the night when Mahavira descended from the Puspottara heaven to take the form of an embryo in the womb of Brahmani Devananda, she had the fourteen important auspicious dreams; namely (1) an elephant, (2) a bull, (3) a lion, (4) the anointing of the goddess Srl, (5) a garland, (6) the moon, (7) the sun, (8) a banner, (9) a full jar, (10) a lotus lake, (11) an ocean of milk, (12) a celestial palace, (13) a heap of jewels, (14) a brilliant smokeless fire.
14]
In the foreground of the scene Devanandá lies on her couch, dressed almost as in our figure 14 with bodice, scarf and ornaments and her lips are painted red. A maid is in attendance. Above Devananda the fourteen dreams appear in three panels. Under a canopy spread with a coverlet decorated with arabesque.
The left hand margin is painted in two registers. A maid Chawri-bearer is standing. in the upper register. A maid holding a vina in her right hand and feeding grass by her left hand to an antelope is standing in the lower register.
In the middle margin is painted the beautiful flower-plant.
The right hand margin is also painted in two registers. In the upper register, another maid chawri-bearer is standing. In the lower register, another maid holding a vina in her right hand is standing.
At the top of the page is the beautiful arrangement of hamsa is depicted.
At the bottom of the page are three antelopes, two singers and a couple of hamsa is depicted..
In the text written in gold ink is
"He did not know that he was descending; and that he knew that he had descended.
During that night, in which Sramana Bhagavan Mahavira took the form of a foetus. in the womb of Brahmani Devananda of Jalandhara gotra, Brahmani Devananda was on bed couch, in a condition between sleeping and waking-taking fits of sleep-and having seen the following noble, prosperous, happy, fortunate, auspicious and beautiful fourteen great dreams she woke up. The objects were as follows: (1) An elephant, (2) a bull, (3) a lion"
ચિત્ર ૧૪. દેવાનંદા
દત્તને પોતાને આવેલા સ્વપ્ના કહે છે. જીરાની પ્રતના માના ૩ ઉપરથી.
ચિત્રના વર્ણન માટે ભાગમાં ડાબી બાજુએ બેઠેલા
એ ચિત્ર ૧૩નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન, ચિત્રમાં વધારામાં ઠેઠ ઉપરના ઋષભદત્તને દેવાનંદા પાનાને આવેલા સ્વપ્ના કહી સંભળાવે છે.
Fig. 14. Devanandă relates her dreams to Rṣabhadatta. The treatment is essentially the same as that in figure 13.
In this painting, at the left hand top corner Brāhmaṇa Rṣabhadatta and Brahmapi Devananda are also seated.

Page #44

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[15 ૧૫. ઋષભદત્ત દેવાનંદાને સ્વપ્નનું ફળ કહે છે. જૈસલમેરના ભંડારની ક૯પસૂત્રની હસ્તપ્રતનાં પાના ૨ ઉપરથી
આ પ્રકારનાં ઉદાર ચૌદ મહાસ્વપ્ન જોઈને દેવાનંદાના હર્ષ, સંતોષ અને વિમયનો પાર ન રહ્યો. ચિત્તમાં આનંદ, હદયમાં પ્રીતિ અને મનમાં પરમતુષ્ટિને અનુભવ થયો, આ મહાસ્વપ્ન જોઈને તેણીને એટલે બધે હર્ષ થયો કે વરસાદના પાણીથી પોષાએલું કદંબનું ફૂલ જેવી રીતે પ્રફુલ્લ થાય તેવી રીતે તેણીના રોમેરોમ વિકસ્વર થયા.
તે પછી તેણી આવેલા સ્વપ્નનું એક પછી એક સમરણ કરવા લાગી, અને પોતાની પથારીમાંથી ઉઠીને ઘણી જ ધીરજ શાંતિ, સ્થિરતા અને ગંભીરતાપૂર્વક, રાજહંસના જેવી ગતિ વડે પોતાના પતિ ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણ જ્યાં હતા ત્યાં આવી. આવીને ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણને જય તથા વિજયથી વધાવ્યા.
આ રીતે વધાવીને ભદ્રાસન પાસે ગઈ. ત્યાં શ્રમને પરિહરી, ક્ષોભને દૂર કરી, સુખપૂર્વક આસન પર બેઠી. પછી બંને હાથના દશ નખ ભેગા કરી, મસ્તકે અંજલિ કરીને દેવાનંદા આ પ્રમાણે બેલી :- “હે દેવાનુપ્રિય! આજે શય્યામાં હું થોડી થોડી ઉંઘતી હતી તે વખતે મેં આવા ઉદાર અને લક્ષમીને આપવાવાળા ગજ, વૃષભ વગેરે ૧૪ મહાસ્વપ્નો, આ પ્રમાણે જોયાં અને તે જોઈને હું જાગી ઉઠી. હે દેવાનુપ્રિય! આ ચૌદ મહાસ્વપ્નોનું કેવું કલ્યાણકારી ફલ મલશે તેને મને વિચાર આવે છે.”
પછી ઋષભદત્ત દેવાનંદા પાસેથી સ્વપ્નને લગતે સઘળે વૃત્તાંત સાંભળીને રાજી થ, સંતોષ પાયે, અને તેના રોમેરોમ વિકસ્વર થઈ ગયાં. પછી તેણે પિતાના મનમાં એ સ્વપ્નોના અર્થોનો ઉકેલ કરીને, પિતાની સામે જ બેઠેલી દેવાનંદાને આ પ્રમાણે કહેવા માંડયું.
ચિત્રમાં ભદ્રાસન ઉપર બેઠેલે ઋષભદત્ત પિતાનો ડાબો હાથ ઉંચા કરીને, સામે જ ભદ્રાસન ઉપર બેઠેલી દેવાનંદાને સ્વપ્નનું ફલ કહેતે સ્પષ્ટ રીતે રજૂ કરેલ છે,
ઋષભદત્તની તથા દેવાનંદાની વેશભૂષા ચિત્રકારના સમયના પુરુષ–સ્ત્રીઓની વેશભૂષાને ઉત્તમત્તમ પૂરા છે. ઋષભદત્તની દાઢીના એકએક વાળ ગણી શકાય તેવી રીતે ચીતરીને આ ચિત્ર ચીતરનાર ચિત્રકારે પોતાની ચિત્રકળાની સિદ્ધહસ્તતાને પૂરા રજૂ કરેલ છે. કલ્પસૂત્રની સેંકડો સચિત્ર હસ્તપ્રતોમાં આ હસ્તપ્રતનાં ચિત્રો જેટલાં કલાપૂર્ણ ચિત્રો મારાં જોવામાં આવ્યાં નથી. બંનેનાં વસ્ત્રો પરની ચિત્રાકૃતિઓ આપણને તે સમયનાં રેશમી પટોળાંનાં સુંદર નમૂનાઓ પૂરા પાડે છે.
આ ચિત્રમાં ગુલાબી, કેસરી, રાત, કાળ, વાદળી, પીળો, રૂપેરી તથા સોનેરી રંગોનો ચિત્રકારે ઉપયોગ કરે છે.
Fig. 15 Rsabhadatta and Devanada. JSM. Fol. 2 size 29" x 3". When Mahā vīra descended from Puşpottara heaven in the womb of Devānanda, she saw fourteen blessed dreams representing all forms of prosperity and good luck in a semi-conscious stage. This awakened her and her joy was boundless. She experienced a wonderful stage of blissful mind, love in her heart and unique satisfaction of mind. Devānandā gave a graphic description of all fourteen dreams. Rşabhadatta expounded the mysteries of her dreams, which signified the birth of a son who would either a world emperor or saviour.
Brahmaņa Rşabhadatta is seen seated at the left on the seat of honour with beautiful canopy above him, and handkerchief in his right hand. Devānandā faces him, seated on
Jain Education Intemational

Page #45

16]
The Life of Lord Sri Mahāvira Bhadrasana (seat of honour) mentioned in KS text. The dress of the couple represents beautiful patola design.
ચિત્ર ૧૬. સૌધર્માસભામાં બેઠેલે શક્રેન્દ્ર, પાટણ રના પાના ૪ ઉપરથી. તે કાળ અને તે સમયે સૌધર્મેન્દ્ર પિતાની સુધર્મા સભામાં બેઠેલો છે. તે સૌધર્મેન્દ્ર કેવો છે? શક નામના સિંહાસન પર બેસનારે, દેને સ્વામી, શરીર પરની કાંતિ વગેરેથી દેવોમાં અધિક શોભતે, હાથમાં વજીને ધારણ કરનારો, દૈત્યોના નગરને તોડનારો, શ્રાવકની પાંચમી પડિમાં સો વખત વહન કરનાર અને જેણે પિતાના કાર્તિક શેઠના ભવમાં એ વખત શ્રાવકની ડિમાં વહન કરી હતી.
ચિત્રમાં સુવર્ણના સાદા સિંહાસન પર ચાર હાથવાળે શકેન્દ્ર વસ્ત્રાભૂષણોથી સુસજિત થઈને બેઠેલો છે. તેના ચાર હાથ પૈકી ઉપરના જમણા હાથમાં અંકુશ તથા ડાબા હાથમાં વા છે અને નીચેના જમણા હાથમાં ફલ છે તથા ડાબા હાથથી કઈને આજ્ઞા ફરમાવતો હોય તેવી રીતે બેઠેલે છે.
Fig. 16. Sakrendra seated on throne in Saudharmāsabhā. HGP. 1, 4.
During that age, at that time, Sakra the lord of the gods, more shining than other deities by his luster and having Vajra-thunderbolt-in his hand, the destroyer of strong-holds of demons, Satakratu as he observed the fifth religious vow of a Sravaka-layman, known as Sraddhapratima, one hundred times during his previous birth as Kārtika Seth
Sakra is seated on a cushion, bearing in three of his four hands an elephant-goad,
thunderbolt, and a bijora fruit. His scarf and dhoti are elaborately patterned.
ચિત્ર ૧૭. શક્રેન્દ્ર. નવાબ ૧ના પાના ૮ ઉપરથી. વર્ણન માટે જુઓ ઉપરના ચિત્ર ૧૬નું વર્ણન.
Fig. 17. Sakrendra. SMN. 1, 8. The treatment is essentially the same as that in our figure 16.
ચિત્ર ૧૮ સુધમસભાની મધ્યમાં બિરાજમાન થયેલા કેન્દ્ર, નવાબ ના પાના ૧૦ ઉપરથી.
સૌધર્મેન્દ્ર ઈન્દ્રસભામાં બેઠે છે. તે સૌધર્મેન્દ્ર કે છે ? જે બત્રીસ લાખ વિમાનને અધિપતિ છે, જે રજરહિત આકાશ જેવાં સ્વચ્છ વસ્ત્રો ધારણ કરે છે, જેણે માળા અને મુકુટ યથાસ્થાને પહેરેલાં છે, નવીન સુવર્ણનાં મનોહર આશ્ચર્યને કરનારાં આજુબાજુ કંપાયમાન થતાં એવાં બે કુંડળે જેણે ધારણ કર્યા છે, છત્રાદિ રાજચિહનો જેની મહાદ્ધિને સૂચવી રહ્યાં છે, શરીર અને આભૂષણથી અત્યંત દીપતો, મહાબળવાળો, મોટા યશ તથા માહામ્યવાળ, દેદીપ્યમાન શરીરવાળા, પંચવણી પુપની બનાવેલી અને છેક પગ સુધી લાંબી માલાને ધારણ કરનારો. સૌધર્મ નામે દેવલોકને વિષે સૌધર્માવલંસક નામના વિમાનમાં, સુધર્મા નામની સભામાં શક નામના સિંહાસન ઉપર બિરાજેલ છે.
ચિત્રની બરાબર મધ્યમાં ચાર હાથવાળા ઇદ્ર સૌધર્મ સભામાં બેઠેલા છે. ઇંદ્રના ઉપરના જમણા હાથમાં અંકુશ તથા ડાબા હાથમાં પાશ છે. નીચેના જમણા હાથમાં માળા છે અને તે હાથ વરદ મુદ્રાએ રાખેલો છે તથા ડાબો હાથ કેઈને આજ્ઞા કરતો હોય તેવી રીતે રાખેલ છે. આ ચિત્રકારનો આશય દ્રિસભામાં થતા બત્રીશબદ્ધ નાટકની રજુઆત કરવાનું હોય એમ લાગે છે અને તે માટે ચિત્રના બંને હાંસિયામાં નૃત્ય કરતી બે બે સ્ત્રીઓ, ચિત્રના ત્રણ વિભાગે પૈકી ઉપરના વિભાગમાં, જુદાંજુદાં વાદ્યો લઈને નૃત્ય કરતી ૧૧સ્ત્રીઓ,
Jain Education Intemational

Page #46

૨૪ રિગ્રેગમેષિત્ 24 Harinaigameşin
૨૫ શયનમંદિરમાં દેવાનંદા
25 The Devānanda on her couch
ง

Page #47

૨૬ ગર્ભાપહાર
26 Hariņaigameşin removes the embryo from Devananda's womb
We
૨૭ ગર્ભસંક્રમણ
27 Harinaigameşin brings the embryo to Queen Trisala
18

Page #48

૨૮ દેવાનંદાનાં ઉત્તમ ચૌદ સ્વપ્ન 28 Devānandā and the fourteen lucky dreams
૨૯ ત્રિશલાનાં ઉત્તમ ચૌદ સ્વપ્ન 29 Trisalā's fourteen lucky dreams
19

Page #49

૩૦ ત્રિશલાએ ઉત્તમ ચૌદ સ્વપ્ના જોયાં
30 Trisala saw the fourteen lucky dreams
65309
ઉના ક
ઇ
૩૧ ઉત્તમ ચૌદ સ્વપ્ના
31 The fourteen lucky dreams
20

Page #50

17
As Represented in the Kalpasūtra Paintings મધ્ય વિભાગમાં બિરાજમાન થએલા ઇંદ્રની બંને બાજુએ મલીને ત્રણ ત્રણ નૃત્ય કરતી સ્ત્રીઓ અને સૌથી નીચેના વિભાગમાં બીજી અગિયાર સ્ત્રીઓ મલીને કુલ ૩૨ સ્ત્રીઓ જુદીજુદી જાતનાં નૃત્ય કરતી ચીતરેલી છે.
Fig. 18. Sakra on throne, surrouding by heavenly dancers. SMN 2, 10. Sakra the chief of the gods the lord of thirty-two hundred thousand Vimans, who puts on garments as clean as the sky without dust, who has put on garlands and crown in their proper places, whose two cheeks are stroked by charming, embellished swinging earpendants of fine gold, the most prosperous, the most brilliant, the most powerful, the most renowned, the most glorious, the most happy, with a shining body, with a garland of flowers of many colours reaching to his feet; who was in Saudharma Kalpa, in the celestialcar Saudharma Avatamsaka in the audience hall Sudharman, in the simhasana named Sakra.
In the centre; Sakra is seated on Bhadrasana. He has four arms, with Ankusha and Vajra as usual. Round behind him in all three panels and on both the margins are represented 32 dancers in different poses.
ચિત્ર ૧૯, દેવેનું સન્ય. સિનોરના ભંડારની “સંગ્રહણી સૂત્રની પ્રત ઉપરથી. કેન્દ્ર સાત જાતના સૈન્યને અધિપતી છે..
गंधव्व नट्ट हय गय, रह भड अणियाणि सव्व इंदाणं । माणियाण बसहा, महिसाण अहीनिवासीणं |
૧ ગંધર્વ-ચિત્રમાં જમણા ખભા ઉપર તંબુરે રાખીને ઊભે રહેલ છે તે. ૨ નટ્ટ-ચિત્રમાં બે હાથથી મંજીરા વગાડતો તથા નૃત્ય કરતો દેખાય છે. ૩ ઘોડો-ચિત્રમાં નીચેના ભાગમાં ડાબો પગ ઊંચો રાખીને ઊભેલો છે. ૪ હાથી–ચિત્રમાં ઉપરના ભાગમાં ચાલતા બતાવેલ છે. ૫ રથ-ચિત્રમાં રથ તેના હાંકનાર સહિત ચીતરેલે છે. રથ હાંકનારે મોગલ સમયની પાઘડી પહેરેલી છે. રથમાં જડેલા બે ઘોડામાં એક સફેદ અને બીજે વાદળી રંગનો ઘોડે છે.
આ ચિત્રમાં ઉપર વર્ણન કર્યા પ્રમાણે સાત જાતના સિન્યમાંથી પાંચ જાતના સૈન્યનું ચિત્ર આપેલું છે. તે સિવાય ૬ સુભટ અને સાતમે વૃષભ અથવા પાડો હોય છે. જે ચિત્ર પાનાની પાછળની બાજુ હોવાથી અત્રે આપ્યાં નથી.
Fig. 19 Five armies, out of seven of gods. From a manuscript of 'Sangrahani Sutra' of Sinor collection.
Sakrendra is the lord of the seven armies; The painting represent the various anikas that the Indras have. They include Gandharvas (musicians), natas (dancers), the elephant, the horse, chariot ridden by a rider. The rider, musician and dancer wear the typical Mogal costumes of the Shāhajahān period.
ચિત્ર ૨૦. શકસ્તવ. ડહેલા. ૧ના પાના ૮ ઉપરથી.
સૌધર્મેન્દ્ર શક નામના સિંહાસન ઉપર બેઠાં બેઠાં પિતાના અવધિજ્ઞાન વડે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને, ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણની ભાર્યા દેવાનંદા બ્રાહ્મણીની કુક્ષિમાં ગર્ભપણે ઉત્પન્ન થએલા જોયા. જોતાં જ તે હર્ષિત થયે. હર્ષના અતિરેકથી. વરસાદની ધારાથી પુષ્પ વિકાસ પામે તેમ તેના રોમરાજિ વિકસ્વર થયા. તેનાં મુખ અને
Jain Education Intemational

Page #51

18]
The Life of Lord Sri Mahavira
નેત્ર ઉપર પ્રસન્નતા છવાઈ રહી. તરત જ શક્રેન્દ્ર આદર સહિત ઉત્સુકતાથી પોતાના સિંહાસન ઉપરથી ઊઠચો, ઊઠીને પાદપીઠથી નીચે ઊતર્યાં, ઊતરીને રત્નાથી જડેલી બંને પાદુકાઓને પગમાંથી ઉતારી નાખી. પછી એક વસ્ત્રવાળું ઉત્તરાસંગ ધારણ કરીને અંજિલ વડે બે હાથ જોડી તીર્થ'કરની સન્મુખ સાત-આઠ પગલાં ગા.
પછી પેાતાના ડાબે ઢીંચણ ઊભા રાખી, જમણા ઢીંચણને પૃથ્વીતળ ઉપર લગાડીને પેાતાનું મસ્તક ત્રણ વાર પૃથ્વીતળને લગાડયુ, અને તે સાથે પાતાના શરીરને પણ નમાવ્યું. કંકણુ અને બેરખાથી સ્તંભિત થએલી પેાતાની ભુજાઓને જરા વાળીને ઊંચી કરી, બે હાથ જોડી, દસે નખ ભેગા કરી, આવર્ત કરી, મસ્તકે અંજલિ જોડીને શક્રસ્તવ વડે પ્રભુ શ્રીમહાવીરની સ્તુતિ કરી.
ચિત્રમાં ઇન્દ્ર સિંહાસનની નીચે પાતાના ડાખા ઢીંચણુઊભા રાખીને તથા જમણેા ઢીંચણુ જમીનને અડાડીને શક્રસ્તવ ખેલતા બેઠેલા છે. ઇન્દ્રના ચાર હાથ પૈકી બે હાથ અભયમુદ્રાએ રાખેલા છે, નીચે રાખેલા જમણા હાથમાં ફલ છે તથા બીજા ઊંચા કરેલા ડાબા હાથમાં અંકુશ છે. ઇન્દ્રના ઉત્તરીય વસ્ત્રમાં સુંદર ડીઝાઈન છે. ઈન્દ્રના હાથની આંગળીઓ વગેરેની રજૂઆત ચિત્રકારની કલાપ્રવીણતાનું દિગ્દર્શન કરાવે છે.
Fig. 20. DUA. 1, 8. Sakra reveres Mahāvāra's embryo. Sakra, by the power of his avadhi (all-seeing) knowledge, saw that Mahavira had descended to the earth. He left his throne, took off his bejewelled shoes, arranged his garments, folded his hands in a gesture of worship, andvanced seven or eight steps towards the Tirthankara, bent his left knee and rested upon the right and touched the earth with his head three times. He joined his hands. put them to his head, and then, after addressing all the holy beings, spoke in praise (shakrastava) to Mahāvāra.
At the left Sakra kneels with hands extended in worship, and behind him are four gods standing in worship. Above him is his honorific parasol.
ચિત્ર ૨૧. શક્રસ્તવ. જૈસલમેરની પ્રતના પાના ૯ ઉપરથી.
વર્ણન માટે જૂએ ઉપરના ચિત્ર ૨૦નું આ પ્રસંગને જ લગતું વર્ણન.
ચિત્રમાં ડાબી બાજુએ ઇન્દ્ર પાતાના અને ઢીંચણુ પૃથ્વીતળ ઉપર લગાડી બે હાથની અંજિલ જોડીને ભક્તિપૂર્વક શક્રસ્તવ ખેલતા હોય તેમ સ્પષ્ટ દેખાય છે. ઈન્દ્રના અને હસ્તની અંજલિમાં ઉત્તરાસંગ પકડેલું છે. ચિત્રમાં જમણી બાજુએ શક નામનું સિંહાસન સુંદર ચિત્રાકૃતિઓવાળું ચીતરેલું છે. ઉપરના ભાગમાં સુંદર ચિત્રાકૃતિવાળા ચંદરવા આંધેલા છે. આ ચિત્રમાં ચિત્રકારે સાનાની શાહીના જ મુખ્યત્વે ઉપયોગ કરેલો છે. ઇન્દ્રની રજૂઆત ચિત્રકારે બહુ જ સરસ રીતે કરેલી છે.
Fig. 21. JSM. 9. Sakra revers Mahāvāras cmbryo. The treatment is essentially same as that in figure 20.
ચિત્ર ૨૨, શકાણા, પાટણના પાના ૮ ઉપરથી.
શક્રસ્તવ કહીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન અને નમસ્કાર કરીને, ઇન્દ્ર પાતાના સિંહાસન ઉપર પૂર્વ દિશા તરફ મુખ રાખીને બેઠા. ત્યાર પછી દેવાના રાજા શક્રેન્દ્રને વિચાર થયા કે તીર્થંકરા, ચક્રવર્તીએ, બલદેવા અને વાસુદેવે માત્ર શુદ્ધ અને ઉચ્ચ ક્ષત્રિયકુળમાં જ જન્મ લઈ શકે. તેથી તુચ્છ, ભિક્ષુ અને નીચ એવા બ્રાહ્મણ

Page #52

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[19
કુળમાં મહાવીરના જીવનું અવતરવું યોગ્ય નથી, એમ વિચારી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ગર્ભને ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીની કક્ષિને વિષે મૂકવાનો નિશ્ચય કર્યો. તેમજ ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીનો પુત્રીરૂપે જે ગર્ભ હતો તેને દેવાનંદા બ્રાહ્મણીની કુક્ષિમાં મૂકવાનો વિચાર કર્યો. નિશ્ચય કરીને પદાતિ સૈન્યના અધિપતિ હરિણે મેષી નામના દેવને બોલાવી પિતાની આખી યોજનાની સમજૂતી આપતાં કહ્યું કે : “હે દેવાનુપ્રિય! દેવના ઈન્દ્ર અને દેવોના રાજા તરીકે મારે એ આચાર છે કે ભગવાન અરિહંતને શુદ્ર કુળોમાંથી વિશુદ્ધ કુળમાં સંક્રમાવવા. માટે છે દેવાનુપ્રિય! તું જા અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને દેવાનંદા બ્રાહ્મણીની કુક્ષિમાંથી સંહરી, ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીની કુક્ષિને વિષે ગર્ભપણે સંકમાવ અને ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીને જે ગર્ભ છે તેને દેવાનંદા બ્રાહ્મણીની કુક્ષિમાં ગર્ભપણે સંકમાવ. આટલું કામ પતાવીને જલદી પાછો આવ અને મને નિવેદન કર.”
આ ઘટનાને લગતી જ ઘટના કૃષ્ણના સંબંધમાં બન્યાને ઉલેખ ભાગવત, દશમસ્કંધ, અ. ૨, લો. ૧ થી ૧૩, તથા અ. ૩, લે. ૪૬ થી ૫૦માં જોવામાં આવે છે, જેને ટૂંક સાર આ પ્રમાણે છે. “અસુરને ઉપદ્રવ મટાડવા દેવાની પ્રાર્થનાથી અવતાર લેવાનું નકકી કરી વિષગુએ યોગમાયા નામની પોતાની શક્તિને બેલાવી. પછી તેને સંબોધી વિષણુએ કહ્યું કે તું જ અને દેવકીના ગર્ભમાં મારે શેષ અંશ આવેલ છે, તેને ત્યાંથી (સંકર્ષણ) હરણ કરી વસુદેવની બીજી સ્ત્રી રોહિણીના ગર્ભમાં દાખલ કર. જે પછી બળભદ્ર-રામરૂપે અવતાર લેશે અને તું નંદપત્ની યશોદાને ત્યાં પુત્રી રૂપે અવતાર પામીશ. જ્યારે હું દેવકીના આઠમાં ગર્ભરૂપે અવતાર લઈ જન્મીશ ત્યારે તારે પણ યશોદાને ત્યાં જન્મ થશે. સમકાળે જન્મેલા આપણું બંનેનું એકબીજાને ત્યાં પરિવર્તન થશે.”
ચિત્રમાં સુવર્ણના સિંહાસન ઉપર ચાર હાથવાળા કેન્દ્ર બેઠેલો છે. કેન્દ્રના ચાર હાથે પૈકી ઉપરના જમણે હાથમાં અંકુશ અને ડાબા હાથમાં પાશ છે તથા નીચેના જમણે હાથમાં તલવાર અને ડાબા હાથમાં ફલ છે. ઈન્દ્રના મસ્તકના ઉપરના ભાગમાં સુંદર છત્ર લટકે છે. વળી ઈન્દ્રના મસ્તકના પાછળના ભાગમાં રત્નજડિત સુવર્ણનું સુંદર ડિઝાઈનોવાળું ભામંડલ છે. ઈન્દ્ર આખા શરીરે વસ્ત્રાભૂષણોથી સુસજિજત થઈને બેઠેલે છે. ઈન્દ્રના ઉત્તરાસંગના બે છેડા પવનમાં ઊડતા દેખાય છે અને કમર નીચેના વાદળી રંગના રેશમી ઉત્તરીય વસ્ત્રમાં હંસપક્ષીની સુંદર ડિઝાઈન ચીતરેલી છે. વળી સિંહાસનના ચારે પાયાની નીચે એકેક સિંહની આકૃતિ ચીતરેલી છે. ઈન્દ્રની સામે બે હાથ જોડીને ઈન્દ્રની આજ્ઞાનું શ્રવણ કરતો વસ્ત્રાભૂષણોથી સુસજિજત થઈને હરિણામેષિન દેવ મસ્તક ઉપર સુંદર છત્ર સહિત ઊભેલો છે. આ ચિત્રનું એકેએક અંગ પ્રમાણપત છે અને પંદરમા સૈકાના ગુજરાતી ચિત્રકારેના ચિત્રનો સુંદર નમૂનો છે. ઈન્દ્રના પગની નીચેના ભાગમાં તેના વાહન હાથીની સુંદર હાર ચીતરેલી છે.
Fig. 22. HGP 2, 8, Sakra commands Hariņaigameşin. Sakra, reflecting that in all periods Tirthankaras are born only in families of the ruling caste (Ksatriya) and never in those of the priestly caste (Brāhmaṇa), decides that he must have the embryo in the Brāhmaṇi Davånanda's womb exchanged for that in the womb of Ksatriyāņi Trisalā, wife of King Siddhārtha of the Kāśyapa gotra. He summons Hariņaigameşin, commander of his infantry and instructs him to make the exchange, Harīņaigameşin signifies obedience.
At the left is Sakra seated on his throne. Facing him, at the right, is Hariņaigameşin, with his hands in a gesture of obedience.
Hariņaigameşin is represented in the paintings as a being with a human body or with a human body and the head of an antelope as in this illustration. In our next (fig. 23) illustration the head is that of an antelope with horns.
Jain Education Intemational

Page #53

20]
The Life of Lord Sri Mahāvira
Naigameşa the short form of the name Hariņaigameşin, is the name of a Yaksa known from the time of the Atharva Veda, where he appears as a ramheaded creature-elsewhere with a horse's head. With the name Naigameșa should be connected the name Naigameya, applied to the war god Skanda. So, too, the vehicle of Hariņaigameşin is the peacock (Br. fig. 15) which is also that of Skanda. In various ways connections are indicated between Hariņaigameşin and Căgamukha, Agnimukha, Sanatakumāra (Skanda, Chand. Up. VII. 26. 2), Suşeņa (Rām. IV, 22. 42; VII. 2). Māņibhadra, the Buddha Sankusumita, Pradyumna and Pancaşikha. Hariņaigameşin is a composite figure, the son of a great deity, who becomes the leader of the army of some god or of the gods, and at the same time is associated with the procreation of children and the use of herbs. In our story he functions both as a general and as a deity of procreation.
For the literature on Hariņaigameşin, see : Winternitz, M., Journ. Roy, Asiatic Soc., pp. 149 ff., 1895; Hopkins, E. W., Epic Mythology, pp. 119, 228 ff., Keith, A. B., Religion and Philosophy of the Veda, p. 242; Mukhopadhyāya, Indian Hist. Quart., vol. 7, pp. 309-318; Epigraphia Indica II. 314 ff.; Barnett, L. D., The antagadadasão p. 67; Smith, V. A., The Jain Stupa of Mathura, plate XVII; Lalou, L'iconographie des etoffes peintes (pata) dans le Manjuśrīmülakalpa, pp. 66-70; Coomaraswamy, A. K. Yakşas pt. 1, pp. 10, 12; Sh. p. 21. Four very early sculptural representations of Hariņaigameşin and a female counterpart, from Kushana times, are reproduced in Sh. pl. XXVI. (The exchange episode in our story recalls the legends of Krishna is infancy,)
A red back-ground with part of the sky depicted in ultramarine; Indra is seated on a beautifully worked simhasana, facing to the right, in his upper right hand he holds a goad and in the left, a noose, in the lower right hand, a naked sword, and in the left, a bijora fruit; he wears a mukuta, a light scarf and a blue dhoti worked with the geese pattern, and ornaments. On the right stands Hariņaigamesa with folded hands.
The picture is very carefully drawn, and the decorative design on the costumes filled in with a similar care.
ચિત્ર ૨૩. શકાઝા. નવાબ ૧ના પાના ૧૩ ઉપરથી.
વર્ણન માટે જુઓ ઉપરનાં ચિત્ર ૨૨નું આ પ્રસંગને લગતું વર્ણન. Fig. 23. SMN. 1, 13. Sakra commands Hariņaigameşin. The treatment is essentially the same as that in our figure 22.
ચિત્ર ૨૪ હરિણગમેષિન, સોહન. પાના ૧૧ ઉપરથી. ચિત્રમાં પરિણમેષિનું બે હાથમાં આકાશમાર્ગે ગર્ભ લઈને જતો દેખાય છે. તેના પગની નીચેના ભાગમાં પહાડની આકૃતિ તથા બંને બાજુ સુંદર ઝાડ ચિત્રકારે ચીતરેલાં છે. તેને આકાશમાર્ગે ચાલતા હોવાનો બતાવવા માટે હંસપક્ષીની ડિઝાઈનવાળા તેના ઉત્તરાસંગના બંને છેડાઓને ચિત્રમાં ઊડતા બતાવેલા છે.
Fig. 24. Soh. 11. Hariņaigameşin carrying the embryo. Hariņaigameşin carrying the
dain Education Intermational
Jain Education Intemational

Page #54

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[21
embryo, went from the part of Kundagrāma where the Brāhmaṇa dwelt to the part where the Ksatriyas dwelt, to the home of Siddhartha and Trisalā.
Hariņaigameşin is seen flying in the air with the foetus of Devānandă. In the foreground is represented a mountain flanked with trees. The flutter of his dupatta expresses his flight in the air.
ચિત્ર ૨૫. શયનમંદિરમાં દેવાનંદા, પાટણ રન પાના ૧૦ ઉપરથી. શ્રીમહાવીર ભગવાન બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ નગરમાં, કોડાલગોત્રી ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણની પત્ની જાલંધર ગોત્રી દેવાનંદા બ્રાદાણીની કુક્ષિમાં ગર્ભરૂપે ઉત્પન થયા. તે સમયે મધ્યરાત્રિ હતી અને ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રને ચન્દ્રને ચોગ પ્રાપ્ત થયો હતો.
ચિત્રમાં શયનગૃહમાં બિછાવેલાં સુંદર ડિઝાઈનવાળા પલંગમાં બિછાવેલી સુંદર શય્યામાં દેવાનંદા બ્રાદાણી વસ્ત્રાભૂષણોથી સુસજિત સૂતેલાં દેખાય છે. આ ચિત્ર પંદરમા સૈકાના ગૃહસ્થના શયનગૃહો કેવી રીતે શણગારેલા રહેતા હતા તેને સરસ ખ્યાલ આપે છે.
Fig. 25 HGP. 2, 10. The Devānandā on her couch. When Mahavira descended from heaven to take the form of an embryo in the womb of the Brāhmaṇi Devānandā, she was lying on her couch resting fitfully, now sleeping, now waking.
Devānandā, dressed in a bodice (choli) lower garment with hamsa pattern and scarf, rests upon a beautifully worked couch, on which is a bed with a flowered coverlet. She is half sitting up with support of a bolster, her left leg crossed is over the right. She is richly bejewelled and wears a diadem in her hair. At the bottom is a hamsa panel. Overhead is an elaborate canopy and a hanging lamp.
ચિત્ર ૨૬. ગર્ભાપહાર. નવાબ ની પ્રતના પાના ૧૬ ઉપરથી. શકની આજ્ઞા લઈને દેવોને વિષે પ્રતીત એવી, બીજી ગતિઓ કરતાં મનોહર, ચિત્તની ઉત્સુકતાવાળી, કાયાની ચપળતાવાળી, તીવ્ર, બાકીની ગતિઓને
જીતનારી, પ્રચંડ પવનથી ઉછળતા ધુમાડાની ગતિ જેવી, શરીરના સમગ્ર અવયવને કંપાવનારી, ઉતાવળી અને દેને યોગ્ય એવી દેવગતિ વડે ઉતાવળથી દોડતે દોડતો તે હરિગમેષિન દેવ, તીરછા અસંખ્યાતા દ્વીપસમુદ્રની મધ્ય ભાગમાં થઈને જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રને વિષે બ્રાહ્મણકુંડગ્રામ નગરમાં ઋષભદત્ત બ્રાહ્મણને ઘેર, જ્યાં દેવાનંદા બ્રાહ્મણી શયનગૃહમાં સુખપૂર્વક સૂઈ રહી છે ત્યાં પહોંચ્યો. પહોંચીને ભગવંતના ગર્ભનાં દર્શન થતાં જ ભગવાન મહાવીરને નમસ્કાર કર્યા. દેવાનંદાને તથા તેના પરિવારને અવસ્થાપિની નિદ્રા આપી દેવાનંદાના શરીરમાંથી અશુચિ પુદગલે દૂર કર્યા અને શુભ પુદગલો સ્થાપન કર્યા. પછી “હે ભગવાન! આપ મને અનુજ્ઞા આપો.” એમ ઉચ્ચારણ કરી પ્રભુ મહાવીરને બિલકુલ હરકત ન આવે તેમ સુખપૂર્વક પિતાની દિવ્યશક્તિ વડે બંને હાથની અંજલિમાં લીધા.
ચિત્રમાં શયનગૃહમાં દેવાનંદા બ્રાહ્મણી સુંદર પલંગ પર સૂતેલાં છે અને પલંગની બાજુમાં જ હરિણંગમેષિનું બંને હાથની અંજલિમાં પ્રભુ મહાવીરના ગર્ભનું અપહરણ કરીને જવાની તૈયારી કરતો હોય તેમ ચીતરેલ છે.
Fig. 26. SMN. 4, 16. Hariņaigameşin remove the embryo from the Devananda's womb. Hariņaigameşin miraculously went to the continent of Jambudvipa, to Bhāratvarsa (India), to the village of Kundagrāma, bowed to Mahāvīra, cast Devānanda and her attendants into a deep sleep, and saying "May the Venerable one permit me" took out the embryo from Devananda’s womb.
Jain Education Intemational

Page #55

The Life of Lord Sri Mahavira
Devananda is lying on her bed, with her eyes wide open, although she is supposed to be asleep-in this art eyes are regularly represented open, no matter what the circumstances. At the right Hariņaigameşin is seem carrying the embryo in his both hands. Overhead is an elaborate canopy, and above that the top of the house, there are three birds and a streaming banner. Below the bed are two objects: One of which is a sacrificial altar with burning butter-balls and the other a water jar.
22]
ચિત્ર ૨૭. ગર્ભસંક્રમણુ. જૈસલમેરની પ્રતના પાના ૧૭ ઉપરથી. પછી ક્ષત્રિયકુંડગ્રામનગરમાં, સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયને ઘેર જ્યાં ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી સૂતાં છે ત્યાં આવી, તેમના આખા પિરવારને અવસ્વાપિની નિદ્રા આપી, ત્રિશલા માતાના શરીરમાંથી અપવિત્ર પુદ્દગલા દૂર કરી, પવિત્ર પુદ્ગલેા સ્થાપી, પ્રભુને બિલકુલ હરકત ન આવે તેવી રીતે સુખપૂર્વક, પાતાના દિવ્ય પ્રભાવ વડે ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીની કુક્ષિમાં સંક્રમાવ્યા.
ચિત્રમાં ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી રત્નજડિત પલંગ ઉપર જાગૃત અવસ્થામાં સૂતેલાં છે અને તેમના પગ અગાડી બે હાથમાં ભગવાન મહાવીરના ગર્ભને પકડી રાખીને ણેગમેષન્ ઊભેા છે. આ ચિત્રમાં શયનગૃહની સજાવટ
ખાસ જોવા લાયક છે.
Fig. 27. JSM. 17. Harinaigamesin brings the embryo to Queen TriŚalā. Bringing the embryo of Mahavira to the home of King Siddhartha and Queen Trisala, Hariņaigameşin cast the queen and her retinue into a deep sleep, and then placed the embryo that had been in the womb of Devananda into the womb of Triśalā.
ચિત્ર ૨૮. દેવાનંદાને આવેલાં ઉત્તમ ચૌદ સ્વપ્ના. હંસવિ. ૧, પાનાં ૨ ઉપરથી. વર્ણન માટે જૂએ ચિત્ર ૧૩નું આ પ્રસંગને જ લગતું વર્ણન.
Fig. 28. HVB. 1, 2. Devānanda and the fourteen lucky dreams, The treatment is essentially similar to that of our figure 13.
ચિત્ર ૨૯. ત્રિશલાના ચૌદ સ્વપ્ત. જેસલમેરની પ્રતના પાના ૨૦ ઉપરથી, ચિત્રની પહેાળાઇ અને લંબાઇ ૩૪૩ ઇંચ છે.
જે સમયે ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણિની કુક્ષિમાં પ્રભુ મહાવીરના ગર્ભનું સંક્રમણ થયું તે સમયે-મધ્યરાત્રિએ તે પાતાની અવર્ણનીય શય્યામાં અલ્પનિદ્રા કરતી હતી, એટલામાં તે મહાપુરુષના અવતરણને સૂચવનારાં ચૌદ મહાસ્વપ્રો જોઇ જાગી ઉઠી. એ ચૌદ મહાસ્વપ્રો આ પ્રમાણે હતાં :- (૧) હાથી, (૨) વૃષભ, (૩) સિંહ, (૪) લક્ષ્મી, (૫) ફૂલની માળા, (૬) પૂર્ણચંદ્ર, (૭) ઊગતા સૂર્ય (૮) વા, (૯) પૂર્ણકુંભ, (૧૦) પદ્મ સરોવર, (૧૧) ક્ષીર સમુદ્ર, (૧૨) દેવવમાન, (૧૩) રત્નના ઢગલા, અને (૧૪) ધૂમાડા વગરના અગ્નિ.
ચિત્રમાં દેવાનંદાએ ચાળી, સુંદર ચિત્રાકૃતિવાળું ઉત્તરીય વસ્ર-સાડી, ઉત્તરાસંગ વગેરે વસ્રા, કાનમાં કુંડલ, કંઠા તથા મેાતીની માળા વગેરે આભૂષણા પરિધાન કરેલાં છે. તેમની શય્યામાં સુગંધીદાર ફૂલો બિછાવેલાં છે, તેણી તકીઆને અઢેલીને-ટેકા દઈને અર્ધ જાગૃત અને અર્ધ નિદ્રાવસ્થામાં સૂતેલી દેખાય છે. તેણીએ ડાખા પગ જમણા પગના ઢીંચણુ ઉપર રાખેલા છે. તેણીના માથામાં આભૂષણ છે, અને માથાની વેણી છૂટી છે અને તેના છેડા ઠેઠ પલંગની નીચે લટકતા દેખાય છે. પલંગની નીચે પાદપીઠ, પાણીની ઝારી વગેરે વસ્તુઓ મૂકેલી છે.

Page #56

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[23
ચિત્રકારે ચિત્રના ત્રણ ભાગ પાડેલા છે. તેના સૌથી ઉપરના ભાગમાં હાથી, વૃષભ, સિંહ તથા લમી વગેરે ચાર સ્વપ્ન, મધ્યભાગમાં પૂર્ણકુંભ, દેવવિમાન, પદ્મ સરોવર, ક્ષીર સમુદ્ર, નિર્ધમ અગ્નિ તથા ધજા વગેરે છે સ્વપ્ન અને નીચેના ભાગમાં પલંગમાં સૂતેલા ત્રિશલા માતા અને પૂર્ણચંદ્ર, ઊગતો સૂર્ય અને ફૂલની માળા વગેરે ચાર સ્વપ્નો મળીને કુલ ચૌદ સ્વપ્નો આ ચિત્રમાં રજૂ કરેલાં છે. ચિત્રમાં રંગોની સપ્રમાણ વહેંચણી તથા પ્રસંગની રજૂ કરવાની ચિત્રકારની સિદ્ધહસ્તતા જગતના કોઈ પણ કલાપ્રેમીને તેની કળા પ્રત્યે માન ઉપજાવે તેમ છે.
Fig. 29 : Trisala and the fourteen lucky dreams. JSM. Fol. 20. Size 3" x 3". On the night when the embryo was transferred, the Ksatriyāņi Trişala was sleeping fitfully in her beautifully ornamented room, lying upon a highly decorated couch, and at the time she saw the fourteen lucky dreams, namely (1) an elephant (2) a bull (3) a lion (4) the anointing of the goddess Sri (5) a garland (6) the moon (7) the sun (8) a banner (9) a full jar (10) a lotus lake (11) an ocean (12) a celestial mansion (13) a heap of jewels (14) and a brilliant smokeless fire.
At the bottom of the scene lies Trišalā on a couch dressed in bodice (coli), lower garment (sari) and scarf (dupatta), rests upon a bed with flowers coverlet (caddar), half sitting up with the supprot of a bloster; left leg crossed over the right. She is fully ornamented and wears a diadem on her hair. Beneath it are four objects. The one at the left is an incense-burner, another is a foot-stool (padapitha), third is a water-jar and the fourth is a basket,
Above Trisalā, the fourteen dreams appear in three rows, reading from top to bottom and from left to right not in the order of the KS text. Although the text specifically states the fourth dream is the anointing (abhiseya) of Sri, the elephants that usually appear in the composition sprinkling her with water not represented and the omission is common in the KS Illustrations.
ચિત્ર ૩૦ ત્રિશલાએ ઉત્તમ ચૌદ સ્વનો જોયાં. નવાબ. ૧, પાનાં ૨૦ ઉપરથી. વર્ણન માટે જૂઓ ચિત્ર ૨૯નું આ પ્રસંગને જ લગતું વર્ણન.
Fig. 30 : SMN. 1, 20 Trisalā saw the fourteen lucky dreams. The treatment is essentially similar to our figure 29.
ચિત્ર ૩૧. ઉત્તમ ચૌદ સ્વપ્નો. કાંતીવિ. ૧, પાનાં ૧૬ ઉપરથી. વર્ણન માટે જૂઓ ચિત્ર ૨૯નું આ પ્રસંગને જ લગતું વર્ણન. આ ચિત્રમાં ચિત્રકારે ત્રિશલાને બાકાત રાખીને એકલા ચૌદ સ્વપ્નની રજૂઆત કરેલી છે.
Fig. 31. KVB. 1, 16. The fourteen lucky dreams.
The treatment is essentially similar to our figure 29. In this painting artist has represented only fourteen dreams and omitted Trisala.
- ચિત્ર ૩૨. હાથી. દેવસા. ની પ્રત ઉપરથી. ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીએ સૌથી પહેલાં સ્વપ્નમાં હાથી જોયો. એ હાથી ભારે માંજવાળ, ચાર દાંતવાળ, ઊ, ગળી ગએલા ભારે મેઘની સમાન ધળી, તથા ભેગે કરેલે મેતીને હાર, દુધને દરિયો, ચંદ્રનાં કિરણે, પાણીનાં બિંદુઓ, રૂપાનો મોટો પહાડ, એ બધા પદાર્થો જેવો ધોળો હતો.

Page #57

24)
The Life of Lord Sri Mahavira એ હાથીના ગંડસ્થળમાંથી સુગંધી મદ ઝર્યા કરે છે અને સુગંધથી ખેંચાએલા ભમરાઓ ત્યાં ટેળે મળ્યા છે. એવું એના કપાળનું મૂળ છે. વળી, એ હાથી દેના રાજાના હાથી–અરાવરણ હાથી–ના જેવું છે, તથા પાણીથી પરિપૂર્ણ રીતે ભરેલા વિપુલ મેઘની જે ગંભીર અને મનહર એ એ હાથીને ગુલગુલાટ છે તથા એ હાથી શુભ છે, તમામ જાતનાં શુભ લક્ષણેથી અંકિત છે તથા એ હાથીના સાથળ ઉત્તમ છે એવા હાથીને ત્રિશલાદેવી સ્વમમાં જૂએ છે.
ચિત્રમાં હાથીને બે દાંત છે. વળી, તેના ઉપર તેનો માવત બેઠેલો છે. માવતની પાછળ અંબાડી છે. અંબાડીની પાછળ એક ચામર ધરનાર પરિચારક ચામર વીંઝતો બેઠેલો છે. ચિત્રની ઉપરના ભાગમાં બંને બાજુ વાતાયનેની મધ્યમાં પૂર્ણકલશ ચીતરેલો છે.
Fig. 32. DVS. The elephant. The first of Trisala's fourteen dreems was an elephant. Large and beautiful possessing all the lucky marks, white, four tusks, its forehead streaming with ichor, an animal equal to Indra's elephant.
On a blue background is the elephant. It is fully caparisoned, like a state elephant. An elephant driver is seated on it and behind him is a fly-whisk bearer. Of the four tusks mentioned in the text, two are represented.
The top part of the painting has three peaks. A full vase filled with the water is in the middle peak.
ચિત્ર ૩૩ વૃષભ. દેવસા.ની પ્રત ઉપરથી. ત્યાર પછી વળી, ધોળા કમળની પાંખડીઓના ઢગલાથી પણ વધારે રૂપની પ્રભાવાળા, કાંતિના અંબારના ફેલાવાને લીધે સર્વ બાજુઓને દીપાવતા, જેની કાંધ જાણે કે અતિશય શોભાને લીધે હલવલ ન થતી હોય એવી કાંતિવાળી શોભતી અને મનહર કાંધવાળા તથા જેની રુંવાટી ઘણી પાતળી ચકખી અને સુંવાળી છે અને એવી રુંવાટીને લીધે જેની કાંતિ ચકચકિત થાય છે એવા, જેનું અંગ સ્થિર છે, બરાબર બંધાએલ છે, માંસથી ભરેલ છે, તગડું છે, લટ્ટુ છે અને બરાબર વિભાગવાર ઘડાયેલ છે એવા સુંદર અંગવાળા, જેનાં શિંગડાં બરાબર પૂરાં ગોળ, લ, બીજાં કરતાં વિશેષતાવાળાં, ઉત્કૃષ્ટ, અણીદાર અને નીચે ચોપડેલાં છે એવા ઉત્તમ શિંગડાવાળા તથા દેખાવમાં ગભરુ અને એક સરખા શોભતા અને ધેાળા છે એવા સુંદર દાંતવાળા, વળી, ન ગણી શકાય એટલા ગુણવાળા અને મંગલમય મુખવાળા એવા વૃષભ-બળદ–ને ત્રિશલા દેવી બીજા સ્વમમાં જૂએ છે.
ચિત્રમાં સુંદર લટ્ટુ અને પુષ્ટ બળદ મસ્તીમાં દેડતો હોય એવી રીતે ચીતરેલો છે. બળદની ઉપરના ભાગમાં બંને બાજુ વાતાયને, તથા વાતાયની મધ્યમાં પૂર્ણકલશ ચીતરેલે છે.
Fig. 33. DVS. The bull. The second dream was of a white bull. The bull shedding a flood of radiance like a bunch of white lotus flowers, shining and darting out rays on every side. A very fine ornamental attractive hump adorns his shoulders, with his skin clear; hair sleek, form graceful, and body in healthy condition, and on the whole beautiful to look at his horns circular, smooth and elevated; his teeth harmless and clean. Such was the assemblage of excellent qualities the bull possessed.
In the painting, the artist has represented a mighty beautiful bull on the blue backgronnd. The upper part of the picture, showing the entablature of the house, is beautifully ornamented with a full vase in the middle.

Jain Education Intemational

Page #58

[25
As Represented in the Kalpasūtra Paintings
ચિત્ર ૩૪. દેવસા. ની પ્રત ઉપરથી. કેસરીસિંહ. પછી વળી, મોતીના હારને ઢગલો, દૂધને દરિયે, ચંદ્રનાં કિરણ, પાણીના બિંદુઓ અને રૂપાને મોટે પહાડ એ બધાની સમાન ગરા, રમણીય, દેખાવડા જેના પાંચ એટલે પંજા સ્થિર અને લઠુંમજબૂત છે, જેની દાઢા ગેળ, ખુબ પુષ્ટ, વચ્ચે પિલાણ વગરની, બીજા કરતાં ચડીઆતી અને અણીવાળી છે, એવી દાઢે વડે જેનું મુખ હામણું દેખાય છે એવા, તથા જેના બંને હોઠ ચેકખાઈવાળા, ઉત્તમ કમળ જેવા કોમળ, બરાબર માપસર, ભાયમાન અને લટ્ટુ છે એવા, રાતા કમળની પાંખડી જેવા કમળ સુંવાળા તાળવાવાળા અને જેની ઉત્તમ જીભ બહાર લપલપાયમાન-લટકતી છે, એવા, જેની બંને આંખો સેનાની મૂસમાં પડેલા તપાવેલા ઉત્તમ સેનાની પેઠે હલકલ કરે છે, બરાબર ગેળ છે તથા ચેકખી વીજળીની પેઠે ઝગારા માર્યા કરે છે એવી ઉત્તમ આંખવાળા, વિશાળ અને ખુબ પુષ્ટ ઉત્તમ સાથીવાળા, બરાબર પૂર્ણપણે ભરાવદાર એવા જેનાં ચોકખા કાંધ છે એવાં, તથા જેની યાળ-કેસરાવળી-કમળ, પેળી, પાતળી, સુંદર લક્ષણવાળી અને ફેલાએલી એવી યાળના આડંબરથી જે શોભિત છે એવા, જેનું પૂછડું ઊંચું, પછાડીને ઊંચું કરેલું હોવાથી ગોળાકારે વળેલું અને સુંદર છે એવા સૌમ્ય, સૌમ્ય દેખાવદાર, ગેલ કરતા, આકાશમાંથી ઊતરતા અને પોતાના મોંમાં પેસતા તથા નહોર જેના અણીવાળા છે એવા તથા જાણે કે મુખની શોભાએ પિતાનો પાલવ ન ફેલાવેલ હોય એવી સુંદર લટકતી જીભવાળા સિંહને તે ત્રિશલારાણી ત્રીજા સ્વપ્રમાં જૂએ છે.
ચિત્રમાં સિંહને બદલે ચિત્રકારે સિંહને સૂઢ સહિત ચીતરીને કેસરીસિંહની રજૂઆત કરેલી છે. સ્વપ્નના વર્ણન પ્રમાણે જ સિંહનું પૂછડું વળેલું તથા સિંહની જીભ લપલપાયમાન કરતી બતાવેલી છે. અહીં પણ ઉપરના ભાગમાં વાતાયનો રજૂ કરેલાં છે.
Fig. 34. DVS. The lion. The third dream was a lion of a dazzling white colour, like a bunch of pearls, or the ocean of milk, representing lunar radiance, the drops of dew, whiter than the great mountain Vaitādhya pleasing and delightful to the sight, strong, muscular, and fat, with his members all properly rounded in the most elegant way, having a sharp well-formed jaw, a mouth beautiful as the periphery of a lotus. a fine muscular lip, with a palate like the red water lily, and the tip of his tongue hanging out of his mouth like fine gold being poured out of a crucible, while his bright eyes seemed like a ball of lightning. His chest was broad and his large well-made shoulders were adorned with a soft, bright, sleek, long-haired mane, while his tail was raised aloft with a circle in the centre, bounding like a ball, and possessing the good qualities as well as form of the moon. He seemed descending from heaven with open mouth, as if he was coming directly down upon us; lion with sharp strong claws, yet pleasing to the sight, and with a tongue hanging out of his mouth, beautiful as the petal of a lotus.
In the painting, the artist has represented a lion with a tongue protruding from his mouth on the blue background. The lion's tail is also flapping as mentioned in the text. The upper part of the picture, showing the entablature of the house is beautifully ornamented with a swan in the centre.
- ચિત્ર ૩૫. લક્ષમીદેવી. પાટણ ૧, ૨૧. ત્યારપછી વળી, તે પૂર્ણચંદ્રમુખી ત્રિશલા દેવી ચોથે સ્વને લહમીદેવીને જૂએ છે. એ લક્ષમીદેવી ઊંચા પહાડ ઉપર ઉગેલા ઉત્તમ કમળના આસન પર બરાબર બેઠેલી છે, સુંદર રૂપવાળી છે, એના બંને પગના ફણું બરાબર ગોઠવાયેલા સેનાના કાચબા જેવા ઉંચા છે. અતિ ઉંચા અને પુષ્ટ એવાં અંગૂઠા તથા આંગળીઓમાં એના નખ જાણે રંગેલા ન હોય એવા લાલ, માંસથી ભરેલા ઉંચા પાતળા, તાંબા સમાન રાતા અને કાંતિથી ચમકદાર છે. કમળની પાંદડીઓ જેવી સુંવાળી એના હાથ અને પગની
Jain Education Intemational

Page #59

26)
The Life of Lord Sri Mahāvira કમળ અને ઉત્તમ આંગળીઓ છે. એની અને જાંઘો ચડઊતર પ્રમાણે મોથના વળાંકની પેઠે ગોળ વળાંકવાળી છે, શરીર પુષ્ટ હોવાથી એના બન્ને હાથે ઘુંટણ બહાર દેખાતા નથી, એના સાથળ ઉત્તમ હાથીની સૂંઢ જેવા પુષ્ટ છે તથા એણે કેડ ઉપર સેનાને કંદરે પહેરેલ છે એવી, એણીની કેડ કાંતિવાળી અને વિશાળ ઘેરાવાવાળી છે. જેણીના શરીર ઉપરનાં રૂંવાટાં ઉત્તમ આંજણ, ભમરાનું ટોળું, મેઘનું જૂથ, એ બધાં જેવાં શ્યામ તથા સીધાં, બરાબર સરખાં, આંતરા વિના લગોલગ ઉગેલાં, અતિશય પાતળાં, સુંદર મનોહર સૂવાળામાં સૂવાળા નરમ અને રમણીય છે, નાભિમંડળને લીધે જેણીનાં જઘન સુંદર વિશાળ અને સરસ લક્ષણવાળાં છે એવી, હથેળીમાં માઈ જાય તેવા પાતળે અંદર ત્રિવલીવાળો જેણીનાં શરીરનો મધ્યભાગ છે એવી, અંગે અંગે વિવિધ મણિનાં, રતનનાં, પીળા સોનાનાં, ચોકખા લાલ સેનાના જેણીએ આભરણ અને ભૂષણો સજેલાં છે એવી, જેણીના સ્તનયુગલ ઝળહળતા છે, નિર્મળ કળશની સમાન ગોળ અને કઠણ છે, મોતીના હારથી તથા કુંદ-મગરા વગેરેનાં ફૂલની માળાથી સજેલાં છે એવી વચ્ચે વચ્ચે જ્યાં શેભે ત્યાં પન્નાનાં નંગો જડેલાં હોઈને શેભાયમાન બનેલા તથા આંખને ગમે તેવી રીતે મેતીનાં ઝુમખાં લટકતાં હોઈને વિશેષ ચમક્તા એવા મેતીના હારથી સુશોભિત એવી, છાતી ઉપર પહેરેલી ગીનીની માળાથી વિરાજિત એવી, તથા ગળામાં પહેરેલાં મણિસૂત્રથી સોહામણી એવી, તે લક્ષમીદેવીએ ખભા સુધી લટકતાં ચમકતાં બે કંડલને પહેરેલાં છે તેથી વધારે સોહામણું તથા સરસ કાંતિવાળા બનેલા અને જાણે કે મુખને કુટુંબી-સગે–જ ન હોય એવી રીતે મુખ સાથે એકાકાર થયેલા એવા શેભાગુણના સમુદાય વડે તે શેભીતી લાગે છે, તેનાં લેચન કમળ જેવાં નિર્મળ વિશાળ અને રમણીય છે એવી, કાંતિને લીધે ઝગારા મારતા બને હાથમાં કમળ રાખેલાં છે અને કમળામાંથી મકરંદનાં પાણીનાં ટીપાં ટપક્યાં કરે છે એવી, ગરમી લાગે છે માટે નહીં પણ માત્ર મેજને ખાતર વીંજાતા પંખાવડે શેભતી એવી, એકદમ છૂટા છૂટા ગૂંચ વિનાના, કાળા, ઘટ્ટ, ઝીણુ-સુંવાળા અને લાંબા વાળ વાળો એને કેશકલાપ છે એવી, પદ્મદ્રહના કમળ ઉપર નિવાસ કરતી અને હિમવંત પર્વતના શિખર ઊપર દિગ્ગજોની વિશાળ અને પુષ્ટ સૂંઢમાંથી નીકળતા પાણી વડે જેણીનો અભિષેક થયા કરે છે એવી ભગવતી લક્ષમીદેવીને ત્રિશલા રાણી ચોથે સ્વમે જુએ છે.
ચિત્રની મધ્યમાં ચાર હાથવાળાં લક્ષ્મીદેવી બેઠેલાં છે. તેમના ચાર હાથ પૈકી ઉપરના જમણા તથા ડાબા હાથમાં કમળના ફૂલ ઉપર એકેક હાથી ઊભેલો છે. નીચેના જમણા હાથમાં વરદમુદ્રાએ માળા પકડેલી અને ડાબા હાથમાં વરદમુદ્રાએ ફલ પકડેલું છે. તેઓ સુવર્ણના બાજોઠ ઉપર બેઠેલાં છે. માથે મુગટ, કાને કુંડલ, હાથે રત્નજડિત ચૂડીઓ, કપાળમાં સુંદર તિલક તથા પાછળ અંબોડાના વાળ પણ બંને બાજુ બાંધેલા દેખાય છે. મસ્તકના ઉપરના ભાગમાં તથા વિમાનને ફરતી સુંદર કમલ ફૂલોની ડિઝાઈનવાળી કમાન છે અને કમાનની ઉપરના ભાગમાં બંને બાજુએ એકેક મેર મુખમાં રત્નની માળા લઈને બેઠેલા છે.
Fig. 35. HGP, 1. 21. The goddess Sri. The fourth of the fourteen lucky dreams is represented alone.
The goddess is seated in a spired seat of honour, looking straight forward. She is four-armed, and in the upper hands carries the two lotuses with elephants mentioned in the KS text. She is dressed in a bodice, lower garment, and scarf, wears full ornaments, and on her forehead carries the usual spot (tilaka). Peacocks are shown in the upper corners.
ચિત્ર ૩૬. દેવસા.ની પ્રત ઉપરથી. ફૂલની માળા. વળી, પાંચમા સ્વમમાં ત્રિશલા આકાશમાંથી નીચે પડતી માળાને જૂએ છે. મંદારનાં તાજાં ફૂલો ગુંથેલાં હોઈને એ માળા સુંદર લાગે છે. એમાં ચેપ, આસોપાલવ, પુનાગ, નાગકેસર, પ્રિયંગુ, સરસડ, મોગરો, મહિલકા, જાઈ, જૂઈ, અંકલ, કૂ, કરંટકપત્ર, મર-ડમરે, નવમાલિકા, બકુલ, તિલક, વાસંતીવેલ, સૂર્યવિકાસી કમળો, ચંદ્રવિકાસી કમળો, પાટલ, કુંદ, અતિમુક્તક, સહકાર-આંબો એ બધાં વૃક્ષો અને
Jain Education Intemational

Page #60

As Represented in the Kalpasútra Paintings
[27 કેટલીક વેલડી-લતાઓ તથા કેટલાક ગુચ્છાઓનાં ફલે ગુંથીને એ માળા બનેલી હોવાથી ઘણી જ સુગંધવાળી છે તથા એ માળાની અનોપમ મનહર સુગંધને લીધે દશે દિશાઓ મહેક મહેક થઈ રહી છે. વળી, એ માળામાં તમામ ઋતુમાં ખિલતાં ફલેની માળાઓ મળેલી છે, માળાનો મુખ્ય વર્ણ ધળે છે છતાં તેમાં બીજાં રંગબેરંગી ફલો ભળેલાં હોવાથી તે વિવિધરંગી શોભાયમાન અને મનહર દીસે છે તથા એમાં વિવિધ ભાત પડે એ રીતે ફૂલે ગોઠવેલાં છે. એથી એ અચરજ પમાડે એવી લાગે છે. વળી, એ માળામાં ઊપર નીચે આગળ પાછળ એમ બધી બાજુમાં ગણગણાટ કરતાં પદ, મધમાખીઓ અને ભમરાઓનાં ટોળાં મળેલાં છે એથી એ માળાના તમામ ભાગો ગુજતા જણાય છે એવી એ માળી આકાશમાંથી નીચે આવતી દેખાય છે.
ચિત્રની મધ્યમાં બે સુંદર માળાઓ વિવિધરંગી ફૂલોથી ગુંથેલી દેખાય છે. ઉપરના ભાગમાં વાતાયને છે. વળી, એક વાતાયનની મધ્યમાં હંસપક્ષી બેઠેલ છે.
Fsg. 36. DVS. The garland of flowers : The fifth dream was a vision of a garland of flowers altogether delightful, and worthy a place in the heaven of delights. It was composed of the flowers : "Champaka, ashoka, punnaga, nagakesara, priyangu, sarisava, mogaro, mallika, jai-jui, ankola, navamalika and bakula", intermingled with amaranth leaves, and sandle-wood, besides jasmine and rare varieties; sesame flowers, and other flowers of pspring, with red, blue and white water lilies with beautiful sweet smelling mango blossoms producing altogether an unequalled, delightful, sweet-smelling garland of flowers, imparting pleasure to the inhabitants of the world, shining and waving, and pleasing the eye and of every variety of colour, while a swarm of six footed (satpada) honey-bees were seen buzzling and flying around it as it descended from heaven.
In the painting, artist has represented the pair of garlands hanging down. The part of the picture, showing the entablature of house, is beautifully ornamented with a swan in the centre.
ચિત્ર ૩૭. ચંદ્રમા. પાટણ ૧, ૨૩. હવે હું સ્વપ્ન માતા ચંદ્રને જુએ છે. એ ચંદ્ર ગાયનું દૂધ, પાણીનાં ફીણ, પાણીનાં બિંદુઓ અને રૂપાનો ઘડો એ બધાની જે વર્ણ-રંગે ધોળે છે, શુભ છે, હદય અને નયન એ બનેને ગમે એવે છે, બરાબર સંપૂર્ણ–પૂરેપૂરો છે, ગાઢાં અને ઘેરાં અંધારાંવાળાં સ્થળાને અંધારાં વગરનાં બનાવનાર એ એ ચંદ્ર છે તથા પક્ષ પૂરો થતાં એટલે શુકલપક્ષ પૂરો થતાં છેલ્લે દિવસે જેની આનંદ આપનારી તમામ કળાઓ પૂરેપૂરી રીતે ખિલી નીકળે છે એવો, કુમુદનાં વનને ખિલવનાર, રાત્રિને શોભાવનાર ચકખા કરેલા દર્પણના કાચ જેવો ચમકતો, હંસ સમાન ધોળા વર્ણવાળે, તારા અને નક્ષત્રોમાં પ્રધાન, તથા તેમને શોભાવનારા, અંધારાનો શત્રુ, કામદેવના બાણોને ભરવાના ભાથા સમાન, દરિયાના પાણીને ઊછાળનારે, દમણી અને પતિ વગરની વિરહીસ્ત્રીઓને ચંદ્ર પોતાના કિરાવડે સૂકવી નાખે છે એવો, વળી, એ ચંદ્ર સૌમ્ય
અને સુંદર રુપવાળે છે, વળી વિશાળ ગગનમંડળમાં સૌમ્ય રીતે ફરતો તે, જાણે ગગનમંડળનું હાલતું ચાલતું તિલક ન હોય એ, રોહિણીના મનને સુખકર એવો એ રોહિણીને ભરથાર છે એવા, સારી રીતે ઉલસતા એ પૂર્ણચંદ્રને ત્રિશલાદેવી છ સ્વમમાં જૂએ છે.
ચિત્રમાં ચંદ્રદેવ પિતાના જમણું હાથમાં અમૃતને કલશ અને ડાબા હાથમાં સાત પાંખડીવાળા ડાંડી સહિત કમલકતને પકડીને બેઠેલાં છે. ચંદ્રદેવના શરીરને વર્ણ સફેદ છે. મસ્તકે મુગટ, કાનમાં કુંડલ, વાળના. અબડામાં આભૂષણ, હાથે કડાં તથા બાજુબંધ વગેરે આભૂષણ અને કમ્મરની ઉપરના ખૂલ્લા બદન પર બંને છેડેથી ઉડતા ઉત્તરસંગ તથા કમર નીચે ઉત્તરીય વસ્ત્ર સહિત ભદ્રાસનની બેઠકે લીલા રંગથી તૈયાર કરેલી
Jain Education Intemational

Page #61

28 J
The Life of Lord Sri Mahavira ડિઝાઈનવાળા કિંમતી ગાલીચા ઉપર ચન્દ્રદેવ બેસીને ઉડતા દેખાય છે. ચિત્રની ઉપરના બંને ખૂણામાં એકેક સિંહની આકૃતિ દોરેલી છે, જે ચિતરવાના ચિત્રકારને આશય ચન્દ્રદેવનું વિમાન બતાવવાના હાય એમ લાગે છે, કલ્પસૂત્રની કાઈપણુ હસ્ત પ્રતમાં છઠ્ઠા સ્વપ્ત તરીકે પૂર્ણચન્દ્રનું આ જાતનું સ્વરૂપ ચીતરેલું મારા જોવામાં આવ્યું નથી. આ ચિત્ર આપણને ચૌદમા સૈકાના અંતભાગની ચન્દ્રદેવની મૂર્તિના મૂર્તિવિધાનના નમૂને પૂરો પાડે છે.
Fig. 37. HGP. 1, 23. The moon. The sixth dream was the full moon. The moon god is seated on a round cushion and faces to the left. He is holding the purnakalasha in the right hand and a lotus flower in the left; he wears a mukuta, a yellow criss-crossed dupatta and a rose coloured dhoti.
This is an unique figure of Moon-God.
ચિત્ર ૩૮. સૂર્ય. પાટણ ૧, ૨૪. ત્યારપછી વળી, અંધારા પડળાને ફાડી નાખનાર, તેજથી ઝળહળતા, રાતા આસાપાલવ, ખિલેલાં કેસુડાં, પાપટની ચાંચ, ચણેાડીનેા અડધા લાલભાગ એ બધાનાં રંગ જેવા લાલચાળ, કમળનાં વનાને ખિલવનાર, વળી, જ્યેાતિષચક્ર ઊપર ફરનારી હાવાથી તેના લક્ષણને જણાવનાર, આકાશતળમાં દીવા જેવા, હિમનાં પડળાને ગળે પકડનાર, એટલે ગાળી નાખનાર, ગ્રહમંડળના મુખ્ય નાયક, રાત્રિને નાશ કરનાર, ઊગતાં અને આથમતાં ઘડીભર ખરાખર સારી રીતે જોઇ શકાય એવા, ખીજે વખતે જેની સામે જોઇ જ ન શકાય એવા રુપવાળા, તથા રાત્રિમાં ઝપાટાબંધ દોડતા ચાર જાર વગેરેને અટકાવનાર, ઠંડીના વેગને હડાવી નાખનાર, મેરૂ પર્વતની આસપાસ નિર'તર ફેરા ફરનાર, વિશાળ અને ચમકતા ચંદ્ર તારા વગેરેની શેાભાને પેાતાનાં કિરણાવડે દાબી દેનાર એવા સૂર્યને માતા સાતમા સ્વમમાં જૂએ છે.
ચિત્રમાં સૂર્યનારાયણ બે પૈડાવાળાં બંને બાજુ એકેક ઘેાડા જોડેલા અને તે બંને ઘેાડાને હાંકતાં એકેક અરુણુ સારથિ સહિતના રથ પર બિરાજમાન થએલા છે. સૂર્યનારાયણે બંને હાથે પ્રકાશનાં કિરણા પકડેલાં છે. ચિત્રની પૃષ્ઠભૂમિ સિંદૂરિયા લાલરગની છે. સૂર્યનું આ જાતનું ચિત્ર આજસુધી મળી આવેલી બીજી કાઇપણ કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રતમાં મારા જોવામાં આવ્યું નથી, તે આ ચિત્રની ખાસ વિશિષ્ટતા છે. વળી, આ ચિત્ર પંદરમા સૈકાની શરૂઆતના સમયની સૂર્યનારાયણની મૂર્તિની આકૃતિના એક નમૂના છે. સારથીઓની હાંકવાની રીત અને ઘેાડાઓના ઢોડવાના વેગ પણ ચિત્રકારની પેાતાના વિષય ઉપરની રજૂઆત કરવાની પૂર્ણ શકિત સાઅિત કરે છે.
Fig. 38, HGP. 1, 24. The Sun. The seventh dream was the red sun.
In our painting the sun is anthropomorphic, seated on his chariot with legs crossed and dangling down in front. His roundness is indicated by a circle behind his head. He is riding in the two horses chariot, driven by his charioteer Aruna (Dawn.)
ચિત્ર ૩૯. ધ્વજા (ધજા). દેવસા.ની પ્રત ઉપરથી. ત્યારપછી વળી, આઠમા સ્વપ્નમાં ઉત્તમ સાનાના ક્રૂ'ડની ટોચ ઉપર બરાબર બેસાડેલા, ભેગાં મળેલાં નીલાં રાતાં પીળાં અને ધેાળાં તથા સુંવાળાં, વળી પવનને લીધે લહેરખીઓ લેતાં જેને માથે મારપીંછાં વાળની જેમ શેાલી રહ્યાં છે એવા ધ્વજને માતા આઠમે સ્વપ્ને જૂએ છે, એ ધ્વજ અધિક શે।ભાવાળા છે, જે ધ્વજને મથાળે-ઉપરના ભાગમાં સ્ફટિક અથવા તાડેલા શંખ, શંકર, મેગરા, પાણીનાં બિંદુએ અને રૂપાના કળશ એ બધાંની જેવા ધેાળા રંગના શેાભા સિંહ શેાલી રહેલ છે જાણે કે એ સિંહ ગગનતળને ફાડી નાખવાને ફાળ ભરતા ન હેાય એવા દેખાય છે એવા એ ધ્વજ છે તથા એ ધ્વજ, સુખકારી મંદમંદ પવનને લીધે ફરફરી રહેલ છે, ઘણા માટા છે અને માણસાને ભારે દેખાવા લાગે છે,
ચિત્રમાં ધ્વજમાં સિહ ચીતરેલા નથી. વળી, ઉપરના ભાગમાં એક પૂર્ણકલશ ચીતરેલા છે.

Page #62

Jain Education Intemational
arwei AAN
INNNNA
TADZANASTAS
ZALAM KGRONOROTONONTON
SIR INZAIDSERCARGELIDIRGISDRIDGIDORAIRA 313013
ICESORIES
32 29W 4 sech (ciell)
32 The elephant
33 2014 2 9444 (U15)
33 The bull

Page #63

SANTANE
WURFICHEGOISCINE
பெனவ
192ION CAG
60
૩૪ સ્વપ્ન ૩ કેસરીસિંહ 34 The lion
wwwww
SAVI
EIL
26
CET PORTOSPODIOSscasa
wwwwww.
૩૬ સ્વપ્ન ૫ ફુલની માળા
:36 The garland of flowers
22

Page #64

૩પ સ્વપ્ન ૪ શ્રીલક્ષમીદેવી 35 The goddess Sri
૩૭ સ્વપ્ન ૬ ચંદ્ર 37 The moon

Page #65

૩૮ સ્વપ્ન ૭ સૂર્ય
38 The sun
૩૯ સ્વપ્ન ૮ ધ્વજ (ધજા) 39 The banner
24

Page #66

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[29 Fig. 39, DVS. The banner., The eighth dream was of a standard, with its golden staff firmly fixed, its flag, consisting of profusion of blue, red, yellow, and white cloth, raised and spread out to the wind, while the extremity was adorned with a bunch of peacock's feathers. It was brilliant as crystal, a conch, the flowers of jasmine, the drops of dew, or a silver jar. Its head was like a lion's head exceedingly splendid, while it pierced the sky with its extremity. It was lucky to behold, and had its soft flag moved backward and forward by a gentle wind, and, though vast in size, yet of a form attractive to the beholder.
In the painting, the artist has represented a large banner. The upper of the picture above the banner, is a beautiful arch (torana) and at the bottom, there is a panel of four swans.
ચિત્ર ૪૦ પૂર્ણકલશ. પાટણ ૧, ૨૫. ત્યારપછી વળી, ઉત્તમ કંચનની જેવા ઊજળા રૂપવાળો, ચોકખા પાણીથી ભરેલો, ઊત્તમ ઝગારા મારતી કાંતિવાળા, કમળાના જથ્થાથી ચારે બાજુ શોભતો એવો રૂપાને કલશ માતાને નવમે સ્વપ્ન દેખાય છે, તમામ પ્રકારના મંગલના ભેદ એ કલશમાં ભેગા થએલા છે એવો એ સર્વમંગલમય છે, ઊત્તમ રત્નોને જડીને બનાવેલા કમળ ઉપર એ કલશ શોભી રહેલ છે, જેને જોતાં જ આંખ ખુશ ખુશ થઈ જાય છે એ એ રૂપાળો છે. વળી, એ પોતાની પ્રજાને ચારે કોર ફેલાવી રહ્યો છે, તમામ દિશાઓને બધી બાજુથી ઊજળી કરી રહ્યો છે, પ્રશસ્ત એવી લક્ષ્મીનું એ ઘર છે, તમામ પ્રકારનાં દૂષણો વિનાનો છે, શુભ છે, ચમકિલો છે, શોભા વડે ઊત્તમ છે, તથા તમામ ઋતુનાં ફૂલની માળાઓ એ કલશના કાંઠા ઉપર મૂકેલી છે એવા રૂપાના પૂર્ણકલશને એ માતા જૂએ છે.
ચિત્રમાં સુવર્ણકલશને ગળામાં રત્નજડિત કંઠે તથા હાર પહેરાવેલો છે. બંને બાજુના છેડા ઉપર ઉડતું રંગીન રેશમી કપડું પણ ચિત્રની શોભામાં વૃદ્ધિ કરી રહ્યું છે. ઉપરના ભાગમાં જ્ઞાન અને દર્શનની ઘાતક બે આંખો ચીતરેલી છે અને ઠેઠ ઉપરના ભાગમાં કઃપવૃક્ષના પાંદડાવાળી ડાળીઓની બંને બાજુ ઉપરના ભાગમાં એકેક પોપટ પણ ચીતરેલ છે. ચિત્રકારની ચિત્રનિરૂપણ શૈલિ કલાત્મક છે.
Fig. 40, A Vase. HGP. 1, 25 The ninth dream was a full vase shining like burnished gold, full of the purest and best water, brilliant and ornamental, and placed upon a lotus made of pearls, pleasant to see and shedding a brilliant lustre spreading on all sides; a habitation of Lakşmi herself, free from any defect, auspicious and resplendent, symbolic prosperity, with the beautiful and sweetsmelling flowers of all seasons arranged like a necklace; altogether, a perfect and brilliant flowerpot.
In the painting, artist has represented a beautiful vase, set in its own nice fran.e. A parrot is seated on both the sides of frame.
ચિત્ર ૪૧. પદ્મ સરેવર. દેવસા.ની પ્રત ઉપરથી. ત્યારપછી વળી, પદ્મ સરોવર નામના સરોવરને માતા ત્રિશલા દસમા સ્વમમાં જૂએ છે. એ સરોવર ઊગતા સૂર્યનાં કિરણોથી ખિલેલાં હજાર પાંખડીવાળાં-સહઅદલમોટાં કમળોને લીધે સુગંધિત બનેલ છે, એમાં કમળાનાં રજકણો પડેલાં હોવાથી એનું પાણી પિંજરા રંગનું એટલે પીળું તથા રાતું દેખાય છે, એ સરેવરમાં ચારે કે ઘણા બધા જીવો ફરી રહ્યા છે, માછલાં એ સરેવરનું અઢળક પાણી પીધા કરે છે, વળી, ઘણું લાંબું, પહોળું અને અને ઊંડું એ સરોવર સૂર્યવિકાસી કમળો, ચંદ્રવિકાસી કુવલય, રાતાં કમળે, મોટાં કમળો, ઊજળાં કમળે, એવા અનેક પ્રકારનાં કમળાની વિસ્તારવાળી,
Jain Education Intemational

Page #67

30]
The Life of Lord Sri Mahāvīra
ફેલાતી વિવિધરંગી શામા એને લીધે જાણે કે અગાશ મારતું હોય એવું દેખાય છે, સરોવરની શોભા અને રૂપ ભારે મનેાહર છે, ચિત્તમાં પ્રમેાદ પામેલા ભમરાઓ, માતેલી-મત્ત-મધમાખીએ એ બધાનાં ટોળાં કમળા ઊપર બેસી તેમને રસ ચૂસી રહ્યાં છે એવા એ સરોવરમાં મીઠા અવાજ કરનારા હંસા, બગલા, ચકવા, રાજહંસા, સારસા ગર્વથી મસ્ત બનીને તેના પાણીના ઉપયોગ કરે છે તથા વિવિધ પ્રકારનાં પક્ષીઓનાં નરમાદાનાં જોડકાં એ સાવરનાં પાણીના હાંશે હોંશે ઉપયાગ કરે છે એવું એ સરોવર કલિનીનાં પાંદડાં ઉપર બાઝેલાં મોતી જેવાં દેખાતાં પાણીનાં ટીપાં વડે ચિત્રાવાળું દેખાય છે. વળી, એ સાવર જોનારનાં હૃદયાને શાંતિ પમાડે એવું છે એવા અનેક કમળાથી રમણીય દેખાતા એ સાવરને માતા દસમે સ્વપ્ને દેખે છે.
ચિત્રની મધ્યમાં પાણીની અંદર સુંદર કમલા, તથા તમતા કલહંસો દેખાઢેલા છે. સરાવની ચારે બાજુ ચાર દરવાજા છે. દરેક દરવાજે એકેક પક્ષીની રજૂઆત ચિત્રકારે કરેલી છે. વળી, સરાવરની ઉપર અને નીચે, તથા ચારે ખૂણુામાં સુંદર વૃક્ષ તથા ઉડતાં પક્ષીઓની રજૂઆત પણ સુંદર રીતે કરેલી છે. આખા ચિત્રમાં ફાઇ પણ જગ્યા જળચર પક્ષીઓ, વૃક્ષેા તથા કમળફૂલે અને પાણીના દેખાવ વગર ખાલી રાખી નથી. આ ચિત્રનું સંચાજન પણ ઉત્કૃષ્ટ કાર્તિનું છે.
Fig. 41. DVS. The lotus lake. After that, the mother Trisal saw the lotus lake in the tenth dream. The lake radiates with the beams of the rising sun, tinging its waters with an orange hue, effected by innumerable thousand-leaved water lilies. The lake is filled up with aquatic animals, and exhibiting shoals of happy fishes, sporting and shining as if the water was on fire There are lotus flowers of the solar and the lunar radiance, the blue lotus, the rose-coloured, and the pale, all growing together in one splendid and delightful assemblage. Large black bees and the swarms of flies are sucking honey from lotus flowers. Black and white swans, cranes, geese, and Indian cranes, in all their pride, males and females, were fluttering over the water, while the lotus leaves, besprinkled with drops of dew, reflected varied colours, a sight quite pleasing to the eye; the whole scene inspiring the greatest delight.
In the painting, the lake is full of swan and lotuses. It has four gateways. The birds appear near the entrance of two gates. A beautiful tree is represented in four corners with birds on it, and two other gates; altogether artist has represented six trees.
ચિત્ર ૪૨. ક્ષીર સમુદ્ર. દેવસા.ની પ્રત ઉપરથી. ત્યારપછી વળી, માતા અગિયારમે સ્વપ્ને ક્ષીર સમુદ્રનેદૂધના દરિયાને જૂએ છે. ક્ષીર સમુદ્રનેા મધ્ય ભાગ, જેવી ચંદ્રનાં કિરણાની શે।ભા હાય તેવી શે।ભાવાળા છે એટલે અતિ ઊજળા છે, વળી, એ ક્ષીર સમુદ્રમાં ચારે બાજુ પાણીના ભરાવા વધતા વધતા હાવાથી એ બધી ખાજીએ ઘણા ઊંડા છે, એનાં મેાજા ભારે ચપળમાં ચપળ અને ઘણાં ઊંચાં ઊછળતાં હાવાથી એનું પાણી ઢાળ્યા જ કરે છે, તથા જ્યારે ભારે પવનનું જર હોય છે ત્યારે પવનો એનાં માજા'ની સાથે શેરથી અથડાય છે તેથી મેાજા જાણે જોરજોરથી દોડવા લાગે છે, ચપળ અને છે, એથી એ સ્પષ્ટ દીસતા તરંગા આમતેમ નાચતા હાય એવા દેખાવ થાય છે તથા એ તરંગો ભયભીત થયા હોય એમ તોાભ પામેલા જેવા દેખાય છે એવા એ સોહામણા નિર્મળ ઉદ્ધત કલ્લોલાના મેળાપને લીધે એનારને એમ જણાય છે કે જાણે ઘડીકમાં એ દયા કાંઠા તરફ દોડતા આાવે છે અને ઘડીકમાં વળી એ પાત્તા તરફ પાછા વડી જાય છે. એવા એ ક્ષીરસમુદ્ર ચમ કત્તા અને રમણીય દેખાય છે, એ દરિયામાં રહેતા મોટા મોટા મળી, મોટા મોટા મા, તિમિ, તિમિંગલ, નિરુદ્ધ અને તિક્ષત્તિનિલય નામના જળચરા પોતાનાં પૂછડાંને પાણી સાથે અફળાવ્યા કરે છે એથી એનાં ચારે

Page #68

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[31
બાજુ કપૂરની જેવાં ઊજળાં ફીણ વળે છે અને એ દરિયામાં મોટી મોટી ગંગા જેવી મહાનદીઓના પ્રવાહો ભારે ધસારાબંધ પડે છે, એ વેગથી પડતા પ્રવાહોને લીધે એમાં ગંગાવત નામની ભમરીઓ પેદા થાય છે, એ ભમરીઓને લીધે ભારે વ્યાકુળ થતાં દરિયામાં પાણી ઊછળે છે, ઊછળીને પાછાં ત્યાં જ પડે છે, ભમ્યા કરે છે– ઘુમરી લે છે, એવાં ઘુમરીમાં ચકકર ચક્કર ફરતાં એ પાણી ભારે ચંચળ જણાય છે, એવા એ ક્ષીર સર શરદઋતુના ચંદ્ર સમાન સૌમ્ય મુખવાળી તે ત્રિશલા માતા અગિયારમે સ્વપ્ન જૂએ છે.
ચિત્રમાં સમુદ્રના પાણીમાં એક વહાણ તરતું બતાવેલું છે. વહાણની અંદર બે મુસાફરે બેઠેલા છે. વહાણના ઉપરના ભાગમાં ચિત્રની જમણી બાજુએ એક માણસ–વહાણનો સુકાની બેઠેલો છે. વળી, વહાણની આજુબાજુ પાણીમાં માછલી વગેરે જળચર પ્રાણીઓ તરતાં બતાવેલાં છે. સ્વપ્નના વર્ણનમાં વહાણનો ઉલેખ ક્યાં નથી.
Fig. 42. DVS. The ocean of milk. Thereafter, she also saw the ocean of milk shining like the moon, with utmost brilliance, propitious as the divine curle, the fluid rushing together from the four quarters of the heaven, the lofty gaint waves utterly devoid of stability, agitated by the tempestous winds; in one place rushing against each other, while in another they dash against the shore, sending forth a brilliant spray, inspiring the soul with delight. Enormous whales, crocodiles and sea serpents, durting through the fluid form rivers of foam, white as camphor, and again diving into the depths, cause a whirlpool like that of the Ganges when she bursts her mountain barriers. Such was the mighty effervesecnce of waters seen by the queen.
In the painting, the ocean is represented by a wide diagonal band, in which the . crossed lines indicate water. Fish & crocodiles swim around. In the centre is a boat with two travellers. At the top is a navigator. Fishes and other acquatic animals are also represented There is no reference to the ship in the description.
ચિત્ર ૪૩. દેવવિમાન. પાટણ ૧ના પાના ૭ ઉપરથી. ત્યાર પછી વળી, માતા બારમે સ્વપ્ન ઉત્તમ દેવવિમાનને જૂએ છે, એ દેવવિમાન ઊગતા સૂર્યમંડલની જેવી ચમકતી કાંતિવાળું છે, ઝળહળતી ભાવાળું છે, એ વિમાનમાં ઉત્તમ સોનાના અને મહામણિઓના સમૂહમાંથી ઘડેલા ઉત્તમ એક હજાર અને આઠ ટેકા-થાંભલા-મૂકેલા છે તેથી એ ચમકતું દેખાતું વિમાન આકાશને વિશેષ ચમકતું બનાવે છે, એવું એ વિમાન સેનાના પતરામાં જડેલા લટતા મોતીઓના ગુચ્છાઓથી વિશેષ ચમકીલું દેખાય છે, તથા એ વિમાનમાં ચળકતી દિવ્યમાળાઓ લટકાવેલી છે, વળી એમાં વૃક, વૃષભ, ઘોડે, પુરુષ, મગર, પક્ષી, સાપ, કિન્ન, અમૃગો, શરભ, ચમરી ગાય, વિશેષ પ્રકારનાં જંગલી જનાવરો, હાથી, વનની વેલડી, કમળવેલ વગેરેનાં વિવિધ ભાતવાળાં ચિત્રો દોરેલાં છે તથા એમાં ગંધ ગાઈ રહ્યાં છે, અને વાજાં વગાડી રહ્યાં છે તેથી એમના અવાજથી એ પૂરેપૂરું ગાજતું દેખાય છે, વળી, પાણીથી ભરેલા વિપુલ મેઘની ગર્જનાના જેવા અવાજવાળા નિત્ય ગાજતા દેવદુંદુભિના મેટા અવાજવડે જાણે આખાય જીવલેકને એ વિમાન ન ભરી દેતું હોય એવું એ ગાજે છે, કાળે અગર, ઉત્તમ કંદરૂ–કિનરૂ, તુરકી ધૂપ વગેરે બળતા ધૂપોને લીધે મઘમઘી રહેલું એ વિમાન ગંધના ફેલાવાને લીધે મનહર લાગે છે અને એ નિત્ય પ્રકાશવાળું, ધોળું, ઊજળી પ્રભાવાળું, દેવોથી શોભાયમાન, સુખોપભોગરૂપ એવું ઉત્તમોત્તમ વિમાન તે ત્રિશલાદેવી બારમા સ્વપ્નામાં જૂએ છે.
ચિત્રમાં પોતાના રત્નજડિત વિમાનમાં દેવ આકાશમાં ઊડતો કઈ જગ્યાએ જઈ રહ્યો હોય એમ દેખાય છે. દેવના ઊંચા કરેલા જમણા હાથમાં ફલ જેવું કાંઈક અને ડાબા હાથમાં સાત પાંખડીવાળું ડાંડી સહિતનું કમલનું
GS
Jain Education Intemational

Page #69

The Life of Lord Sri Mahävira
ફૂલ છે. સાત પાંખડીવાળું કમલનું ફૂલ કામદેવનું દ્યોતક છે. દેવના શરીરના વર્ણ તપાવેલા સુવર્ણ જેવા પીળા છે. વિમાનની ઉપર ઊડતી એ ધજાઓ પણ બાંધેલી છે વિમાનની બહારના ભાગમાં અને આજુએ એકેક ચામર ધરનારી ઓ પરિચારિકા પણ છે. દેવનું વિમાન સહિતનું આ પ્રમાણેના સ્વરૂપવાળું ચિત્ર આ પ્રત સિવાયની બીજી કોઈપણ કલ્પસૂત્રની સચિત્ર પ્રતમાં મારા જોવામાં આવ્યું નથી.
321
છે.
આ ચિત્રા, તાડપત્ર ઉપરની હસ્તપ્રતાની કાગળની પ્રતા ઉપર નકલા થવી શરૂ થઇ તેની શરૂઆતના સમયનું હાય એમ ચિત્રોમાં વપરાએલા તાડપત્રીય પ્રતાના ચિત્રાના રંગેા તથા તાડપત્રને મલતી જ સાઈઝના પ્રતના પાના વગેરે જોતાં લાગે છે.
Fig. 43. HGP, 1, 7. The celestial palace. In our painting God is seen going in his Devavimana, God has two hands. In his raised right hand he holds a piece of cloth and in his left hand a lotus.
ચિત્ર ૪૪, રત્નને ઢગલેા. દેવસા.ની પ્રત ઉપરથી. ત્યાર પછી, માતા ત્રિશલા તેરમે સ્વપ્ન તમામ પ્રકારના રત્નાના ઢગલાને જૂએ છે. એ ઢગલા ભેાંતળ ઊપર રહેલો છે છતાં ગગનમંડળના છેડાને પેાતાના તેજથી ચકચિત કરે છે, એમાં પુલક, વજ્ર, ઇંદ્રનીલ, સાસગ, કર્યંતન, લાહીતાક્ષ, મરકત, મસારગલ, પ્રવાલ, સ્ફટિક સૌગધિક, હંસગર્ભ, અંજન, ચંદનપ્રભ વગેરે ઉત્તમ રત્નાનેા રાશિ સરસ રીતે ગેાઠવાયેલા છે, રત્નાના એ ઢગલા ઊંચા મેરુપર્વત જેવા લાગે છે, એવાં રત્નાના રાશિ-ઢગલાને તે ત્રિશલા દેવી તેરમે સ્વપ્ને જૂએ છે.
Fig, 44. DVS. The heap of jewels. Then further, she seems a heap of a dense mass of best jewels. Containing Pulaka, Vajra, Indranila (Sapphires), Sasyakaratna, Karketan ratna, Lohitāksa (a kind of gem, not ruby. very rare), Markata-ratna (emeralds), Masāragalla (a variety of supphires), Pravāla (coral), Sphatika (quarts; crystal), Saugandhika-ratna, Hamsagarbha-ratna, Anjana-ratna, and Chandrakānta-ratna, resting on the level of the earth and illuminating the end of the sphere of the sky. It was high and resembeled Mount Meru. The heap stands upon a low table.
ચિત્ર ૪૫. નિમ અગ્નિ. દેવસા.ની પ્રત ઉપરથી પછી વળી, ચૌદમે સ્વપ્ને માતા ત્રિશલા અગ્નિની જ્વાલાએ જૂએ છે, એ અગ્નિની જ્વાલાએ ખુબખુબ ફેલાયેલ છે તથા એમાં ધાળું ઘી અને પીળાશ પડતું મધ વારંવાર છંટાતું હાવાથી એમાંથી મુદ્દલ ધૂમાડા નીકળતા નથી એવા એ અગ્નિ ધખધખી રહ્યો છે, એની ધખધખતી જલતી જ્વાલાને લીધે તે સુંદર લાગે છે, વળી, એની નાની મોટી ઝાળા-જ્વાલાઓ-ને સમૂહ એક બીજીમાં મળી ગયા જેવા જાય છે તથા જાણે કે ઊંચે ઊંચે સળગતી ઝળાવડે એ અગ્નિ કાઇ પણ ભાગમાં આકાશને પકવતા ન હેાય એવા દેખાતા એ અતિશય વેગને લીધે ચંચળ દેખાય છે. તે ત્રિશલા માતા ચૌક્રમે સ્વપ્ને એવા અગ્નિને જૂએ છે,
Fig. 45. DVS. The smokeless fire Then, after, she sees a flame of fire in vehement motion, fed by abundant pure ghee and yellow honey, smokeless, burning fiercely, and beautiful by its bright burning flames. The mass of the flames progressively increasing seemed to interpenetrate each other, and seemed to hake the vault of the sky in some places by the rising blaze of its flames,
ચિત્ર ૪૬. સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલા. જૈસલમેરની પ્રતના પાના ૩૭ ઉપરથી. આ ચિત્રની પહોળાઈ તથા લંબાઈ ૩×૩ ઇંચ છે.
Jain Education Intemational

Page #70

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[33 સ્વમ દર્શનથી વિમય પામેલી, સંતુષ્ટ થએલી, હર્ષોલ્લાસવાળી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી સ્વપ્રોનું સ્મરણ કરવા લાગી. ત્યારપછી તે ઊઠી અને પાદપીઠથી નીચે ઉતરી. કોઈપણ જાતની માનસિક વ્યગ્રતા વગર, રાજહંસની ગતિથી તે સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયની શમ્યા પાસે આવી. આવીને પોતાના વિશિષ્ટ ગુણવાળી વાણી વડે સિદ્ધાર્થને જગાડયા,
ત્યારપછી સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયની આજ્ઞાથી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી રત્નમણિથી શોભતા સિંહાસન ઉપર બેઠાં. પિતાના શ્રમ અને ક્ષોભને દૂર કરી. પિતાની સ્વાભાવિક મધુર, કમળ, લલિત અને ભાવભરી વાણી વડે કહ્યું કે : હે સ્વામી ! હું આજે મહાપુણયશાળી અને ભાગ્યશાળીને એગ્ય શયામાં કંઈક જાગતી અને કંઈક ઊંઘતી હતી, તેવી સ્થિતિમાં ચૌદ મહાસ્વમ દેખી જાગી ઊઠી.”
ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં મસ્તકે મુગટ અને કાનમાં કુંડલ પહેરીને, જમણું હાથમાં તલવાર પકડીને સુવર્ણના સિંહાસન ઉપર સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય બેઠેલા છે અને તેમની સામે ભદ્રાસન ઉપર ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી બેસીને
ને આવેલા સ્વપ્નનું વૃત્તાંત કહેતાં દેખાય છે. સિદ્ધાર્થની પાછળ એક સ્ત્રીપરિચારિકા પિતાના ડાબા હાથથી ચામર વીંઝતી આ સ્વપ્નને વૃત્તાંત સાંભળતી ઊભેલી છે. સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલાની વચ્ચે મધ્યભાગમાં સુંદર ચિત્રાકૃતિવાળો ચંદર લટકે છે.
આ પછી ચિત્રના અનુસંધાને, નીચેના ભાગનો ચિત્ર પ્રસંગ જોવાનો છે. આ પ્રસંગમાં પણ સિદ્ધાર્થ માથે મુગટ અને કુંડલ વગેરે આભૂષણો અને સુંદર ચિત્રાકૃતિઓવાળા ઉત્તમ રેશમી ઉત્તરાસંગ અને ઉત્તરીય વસ્ત્ર પહેરીને બેઠેલા છે. સિદ્ધાર્થના ઉંચા કરેલા ડાબા હાથમાં લીલે રેશમી રૂમાલ છે, અને જમણે હાથથી સામે બેઠેલા ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીને સ્વપ્નનું ફલ કહે છે. ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી પણ કુંડલ, મસ્તકનું આભરણ અને મોતીની માળા વગેરે આભૂષણો તથા કંચુકી, ઉત્તરાસંગ અને ઉત્તમ જાતિના રેશમની વિવિધ ચિત્રાકૃતિઓવાળું ઉત્તરીય વસ્ત્ર-સાડી પરિધાન કરીને સ્વપ્નનું વૃત્તાંત એક ચિત્તે શ્રવણ કરતાં અને ઉંચા કરેલા પિતાના જમણા હાથથી તે વૃત્તાંત સ્વીકાર કરતાં ભદ્રાસન ઉપર બેઠેલાં છે. ભદ્રાસનની ચિત્રાકૃતિ પણ પ્રેક્ષનીય છે. આ ચિત્રની વેશભૂષા ચિત્રકારના સમયના પહેરવેશને સમકાલીન પૂરાવે છે. અહીં પણ બંનેના મધ્યભાગમાં સુંદર ચિત્રાકૃતિઓવાળે ચંદર બાંધે છે. સ્ત્રી-પરિચારિકા ચામર વીંઝતી અને સ્વપ્નનું ફલ સાંભળતી આ પ્રસંગમાં રજૂ કરેલી છે.
Fig. 46. : Siddhartha and Trishala. JSM. Fol. 37. Size 31” 3”. On waking from the fourteen dreams, Trisalā with stately gait like that of the royal swan (raja hamsa), went to the couch of the Ksatriya Siddhartha, and addressed him. With the permission of Siddhārtha, Trisalā sat down upon the throne of honour and related to him the fourteen dreams. He assured her that the dreams presaged the birth of a son, who would become a mighty monarch-in Jainism, the dreams indicate the child just conceived will be either a world-emperor or a Saviour.
King Siddhartha sits at the left on his throne. An elaborated canopy hanging between them. In the left hand of Siddhartha is a flower and in his right hand his sword, this being the customary pose in this art of a King occupying the throne. Trišala faces him, seated on the bhadrasana mentioned in the KS Text. A female chauri-bearer is standing behind the throne of King Siddhārtha.
The rich silk printed garments put on by both reflect varied details and provide to the posterity the progress in printing of fabrics and drapery in the early 15th century. The representation of Gujarati patola a patternised silk textile is found here.
Jain Education Intemational

Page #71

34]
The Life of Lord Sri Mahāvira ચિત્ર ૪૭. નવાબ રૂ૧. ઉપરથી. સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલા. ત્યાર પછી, તે સિદ્ધાર્થ રાજા ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી પાસેથી એ વાત સાંભળીને સમજીને હર્ષવાળે અને સંતુષ્ટ ચિત્તવાળો થયો, આનંદ પામ્યો, તેના મનમાં પ્રીતિ થઈ, મન ઘણું પ્રસન્ન થઈ ગયું, હર્ષને લીધે તેનું હૃદય ધડકવા લાગ્યું અને મેહની ધારાથી છંટાયેલ કદંબના સુગંધી ફૂલેની પેઠે તેનાં રેશમ રોમ ઊભાં થઈ ગયાં. આ રીતે ખુબ રાજી થયેલા સિદ્ધાર્થ તે સ્વપ્ન વિશે એક સામટો સામાન્ય વિચાર કરે છે, તે સ્વપ્નો વિશે એક સામટો સામાન્ય વિચાર કરી પછી તે સ્વપ્નોનો નખ નોખો વીગતથી વિચાર કરે છે, એ રીતે તે સ્વપ્નને નખે નો વીગતથી વિચાર કરીને પછી તે પોતાની સ્વાભાવિક મતિ સહિતના બુદ્ધિ વિજ્ઞાન વડે તે સ્વમોના વિશેષ ફળનો ખો ને નિશ્ચય કરે છે, તેમના વિશેષ ફળને નોખો નોખો નિશ્ચય કરીને તેણે પોતાની ઈઝ યાવત્ મંગળરુપ, પરિમિત મંગળ અને સોહામણી ભાષાવડે વાત કરતાં કરતાં ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીને આ પ્રમાણે કહ્યું :
હે દેવાનુપ્રિયે! તમે ઉદાર સ્વપ્ન દીઠાં છે, હે દેવાનુપ્રિયે! તમે કલ્યાણપુ સ્વો દીઠાં છે, એ જ પ્રમાણે તમે જોયેલાં સ્વપ્નો શિવરુપ છે, ધન્યરુપ છે, મંગળરુપ છે, ભારે સહામણું છે, એ તમે જોયેલાં સ્વપ્ન આરોગ્ય કરનારાં, તુષ્ટિ કરનારાં, દીર્ધાયુષ્યનાં સૂચક અને કલ્યાણકારક છે. હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે મંગલ કરનારાં સ્વપ્ન દીઠાં છે. તે જેમકે, તમે જોયેલાં સ્વપ્નોથી આપણને હે દેવાનુપ્રિયે ! અર્થનો લાભ થવો જોઈએ. હે દેવાનુપ્રિયે! ભોગનો લાભ થવો જોઈએ, પુત્રને લાભ થવો જોઈએ. એ જ રીતે સુખને લાભ અને રાજ્યને લાભ થવો જોઈએ. ખરેખર એમ છે કે હે દેવાનુપ્રિયે! તમે નવ મહિના બરાબર પૂરા થયા પછી અને તે ઉપર સાડાસાત રાતદિવસ વિત્યા પછી અમારા કુલમાં ધવજ સમાન, અમારા કુલમાં દીવા સમાન, એ જ પ્રમાણે કુલમાં પર્વત સમાન અચળ, કુલમાં મુગટ સમાન, કુલમાં તિલક સમાન, કુલની કીર્તિ કરનાર, કુલને બરાબર નિર્વાહ કરનાર, કુલમાં સૂરજ સમાન, કુલના આધારસ્પ, કુલની વૃદ્ધિ કરનાર, કુલને જશ વધારનાર, કુલને છાંયે આપનાર વૃક્ષ સમાન અને કુલની વિશેષ વૃદ્ધિ કરનાર, એવા પુત્રને જન્મ આપશે. વળી તે જનમનાર પુત્ર હાથે પગે સુકમાળ, શરીર અને પાંચે ઇંદ્રિયથી પૂરો તથા જરાપણ ખોડ વગરનો હશે તથા એ, શરીરનાં તમામ ઉત્તમ લક્ષણથી એટલે હાથપગની રેખાઓ વગેરેથી અને વ્યંજનોથી એટલે તલ, મસ વગેરેથી યુક્ત હશે, એના શરીરનું માન, વજન અને ઉંચાઈ એ પણ બધું બરાબર હશે તથા એ પુત્ર સવગે સુજાત, સુંદર, ચંદ્રસમાન સૌમ્યકાંતિવાળ, કાંત, પ્રિય લાગે અને દર્શન કરવું ગમે એવો હશે અર્થાત્ હે દેવાનુપ્રિયે ! તમે ઉપર વર્ણવ્યા તેવા ઉત્તમ પુત્રને જનમ આપશે.
વળી, તે પુત્ર જ્યારે પોતાનું બાળપણ પૂરું કરી ભણીગણ બરાબર ઘડાઈ તૈયાર થઈ યૌવન અવસ્થાએ પહોંચશે ત્યારે શર થશે, વીર થશે, પરાક્રમી થશે, એની પાસે વિશાળ સેના તથા વાહન વિ તમારો એ પુત્ર રાજ્યને ધણી એ રાજા થશે, માટે હે દેવાનુપ્રિયે! તમે જે મહાવો દીઠાં છે તે બધાં ભારે ઉત્તમ છે એમ કહીને યાવત્ બે વાર પણ અને ત્રણ વાર પણ એમ કહીને તે સિદ્ધાર્થ રાજા, ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીની ભારે પ્રશંસા કરે છે.
47. SMN. 3, 1. King Siddhārtha tells Trišală, the meaning of the dreams.
Then, Siddhartha, after having heard this news from Ksatriyāņi Trišalā and having reflected upon, It, he-pleased, contented, with his hair bristling in their pores, with joy at heart, like the fragrant flower of Nipa tree, Nuclea, Cadamba, sprinkled with showers of rain, fixed those dreams in his mind, and having fixed the dreams, begins to think about their meanings. Having commenced thus, he meditates upon the meaning of those dreams through the medium of his natural lunate intellect determined by his superior knowledge. Having done so, he spoke thus to Ksatriyāņi Trišala addressing repeatedly with those pleasing, lucky. measured, sweet auspicious words.
Jain Education Intemational

Page #72

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[35 Noble dreams, o beloved of the gods ! you have seen; auspicious dreams, o beloved of the gods ! you have seen. Thus o beloved of the gods ! you have seen noble, prosperity, lucky, beautiful dreams, bestowing health, contentment, long-life, luck and prosperity; o beloved of the gods ! you will acquire wealth; o beloved of the gods ! you will get pleasures; o beloved of the gods ! you will have a son. o beloved of the gods! you will have happiness; o beloved of the gods ! you will acquire a kingdom. Thus, o beloved of the gods! after the lapse of nine months and seven and half nights and days, you will give birth to a lovely, beautiful, handsome child who will become an emblem of our family, a lantern of our family, a support of the family, a diadem of the family, a Tilaka, An ornament of the fore-head for the family, a renowner of the family, a maintainer of the family, a sun in family, a prop of the family, a gladdener of the family, a maker of the fame of the family, a shelter of the family, an augmentor of the family, a child with tender hands and feet, whose body is furnished with unlacking complete five senseorgans, furnished with lucky marks and signs, and whose handsome body is furnished with all the members which are well-measured, well-proportioned, appropriate, perfect, and beautiful, and with a face as calm as the moon.
Besides, the child when he has completed boy-hood, and after having acquired proficiency in arts and sciences, when he has reached youth, he will become a benevolent powerful, envincible king-an owner of an extensive large army and force.
Under a canopy sits king Siddhārtha on a spired throne, dressed in a lower garment (dhoti) and a scarf. In his right hand is a sword which is the regular attribute in Western Indian miniature painting of a king in ceremonial dress. Before him sits Queen Trisalā on a cushion, wearing bodice (choli), scarf, and lower garment (sārī). The king and both wear jewellary and an elaborated head-dress. In the right corner of the upper register, two maids are depicted.
ચિત્ર ૪૮. દેવસાના પાડાની કલ્પસૂત્રની પ્રતના સુંદર સુશોભનવાળા આ પાનાની અંદર સેનાની શાહીથી આ પ્રમાણે લખેલું છે કે :- સિદ્ધાર્થ રાજા, ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીને સ્વપ્નનું ફલ કહે છે. ત્યાર પછી, તે ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી સિદ્ધાર્થ રાજા પાસેથી એ વાત સાંભળી સમજી ભારે હરખાણ, સંતોષ પામી યાવતું તેનું હદય પ્રફલ થઈ ગયું અને તે હાથની અને હથેળીની દશે નખ ભેગા થાય એ રીતે મસ્તકમાં શિરસાવર્ત કરવા સાથે અંજલિ કરીને આ પ્રમાણે બેલી :
| હે સામી ! એ એ પ્રમાણે છે, તે સામી! એ તમે કહ્યું તે પ્રમાણે છે, તે સામી! તમારું કહેણ સાચું છે, તે સામી! તમારું વચન સંદેહ વિનાનું છે. તે સામી ! હું એ તમારા કથનને વાંછું છું, હે સામી! મેં તમારા કથનને તમારા એ મુખથી નીકળતાં જ સ્વીકારી લીધું છે, તે સામી ! તમારું મને ગમતું એ કથન મેં ફરી ફરીને વાં છેલ છે. જેમ તમે સ્વપ્નોના એ અર્થને બતાવે છે તેમ એ સાચા છે; એમ કરીને ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણું સ્વપ્નોના અર્થને સારી રીતે સ્વીકારે છે, એ પ્રમાણે સ્વપ્નોના અર્થને સારી રીતે સ્વીકારીને સિદ્ધાર્થ રાજાની રજા લઈ તે વિવિધ પ્રકારનાં જલાં મણિ અને રત્નની ભાતવાળા અદ્ભુત ભદ્રાસન ઉપરથી ઊભી થાય છે, ઊભી થઈને ધીમે ધીમે અચલપણે, ઉતાવળ વગરની, વિલંબ કર્યા વગરની રાજહંસની જેવી ચાલથી ચાલતી એવી રીતે ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણ જ્યાં પિતાનું બિછાનું છે ત્યાં આવી પહોંચે છે.
Jain Education Intemational

Page #73

The Life of Lord Sri Mahavira
દેવસાના પાડાની કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રતનાં સુંદરતમ સુÀાભનેાવાળા એક પાનાનાં સુશેાભનાનું વર્ણન. આ પાનામાં જૈન સાધુઓની ધાર્મિક ક્રિયાના જુદાજુદા પ્રસંગેા ચિત્રકારે ઉત્તમ રીતે રજૂ કરેલા છે, જે જૈન સાધુએની ધાર્મિક ક્રિયાઓનું ચિત્રકારને પૂરેપૂરું જ્ઞાન હાવાની ખાત્રી આપે છે.
36]
પાનાની જમણી ખાજુના હાંસિયામાં ચાર ચિત્ર પ્રસંગેા છે, જે અનુક્રમે ઉપરથી નીચે જોવાના છે : (૧) પહેલા પ્રસંગમાં સુંદર ચંદરવા નીચે એક ગૃહસ્થ યુગલ આસન ઉપર બેસીને કાંઈ વાતચીત કરતું દેખાય છે, તે બંનેની પાછળ એક ખાોઠ ઉપર સવારનેા સમય દર્શાવવા માટે ચેાઘડીયાં વગાડવાનું નગારુ છે; અને તે નગારાંની પાસે ચાઘડીયાં વગાડનાર એક પુરુષ બેઠેલા છે. (૨) ખીજા પ્રસંગમાં એક જૈન સાધુ ઉપાશ્રયથી બહાર નીકળીને, જિનમંદિરના દર્શન કરવા જતા હોય એમ લાગે છે; જ્યારે બીજા બે જૈન સાધુએ તેથી ઊલટી દિશામાં ગૃહસ્થાને ઘેર ગાચરી લેવા જતા હાય એમ લાગે છે. (૩) ત્રીજા પ્રસંગમાં એક ઊંચા સિંહાસન ઉપર ગુરુ મહારાજ બેઠેલા છે, તેમની સામે ગૃહસ્થાને ઘેરથી ગેાચરી વહેારી લાવવા ગએલા એ જૈન સાધુએ પૈકીના એક સાધુ પાતાના ઊંચા કરેલા જમણા હાથથી પાતે જે કાંઇ ગાચરી વહારી લાવેલ છે, તે સંબંધી વાતચીત કરે છે; અને તેમની પાછળ ઊભેલા બીજા જૈન સાધુ શાંત ચિત્તે ગુરુ-શિષ્યની વાતચીત સાંભળે છે. ગુરુ મહારાજની પાટની પાસે બે પુરુષો બેઠેલા છે, તેઓ પણ પરસ્પર કાંઇક ધાર્મિક ચર્ચા કરતા હાય એમ લાગે છે. (૪) ચેાથા પ્રસંગમાં એક ગૃહસ્થ અને એક સાધુ ધર્મક્રિયા સંબંધી વાતચીત કરતા દેખાય છે.
પાનાની ડાબી ખાજીના હાંસિયામાં પણ ચાર ચિત્રપ્રસંગેા ચીતરેલા છે, જે અનુક્રમે ઉપરથી નીચે જોવાના છે : (૧) પહેલા પ્રસંગમાં એક સાધુ ઊભેલા છે, બીજા સાધુ પાટ પર બેઠેલા ગુરુ મહારાજ સાથે ધર્મ સંબંધી ચર્ચા કરતા ઊભેલા છે. ગુરુ મહારાજની પાટ પાછળ એક શિષ્ય ગુરુ મહારાજની સુશ્રુષા કરતા ઊભેલા છે. (૨) બીજા પ્રસંગમાં પેાતાના જમણા હાથમાં પકડેલા દંડાસનથી નીચેની જમીનનું પ્રમાર્જન કરતાં કરતાં ત્રણ જૈન સાધુએ જીવાનું રક્ષણ કરતાં (ઇરિયાવહી સાચવીને) સ્થંડિલ ભૂમિએ જતા હોય એમ લાગે છે. (૩) ત્રીજા પ્રસંગમાં એક સાધુ ઊભેલા છે, અને બીજા સાધુ ઊંચા આસન ઉપર બેઠેલા ગુરુ મહારાજના ચરણમાં પડીને, આખા દિવસના કરેલા અપરાધની ક્ષમા માંગતા દેખાય છે. (૪) ચાથા પ્રસંગમાં બે ગૃહસ્થા ધાર્મિક ચર્ચા કરે છે, અને તેમની ખાજુમાં એક જૈન સાધુ ઊભેલા છે.
પાનાની ઉપર અને નીચેની બંને કિનારામાં દોડતા હરણિયાંઓનાં ગળામાં ફ્રાંસા નાખતાં આ બે શિકારીઓ, સામસામા દોડતાં બતાવેલા છે. દરેક કિનારમાં કુલ ચાર હરણા અને ચાર શિકારીઓ છે. દોડતાં હરણાના વેગ અને ગળામાં ફ્રાંસા નાંખેલા શિકારીઓની શિકાર પકડવાની તત્પરતાની ચિત્રકારે એવી રીતે રજૂઆત કરી છે કે જે આપણને તેના ચિત્રકળા માટેના જ્ઞાન માટે માન ઉપજાવે છે.
Fig. 48. A page from DVS. KS. Siddhārtha tells TriŚalā the meaning of the dreams.
Then, having heard the meaning from King Siddhartha and having reflected upon it. Ksatriyāni Trisala, pleased, contented, full of joy at heart etc, brought the palm of her folded hands in a way to bring the ten nails round the head in the form of a folded cavity in front of the forehead, and spoke thus :
That is so, o master! It is so o master! It is exactly so, o master ! It is undoubtedly so, o master! It is so desired, o master! It is accepted, o master! It is so desired and accepted, o master ! and she, saying that the meaning is as true as you say, entirely accepted those dreams. Having accepted them, and, being permitted by King Siddhartha, she rises up from the state-chair inlaid with designs of various kinds of jewels and precious
Jain Education Intemational

Page #74

૪૦ સ્વપ્ન ૯ પૂર્ણ કલશ 40 The full vase
૪૩ સ્વપ્ન ૧૨ દેવવિમાન 43 The Celestial palace

Page #75

Jain Education Intemational
th
ildliff
E
'ડ

૪૧ સ્વપ્ન ૧૦ પદ્મ સરોવર
41 The lotus lake
૪૨ સ્વપ્ન ૧૧ ક્ષીરસમુદ્ર 42 The Ocean of milk
26

Page #76

=
=
=
.
હ• ..
. '
૪૪ સ્વપ્ન ૧૩ નિર્ધમ અગ્નિ 44 The smokless fire
૪પ સ્વપ્ન ૧૪ ૨નરાશિ 45 The jewel heap

Page #77

dip
ZT
૪૬ સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલા 46 Trisala relates her dreams to Siddhartha
” સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલા
47 siddhirtha tells Trials
the meaning of the dreams
28

Page #78

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
(37 stones. Having risen up, she goes to her couch with an unhasty, untremulous, unbewildered un-delaying gait, resembling that of a royal swan.
The description of a page from the DVS KS. With beautiful decorations. The artist has represented various religious actions of the Jaina monks in both the panels which shows up-to-date knowledge of his representations.
The left panel has four compartments, which are to be seen from top to bottom : In the first compartment, at the left, under a canopy, one couple is seated discussing some topic. In the companion scene, a man is seated in worshipping attitude. In the second compartment, three Jaina monks are represented. First monk seems going outside from his residential place (upashraya) to a temple for worshipping, while two other monks are seem going out for taking alms from the houses of the laymen. All have jars hanging in their hands and the brooms under the armpits. In the third compartment also, three Jaina monks are represented. First monk is a Guru, seated on a sinhasana facing him, are two pupils, one of them is giving details of alms they got from the laymen's house and another is hearing attentively. Near the sinhasana are seated two laymen discussing a religious topic. In all the four compartments, beautiful decorated canopy is hanging.
The right panel has also four compartments, they are to be seen from the top to bottom: In the first compartment at the left stand a monk, Second monk asking some religious questions to his preceptor seated on a sinhasana. A pupil is standing behind the guru in service at the extreme right. In the second compartment, monks are going, outside the upasraya for the call of nature with broomed sticks in their right hands and water jars in their left hands. In the third compartment, at the left, stand second monk is kneeling before his guru for forgiveness. Guru is seated on a beautifull decorated asana and seems to forgive his pupil by putting his left hand on his head. In the fourth compartment, two laymen are talking about some religious topics and a monk stand at the right hearing their talk. Nicely decorated canopy is hanging at the upper part of all the four compartments.
In the upper and lower panels, the artist has represented four deers and four hunters in every panel. The hunters are ensuaring the deer who are represented running. The artist has represented every creature in such a lively manner that they seem exact living creatures, which proves his mastery in the treetment of subjects.
ચિત્ર ૪૯, હંસવિ. ૧, ૨. સિદ્ધાર્થરાજા કૌટુંબિકને આજ્ઞા કરે છે. ત્યાર બાદ સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય પ્રભાતના સમયમાં કૌટુંબિક પુરુષને સાદ દે છે, પોતાના કૌટુંબિક પુરુષોને સાદ દઈ તે આ પ્રમાણે બોલ્યો : હે દેવાનુપ્રિયે! આજે બહારની આપણી બેઠકને સવિશેષ રીતે જલદી સજાવવાની છે એટલે કે તેમાં સુગંધી પાણી છાંટવાનું છે, બરાબર સાફ કરીને તેને લિંપવાની છે, ત્યાં ઉત્તમ સુગંધવાળા પાંચ પ્રકારનાં પુપે વેરવાનાં છે, કાળા અગર, ઊત્તમ કિદરું અને તુક ધૂપ સળગાવી તે આખી બેઠક મઘમઘતી કરવાની છે તથા ઊંચે જતા સુગંધને લીધે તેને સુંદર બનાવવાની છે, જ્યાં ત્યાં સુગંધવાળાં ઉત્તમ ચૂર્ણો છાંટી તેને સુગંધ સુગંધ કરી મૂકવાની છે જાણે કે એ, કેઈ સુગંધી વસ્તુની ગેટી–ગોળી જ હોય એવી રીતે તેને સજવાની છે; આ બધું ઝટપટ કરે,
Jain Education Intemational
ein Education Intemational

Page #79

38]
The Life of Lord Sri Mahavira કરાવે અને કરીને તથા કરાવીને ત્યાં એક મોટું સિઘાસણ મંડાવી તમે “મેં જે જે કહ્યું છે તે બધું કરી નાખ્યું છે એ રીતે મારી આ આજ્ઞા મને તરત જ પાછી વાળો.
ત્યાર પછી, સિદ્ધાર્થ રાજાએ એ પ્રમાણે હુકમ કરેલા તે કૌટુંબિક પુરુષો રાજી રાજી થતા યાવત્ હૃદયમાં ઉલ્લાસ પામતા હાથ જોડીને યાવત અંજલિ કરીને ‘સામી! જેવી આપની આજ્ઞા” એમ કરીને રાજાની આજ્ઞાને વિનયપૂર્વકના વચનથી સ્વીકારે છે, એ પ્રમાણે રાજાની આજ્ઞાને વિનયપૂર્વકના વચનથી સ્વીકારીને તેઓ સિદ્ધાર ક્ષત્રિયની પાસેથી બહાર નીકળે છે, બહાર નીકળી જ્યાં બહારની બેઠક છે ત્યાં આવે છે ત્યાં આવીને તરત જ એ બેઠકને સવિશેષપણે સજાવવા મંડી પડે છે એટલે કે તે બેઠકમાં સુગંધી પાણીને છાંટવાથી માંડીને મોટું સિંઘાસણું મંડાવવા સુધીની તમામ સજાવટ કરી નાખે છે અને એ બધી સજાવટ પૂરી કરીને તે કૌટુંબિક પુરુષો જ્યાં સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય છે ત્યાં આવે છે, ત્યાં આવીને દશે નખ ભેગા થાય એ રીતે બન્ને હથેળીઓને ભેગી કરી માથા ઉપર શિરસાવર્ત સાથેની અંજલિ કરો સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયની તે આજ્ઞા પાછી આપે છે એટલે તે સામી ! અમે જેમ તમે ફરમાવેલું તેમ બધું કરી આવ્યા છિયે એમ કહે છે.
Fig. 49. HVB. 1, 2. Siddhārtha commands his officers. At the daybreak King Siddhārtha commanded the family servants to prepare the outer hall of audience and erect his throne, and to come report when all was prepared.
In the upper register King Siddhartha sits upon his throne, confronted by two family servants, who are receiving his orders.
In the lower register are a male lute prayer, a male trumpter, a female dancer, a male drummer, and a male manjira player are enjoying. This painting is an unique of its kind.
ચિત્ર ૫૦. નવાબ ૪, ત્રિશલાનો આનંદ. પિતાને ગર્ભ સહીસલામત છે એમ જણાતાં ત્રિશલા માતાના આનંદનો પાર ન રહ્યો. આ ચિત્રમાં ત્રિશલા માતા ખૂબ આનંદમાં આવી જઈને, તેણીની સામે ઊભી રહેલી બે સ્ત્રી પરિચારિકાઓને પિતાનો આનંદ વ્યક્ત કરતી સેનાના સિંહાસન ઉપર મહામૂલ્યવાન વસ્ત્રાભૂષણથી સુસજિત થઈને બેઠેલી છે. આ સમયે પ્રભુ મહાવીરે પોતાના માતાપિતાની હયાતિમાં દીક્ષા ન લેવાને ગર્ભમાં જ નિયમ લીધો.
Fig. 50. SMN. 4, Queen Trišala's joy. The embryo of Mahāvīra perceiving his mother's grief and understanding its cause, relieved her mind by quivering slightly, and now joy filled her heart. At that time the Venerable Mahāvīra made the decision not to enter the monk life so long as his parents remained alive.
In this painting, Trisalā has regained her zest for life. The aureole and diadem have reappeared, her hair is braided, she is adorned with all her finery, and she admires herself. Two maids stand before her, one holding a lotus flower and other a mirror.
ચિત્ર ૫૧, પ્રભાતનું દશ્ય. કુસુમ. પાના ૧૧૧ ઉપરથી. પછી, વળતે દિવસે સવારના પહોરમાં, જ્યારે પોયણું કમળપણે પાંદડીએ પાંદડીએ ખીલવા માંડ્યાં છે. હરણની આંખે કમળપણે ધીરે ધીરે ઉઘડવા લાગી છે, ઊજળું પ્રભાત થવા આવ્યું છે, વળી, રાતા અશોકની પ્રજાના પુંજ સમાન, કેસુડાંના રંગ જે, પોપટની ચાંચ જે અને ચણોઠીના અડધા લાલરંગ જેવો લાલચોળ તથા મોટાં મોટાં જળાશયોમાં ઉગેલાં કમળાને ખિલવનાર હજાર કિરણવાળો તેજથી ઝળહળતો દિનકર-સૂર્ય ઊગી ગયો છે ત્યારે સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય બિછાનામાંથી ઊભા થાય છે.
Jain Education Intemational

Page #80

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[39
આ ચિત્રમાં ઉપરના ભાગમાં આકાશમાં સૂર્ય ઉગતો હોય તે વખતે જે લાલાળ રંગ દેખાય છે તે, અને આંખ ઉઘાડીને દેડતાં હરણ અને ખીલતાં પોયણાં નીચેના ભાગમાં બતાવીને ચિત્રકારે પ્રસંગને અનુરૂપ દશ્ય, સોનાની શાહી અને કાળો તથા લાલચોળ રંગ વાપરીને સુંદર નિસર્ગિક દેખાવ રજુ કરેલો છે.
Fig. 51. KSM. 111. Early morning. Then, next day, at dawn, with the expansion of blue lotuses and the gentle opening of day lotuses, with bright morning-light, and the rising of the extremely beautiful Sun-resembling the briliancy of the red Asoka tree, the Scentless red blossoms of the kesudo a tree, the beak of a parrot, the red half of the Gunja berry, and when the thousand-rayed Sun was shining with bright light, and the darkness was removed by the strokcs of its rays, and when the world of the living was involved in the saffron-coloured light of the early Sun-shine, Ksatriya Siddhārtha rises up from his couch.
In the upper portion sky is dipicted in dark-red colour and clouds are in black. In the lower portion there are two running deer, five trees and four mountain peaks. The artist has used dark-red, black and gold colours.
This is the first pure landscape that I have seen in early Western Indian miniature.
ચિત્ર પ૨. કાંતિ વિ. ૧, ૨૮ ઉપરથી. સિદ્ધાર્થ વ્યાયામશાળામાં. બિછાનામાંથી ઊભા થઈને પાવઠા ઉપર ઊતરે છે, પાવઠા ઉપરથી ઊતરીને જ્યાં વ્યાયામશાળા છે ત્યાં આવે છે, ત્યાં આવીને વ્યાયામશાળામાં પ્રવેશ કરે છે, વ્યાયામશાળામાં પ્રવેશ કરીને અનેક પ્રકારનાં વ્યાયામ કરવા માટે શ્રમ કરે છે, શરીરને ચેળે છે, પરસ્પર એક બીજાના હાથ પગ વગેરે અંગોને મરડે છે, મલ્લયુદ્ધ કરે છે અને વિવિધ પ્રકારનાં આસને કરે છે, એ રીતે શ્રમ કરીને આખે શરીરે અને હાથ પગ ડોક છાતી વગેરે અંગે અંગે થાકી ગયેલા તે સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયને આપે શરીરે અને શરીરના અવયવે અવયવે પ્રીતિ ઉપજાવનારાં, સુંઘવા જેવાં સુગંધથી મઘમઘતાં, જઠરને તેજ કરનારાં,
ધારનારાં, માંસ વધારનારા અને તમામ ઇંદ્રિયોને તથા તમામ ગાત્રોને સુખમાં તરબોળ કરે તેવાં, સવાર અને હજારવાર પકવેલાં એવાં શતપાક, સહસ્ત્રપાક વગેરે અનેક જાતનાં ઉત્તમ સુગંધવાળાં તેલ ચોપડવામાં આવ્યાં, પછી તળાઈ ઉપર ચામડું પાથરીને તે ઉપર બેઠેલા સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયને આખે શરીરે અને અવયવે અવ
વે માલિશ કરવામાં નિપુણ, હાથે પગે સંપૂર્ણપણે કમળ તળિયાંવાળા સુંવાળા, તેલ ચોપડવામાં, તેલની માલિશ કરવામાં, માલિશ કરેલું તેલ પરસેવા વાટે બહાર કાઢી નાખવામાં જે કાંઈ શરીરને ફાયદા છે તે તમામ ફાયદાના બરાબર જાણનારા, સમયના જાણકાર, કેઈપણ કાર્યને વિના વિલંબે કરનારા, શરીરે પÉ, કુશલ, બુદ્ધિવાળા અને થાકને જિતી ગયેલા એવા પુરુષોએ હાડકાંનાં સુખ માટે, માંસનાં સુખ માટે, ચામડીનાં સુખ માટે તથા રોમેરોમમાં સુખ થાય એ માટે એ ચારે પ્રકારની સુખકર અંગ સેવા થાય તે નિમિત્તે તેલ વગેરેની માલિશ કરી અને સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયનો તમામ થાક દૂર કરી નાખ્યો એટલે તે વ્યાયામશાળામાંથી બહાર નીકળે છે.
ચિત્રમાં ઉપરના અને નીચેના ભાગમાં વ્યાયામશાળામાં સિદ્ધાર્થને મુખ્યત્વે મુષ્ટિયુદ્ધ તથા મલ્લયુદ્ધ વગેરે વ્યાયામ કરતે રજુ કરેલ છે.
Fig. 52. KVB, 28. Siddhārtha at his gymnastic exercises. Having risen up from the couch, he gets down from the foot-stool. Having got down, he goes to the gymnasium hall. Having gone, he enters the gymnasium-hall, Having entered it, and becoming fatigued with several gymnastic exercises such as jumping, bending of stre
Jain Education Intemational

Page #81

40]
The Life of Lord Sri Mahavira tched-out limbs, wrestling, fighting, and being anointed with highly scented oils refined one hundred times or one thousand times or which nourished the system, promoted digestion, increased manly vigour, strengthened muscles excited sexual passion, and invigorated all the senseses and limbs, he was shampooed by skilful persons with well-formed soft, tender palms of the hands and soles of the feet, who-were experienced in the best qualities of the art of rubbing the body with oil, massage, and bringing back the oil to the surface, they knew what to do at a particular time and were intelligent, formost, expert, wise and untiring.
In the upper register the king is thrice represented highly animated postures, with object on his hand that resemble boxing gloves; in the lower register he appears more in wrestling attitudes, He is in "undress" position.
ચિત્ર ૫૩ નવાબ ૫, પાના ૨૮ ઉપરથી. સિદ્ધાર્થ રાજા વ્યાયામશાળામાં. વર્ણન માટે જુઓ ઉપરના ચિત્ર પરનું આ પ્રસંગને લગતું વર્ણન.
આ ચિત્રમાં સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયે મુગટ અને કુંડલ તથા વસ્ત્રો પરિધાન કરેલાં છે.
Fig. 53 SMN. 5, Folio 28. King Siddartha at his gymnastic exercise. See under figure 52. In the upper register is King Siddhārtha appears in wrestling attitudes, with four other. He is dressed in lower garment (dhoti), decorated with beautiful design, and wears a crown, and large errings. In the lower register he is dressed in (dupatta ) scarf and lower garment (dhoti), and represented with a crown and errings. Here he appears in shooting his bow, his companion is in animated posture, with objects on his hands that resemble boxing gloves. This painting is done with great delicacy and is especially fine.
ચિત્ર ૫૪. જયસુ. પાના ૨૯ ઉપરથી. સિદ્ધાર્થરાજા નાનગૃહમાં. વ્યાયામશાળામાં કસરતો કરીને તથા તેલ વગેરેની માલીશ કરાવીને, સિદ્ધાર્થરાજા સ્નાનગૃહમાં દાખલ થાય છે. નાનઘરમાં દાખલ થઈને, ખૂબ ખર્ચ કરીને તૈયાર કરાવેલા સ્નાન કરવાના રત્નજડીત બાજઠ ઉપર બેસીને, ઉંચી જાતના અત્તરોથી સુવાસિત કરેલા પાણીથી નાન કરાવનારા માણસના હાથે સ્નાન કરીને, મહામૂલ્યવાળા ઉત્તમ વસ્ત્રો અને આભૂષણે પરિધાન કરે છે.
ચિત્રમાં સિદ્ધાર્થરાજ સ્નાનગૃહમાં સ્નાન કરવાના રત્નજડીત બાજોઠ ઉપર મૂકેલી ગાદી ઉપર બેઠેલા છે. સિદ્ધાર્થના જમણા હાથમાં દર્પણ છે; જ્યારે પાછળ ઊભેલો નકર માથાના વાળ કાંસકાથી એળે છે. તેઓના મસ્તક ઉપર સુંદર ચંદરો બાંધેલો છે. આ ચિત્ર ખૂબ કાળજીપૂર્વક ચીતરેલું છે. આ ચિત્રના માથાના લાંબા વાળ ઉપરથી આપણને ખાત્રી થાય છે કે ગુજરાતના પંદરમા સૈકાના પુરુષે લાંબા વાળ રાખતા હતા અને સ્નાનગૃહ તે સમયના વૈભવશાળી કુટુંબના વૈભવને ખ્યાલ આપે છે.
Fig. 54. JSR. 29. Sidhhāratha's toilet. After his exercises and shampooing, the king entered the bathhouse, where he bathed luzuriously and put on the robes and ornaments.
King Siddhartha sits on a cushion on a bathing stool, while an attendant dresses his hair. He has a mirror in his right hand. A canopy is hanging above him. This painting is done with great delicacy.
Jain Education Intemational

Page #82

[41
As Represented in the Kalpasūtra Paintings
ચિત્ર ૫૫. દેવસાના પાડાની પ્રતના એક પાના ઉપરથી. સિદ્ધાર્થ રાજાના વચ્ચે અને આભૂષણેનું વર્ણન.
આ સુંદર સુશોભનવાળા પાનામાં સોનાની શાહીથી સિદ્ધાર્થ રાજાએ સ્નાન કર્યા પછી જે આભૂષણો પરિધાન કર્યા હતાં, તેમાંના કેટલાક વસ્ત્રો અને આભૂષણોનું વર્ણન કરેલું છે :
'“હદય હારથી ઢંકાયેલું હોવાથી તે સવિશેષ દેખાવડું થયું, વિટીયો પહેરવાથી પીળી લાગતી આંગળીઓ ચમકવા લાગી, આ બધું પહેર્યા પછી તેણે લાંબા લટકતા કપડાંને ખેસ પોતાના અંગ ઉપર સરસ રીતે નાંખ્યો અને છેક છેલ્લે તે સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયે નિપુણ કારીગરે બનાવેલા વિવિધ મણિ અને સુવર્ણ અને રત્નોથી જડેલાં વિમળ બહુમૂલાં, ચકચકતાં બનાવેલાં, મજબૂત સાંધાવાળાં ઉત્તમ પ્રકારનાં ઘણાં સુંદર વીરવલયો પહેર્યો. વધારે વર્ણન શું કરવું? જાણે કે તે રાજા સિદ્ધાર્થ-સાક્ષાત્ કલ્પવૃક્ષ જ હોય એમ અલંકૃત અને વિભૂષિત બને. આવા સિદ્ધાર્થ રાજાના માથા ઉપર છત્રધારોએ કરંટના ફૂલની માળાઓ લટકાવેલું છત્ર ધર્યું અને સાથે જ તે ધોળાં ઉત્તમ ચામરાથી વિઝાવા લાગ્યો. તેને જોતાં જ લોકો જય જય” એ મંગળનાદ કરવા લાગ્યા. એ રીતે સજજ થયેલો, અનેક ગણનાયક, દંડનાયકે, રાજાઓ, ઈશ્વર-યુવરાજે, રાજાએ પ્રસન્ન થઈને જેમને પટ્ટો બંધાવેલા છે તે તલવર-રાજ્ય સ્થાનીય પુરુષો.”
Fig. 55. DVS. KS. A page containst the description of Siddhartha's costumes and ornaments.
In this beautiful page is written by gold ink, the description of the some garments and ornments put on by the King Siddhārtha :
“His chest, covered with necklaces, delighted well, His fingers looked yellow by his finger-rings. He put on a well-arranged cloth upper garment hanging like a pendant. He put on glittering, well-made, well-jointed, excellent, beautiful Vira Valayas-Armlets indicative of pride of heroism-made of spotless and valuable jewels, gold and precious stones of various kinds by clever artisans. What more? The king was ornamented and decorated like the Kalpa Vriksha-The Wishing Tree yielding desired objects. Anfumbrella embellished with wreaths and garlands of flowers of Korinta Tree, was held over him, and he was fanned by white excellent chowries. His appearance was greeted by the auspicious shouting of victory. Sarrounded by many chieftains, leaders of troops, kings, princes, knights."
દેવસા.ની કલપસૂત્રની હસ્તપ્રતના સુંદરતમ સુશોભનવાળા આ પાનામાં પાનાની જમણી બાજુના હાંસિયામાં અનુક્રમે આકાશમાંથી ઊડતા અને નીચે ઊતરતા પિપટ, એક નાના વર્તુળમાં આઠ પોપટનાં મેંઢાઓની અદ્દભૂત સંયોજના, તેની નીચે પાણીમાં તરતી માછલીઓ, અને તેને પકડવાની તત્પરતા બતાવતા ગીધ પક્ષીઓ, અને છેવટે એક બીજાની ચાંચમાં ચાંચ ભરાવીને રજૂ કરેલ મયુર–યુગલ ચિત્રકારનાં પક્ષીસૃષ્ટિના જ્ઞાન માટે આપણને પ્રશંસા કરતાં કરી મૂકે છે.
પાનાની ડાબી બાજુના હાંસિયામાં, નિરભ્ર આકાશમાં ઊડતા જુદીજુદી જાતનાં પક્ષીઓ, અને સમુદ્રમાં ચાલતું એક તેતીંગ વહાણ અને તે વહાણના જૂદા જૂદા ભાગ ઉપર બેઠેલા જૂદા જૂદા પક્ષીઓની રજૂઆત, ચિત્રકારની પ્રસંગની રજૂઆતની ખૂબી દર્શાવે છે. વળી, વહાણના નીચેના ભાગમાં વાંકી ડેક કરીને બેઠેલો મયૂર જે ચતુરાઈથી તેને રજૂ કરેલો છે, તે તે તેની કળાના જ્ઞાન માટે ભારે માન ઉત્પન્ન કરે તેમ છે. એ અભૂત મોરની નીચે સમુદ્રનો અગાધ જલરાશિ અને તેની અંદર તરતાં માછલાં વગેરે જલચર પ્રાણીઓની પણ રજૂઆત કરેલી છે.
Jain Education Intemational

Page #83

42].
The Life of Lord Śri Mahāvira પાનાની ઉપરની કિનારમાં છ પક્ષીઓ કળાભરી રીતે રજૂ કરેલાં છે. નીચેની કિનારમાં બીજાં બાર મયૂરપક્ષીઓ પણ ખૂબીભરી રીતે રજૂ કરેલાં છે.
A page from the DVS KS with elaborate beautiful decorations. On the left panel, is an illustration of the parrots flying up in sky and descending to the earth in a small circle. There is a beautiful combination of the eight heads of the parrots; and the fishes are seen swimming in the water, and the vultures following to catch them. At the bottom extreme left side the artist has represented a peacock couple in very attractive style. The representation of the birds, fishes and the flower plants is not only significant but also beautiful.
In the right panel, are seen different kinds of birds flying in the sky at the top of the panel, and a big ship with the varieties of the birds seated on the different parts of it. Moreover, a peacock is represented turning back his neck in such a lively mood that we have to admire craftsmanship of the artist. Also at the bottom of the panel, he has represented an unfathomable ocean of water with the fishes swimming in it.
In the upper panel, the artist has shown six peacocks facing each other, three times; i. e. six peacocks are represented altogether. In the lower panel, the six double peacocks are shown i. e. altogether, twelve peacocks in different attitudes. The representation of peacocks reflects the mastery in the craftsmanship of the artist.
ચિત્ર પ૬. સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલા. સોહન. પાના ૧૯ ઉપરથી. સિદ્ધાર્થ રાજા સ્નાનગૃહમાંથી નીકળી, બહાર ક્યાં સભાનું સ્થાન હતું ત્યાં પહોંચ્યા અને સિંહાસન ઉપર પૂર્વદિશા તરફ મુખ રાખી બિરાજમાન થયા. ત્યારબાદ પોતાની બહુ નજીક નહીં તેમ બહુ દૂર નહીં એવી રીતે સભાના અંદરના ભાગમાં પડદો બંધાવ્યો.
પડદાની મનોહરતા
આ પડદાને વિવિધ પ્રકારનાં મણિ અને રત્નો જડેલાં હોવાથી અતિશય દર્શનીય લાગતો હતો. જ્યાં ઊંચી જાતનાં વસ્ત્રો વણાતાં હતાં, ત્યાં જ તે બનાવરાવવામાં આવેલ હોવાથી ભારે કિંમતી હતો. બારીક રેશમનો બનાવેલો અને સેંકડો ગૂંથણીઓ વડે મનને આશ્ચર્ય પમાડનાર તાણો તેમાં ખીલી નીકળતો હતે. વળી એ પડદા ઉપર અનેક પ્રકારનાં મનહર અને આશ્ચર્યકારક ચિત્રો આલેખેલાં હતાં. વરુ, વૃષભ, મનુષ્ય, મગર મો, પંખીઓ, સર્પો, કિન્નરદે, રૂરૂ જાતિનાં મૃગલાં, અષ્ટાપદ નામનાં જંગલનાં પશુઓ, ચમરી ગાયો, હાથીઓ તેમ જ અશોકલતા વગેરે વનલતાઓ અને પદ્મલતાઓનાં કળાભરેલાં ચિત્રો તેમાં મુખ્ય હતાં. આ પડદો-જવનિકા બંધાવાનો ઉદ્દેશ એ જ હતો કે અંદરના ભાગમાં રાણી વગેરે અતઃપુરવાસિનીઓ નિરાંતે બેસી શકે.
રાણીનું સિંહાસન
પડદાની અંદર રાણીને બેસવા માટે એક સિંહાસન ગોઠવવામાં આવ્યું. તેની ઉપર મણિ–રત્નની સુંદર રચના કરવામાં આવી હતી. બેસવાની જગ્યાએ સ્વચ્છ અને કેમળ રેશમી ગાદી બિછાવી તેની ઉપર સફેદ ચાદર પાથરવામાં આવી હતી. એ રીતે તે અતિશય કોમળ અને શરીરને સુખાકારી લાગે એવું સિંહાસન ગોઠવવામાં આવ્યું હતું.
ચિત્રમાં સિદ્ધાર્થ રાજા જમણું હાથમાં તલવાર તથા ડાબા હાથમાં કુલ રાખીને સિહાસન ઉપર વસ્ત્રાભૂષણથી સુસજિજત થઈને બેઠેલા છે. મસ્તક ઉપર રાજ છત્ર લટકે છે. વચ્ચે પડદે છે. પડદાના આંતરામાં
Jain Education Intemational

Page #84

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[43
ત્રિશલા જમણા હાથમાં ફૂલ રાખીને વસ્ત્રાભૂષણોથી સુસજિજત થઈને બેઠેલાં છે. તેમના મસ્તક ઉપર પણ ચંદરવો બાંધેલો છે. ચિત્રના ઠેઠ ઉપરના ભાગમાં બે મોર ચિતરેલા છે.
Fig, 56 Soh. 19. Siddhārtha and Trisalā listen to the expounding of the dreams.
When the interpreters had been shown their seats, King Siddārtha seated on a throne and Queen Trisalā behind the elaborately ornamented veil arranged by his order. They two then listened to the interpretation.
In the painting on the left, Siddhārtha wearing dhoti ornaments and mukuta is seated on a throne, holding a naked sword in the right hand and a flower in the left. On the other side of the curtain, drawn across the centre is Trišalá wearing a sari, bodice, ornaments and mukuta. Two peacocks are seen on the balcony at the top.
ચિત્ર પ૭. સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલા તથા કૌટુંબિક પુરુષ. હંસવિ. ૧ ઉપરથી.
ભદ્રાસન મંડાવીને તે સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય કૌટુંબિક પુરુષને બોલાવીને આ પ્રમાણે છે : હે દેવાનુપ્રિયો ! તમે તરત જ જાઓ અને જેઓ અષ્ટાંગમહાનિમિત્તનાં શાસ્ત્રોનાં અર્થનાં પારગામી છે, વિવિધ શાસ્ત્રોમાં કુશળ છે તેવા સ્વપ્નલક્ષણપાઠકોને એટલે સ્વપ્નોનું ફળ કહી શકે તેવા પંડિતોને બોલાવી લાવ.”
Fig. 57. HVB. 1. Siddhārtha, Trisala and the family servants.
Having ordered it to be arranged, he calls the family servants. Having called them, he spoke thus :- Quickly, indeed, o beloved of the gods ! call the interpreters of dreams, who know the great science of Omens and their meanings in their eight branches, and who are well versed in various sciences.
ચિત્રના ઉપરના ભાગના વિસ્તૃત વર્ણન માટે જૂઓ ચિત્ર પદનું આ પ્રસંગને લગતું વર્ણન. નીચેના ભાગમાં ચાર કૌટુંબિક પુરુષો બેઠેલા છે.
In the painting the king and queen, fully ornamented, sit upon their respective seats. Below them are four family servants are seated.
ચિત્ર ૫૮. સ્વમલક્ષણપાઠકો. પાટણ ની પ્રતના પાના ૨૩ ઉપરથી. સિદ્ધાર્થ રાજાએ સ્વપલક્ષણ પાઠકેને વંદી, સારા શબ્દોમાં ગુણસ્તુતિ કરી, પુષ્પ વડે પૂજી, ફળ અને વસ્ત્રાદિના દાન વડે સત્કાર કરી, વિવેકપૂર્વક ઊભા થઈ તેમનું આદર-સન્માન કર્યું અને પ્રત્યેક સ્વરૂપાઠકે પ્રથમથી જ સ્થાપેલા સિંહાસન ઉપર પોતપોતાની બેઠક લીધી. તે પછી સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિયે હાથમાં ફલ-ફૂલ લઈ અતિ વિનયપૂર્વક સ્વપ્ન પાઠકને સ્વપ્નનું ફળ પૂછયું.
સ્વપ્ન પાઠકને આ વાત સાંભળી ઘણો જ સંતોષ અને આનંદ થયો. તેમણે તે સ્વપ્નના અર્થ વિચાર્યા અને પોતપોતાની અંદર મસલત ચલાવી. પોતાની બુદ્ધિ વડે બરાબર અર્થ અવધારી પરસ્પર એકબીજાના અભિપ્રાય મેળવી, સંશોના ખુલાસા કરી, એકમત થઈ, સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય આગળ ચૌદ મહાસ્વપ્નનું ફળ કહેવા લાગ્યા.
ચિત્રમાં ચારે સ્વપ્નપાઠક સુવર્ણના અલગ અલગ સિંહાસન ઉપર બેઠેલા છે અને દરેકે કિંમતી વસ્ત્રાભૂષણે અંગ ઉપર ધારણ કરેલાં છે. ખાસ કરીને દરેકના શરીર પરનાં રેશમી કપડાંની જુદી જુદી જાતની ડિઝાઈને આપણને પંદરમા સિકાના ગુજરાતી કાપડના નમૂનાઓ પૂરા પાડે છે. આ ચિત્ર પણ સર્વાંગ સુંદર છે.
Jain Education Intemational

Page #85

44]
The Life of Lord Sri Mahavira
Fig. 58. HGP. 2, 23. The interpreters of the dreams. The astrologers, expounders of dreams, and determiners of prognostications, on being summoned, bathed, arrayed themselves in auspicious garments, and came to Siddhārtha's court, where they were given the seats of honour that had been prepared. Siddhārtha told them the dreams. They recited the books on dreams, and assured him that the child would be either a universal emperor or a universal religious saviour (Jina).
In the painting four of the dream interpreters sits on the seats of honour. ચિત્ર પ૯. નવાબ ૧, ૩૮ ઉપરથી. સિદ્ધાર્થ સ્વપ્નલક્ષણપાઠકે પાસેથી સ્વપ્નનું ફલ સાંભળે છે.
ચિત્રમાં સિદ્ધાર્થરાજા જમણા હાથમાં તલવાર તથા ડાબા હાથમાં ફલ રાખીને સિંહાસન ઉપર વસ્ત્રભૂષણોથી સુસજ્જિત થઈને બેઠેલા છે. તેના માથા ઉપર રાજ છત્ર લટકે છે. તેની આગળ સ્વપ્નલક્ષણપાઠકેમાંથી ઉપરના ભાગમાં બેઠેલો એક સ્વપ્નલક્ષણપાઠક સ્વપ્નનું ફલ સંભળાવે છે, અને બીજે નીચેના ભાગમાં બેઠેલ સ્વપ્નલક્ષણપાઠક સ્વપ્નશાસ્ત્રના ઓળીયામાંથી સ્વપ્નનું ફલ વાંચી સંભળાવે છે.
Fig. 59. SMN. 1. 38. Siddhartha listens to the expounding of the dreams.
In the painting King Siddhārtha sits upon the familiar spired throne, while before him one of the dream interpreters expounding the meaning of the dreams, and the second interpreter reads from a roll of dreams, held in his right hand, and makes the prediction. over the king's head is parasol.
ચિત્ર ૬૦. નવનિધાન. કુસુમ. પાના પ૭ ઉપરથી. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ગર્ભનું દેવાનંદા બ્રાહ્મણીની કુક્ષિમાંથી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીની કુક્ષિમાં પરાવર્તન કર્યા પછી, તિર્થો લેકમાં નિવાસ કરનાર જંભક જાતિના દેવોએ પૂર્વે દાટેલા અને ઘણા કાળનાં પુરાણું મહાનિધાન લાવીલાવીને સિદ્ધાર્થરાજાના ભવનમાં મૂકવા માંડયા.
ચિત્રમાં નવ મહાનિધાનના અધિષ્ઠાયક નવ દેવની પ્રતિકૃતિઓ ચિત્રકારે રજુ કરી છે. કલ્પસૂત્રની કેટલીક સચિવ, હસ્તપ્રતોમાં આ નવ આકૃતિઓને બદલે નવ કલશની આકૃતિઓ પણુ ચીતરેલી મળી આવે છે.
Fig. 60. KSM. 57. Navanidhāna. From the time when Mahāvīra was brought into the Jñātri family, the servants of Vaiśramaņa (Kubera, god of wealth) brought to Siddhartha's palace treasure which had been buried in all sorts of places and forgotten. All the gold, silver, corn, seraglio, arms, subjects, glory of the Jñatris all increased. The consequence Mahāvira's parents decided to name him Vardhamāna.
In the painting appear nine gods of wealth (navanidhana), symbolizing the prosperity of Siddhārtha and his clan. They are seated in three rows, of three.
ચિત્ર ૬૧. ત્રિશલાનો શાક અને હર્ષ. પાટણ ૨ ના પાના ર૭ ઉપરથી. ચિત્રમાં ઉપર અને નીચે એમ બે પ્રસંગો છે. તેમાં કથાના પરિચયની શરૂઆત ઉપરના ચિત્રથી થાય છે.
ચિત્રમાં માતા હથેલી ઉપર મુખ ટેકવીને શોકસાગરમાં ડૂબેલાં દેખાય છે. માતાના મસ્તક પાછળ ફરતું આભામંડલ રત્નજડિત છે. માતાની પાછળ એક સ્ત્રી-પશ્ચિારિકા ચામર વીંઝતી ઊભેલી છે અને સામે બીજી બે સ્ત્રીઓ, અનુક્રમે હાથમાં ફલની છાબ તથા પિપટ અને વીણા હાથમાં પકડી રાખીને ત્રિશલા માતાને
Jain Education Intemational

Page #86

Jain Education Intemational
URBAHAGIRAHellchilikzeena
HBILEHITCHBUATE2®SIKUT:
இப்படmgam|
HABCMBBCIGISB
HIEULLHDCPH CERISELECIMER
૪૮ સિદ્ધાર્થરાજા ત્રિશલાદેવીને ચૌદ સ્વપ્નનું ફળ કહે છે 48 DVS. Siddhārtha tells the meaning of dreams

Page #87

૪૯ સિદ્ધાર્થરાજા કૌટુંબિકાને આજ્ઞા કરે છે 49 Siddhārtha despatches messengers
D
૫૦ ત્રિશલાને આનંદ
50 Queen Triśala's Joy
30

Page #88

#359980
પૂર્વ પ્રભાતનું દૃશ્ય 51 Early morning
પર સિદ્ધાર્થરાજા વ્યાયામશાળામાં 52 Siddharth at his gymnastic exercises
31

Page #89

૫૪ સિદ્ધાર્થ અને ત્રિશલો કોટુંબિક પુરુષ સાથે 54 Siddhārtha and Trišala with family servants
૫૩ સિદ્ધાર્થરાજા વ્યાયામશાળામાં 53 Siddhārtha at his gymnestic exercises

Page #90

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[45
આશ્વાસન આપતી ઊભેલી છે. સામે ઊભેલી બંને સખીઓના મસ્તક ઉપર સુંદર ડિઝાઈનવાળો ચંદરો બાંધેલો છે. આ ચિત્રમાંની ચારે સ્ત્રીઓના ચહેરા શોકમગ્ન છે. આ ચિત્રમાં ચારે સ્ત્રી પાત્રોએ પહેરેલાં રેશમી વસ્ત્રની જુદી જુદી ડિઝાઈને, આપણને તે સમયના ગુજરાતના કારીગરે કેવા સુંદર કાપડનું વણાટકામ તથા છાપકામ કરતા હશે તેના નમૂનાઓ પૂરા પાડે છે.
આ પછી ચિત્રના અનુસંધાને, ગર્ભના ફરકવાથી ત્રિશલા માતાના હર્ષનો પ્રસંગ જેવાને છે. ભગવાન મહાવીરે ગર્ભમાં રહ્યા છતાં અવધિજ્ઞાનના બળથી, માતાને મનોગત સંક૯૫ જાણી લીધો. પછી તેમણે પોતાના શરીરનો એક ભાગ હેજ કંપાવ્યો. ગર્ભ સહિસલામત છે એમ જણાતાં ત્રિશલા માતાના આનંદનો પાર ન રહ્યો. તેમના બન્ને નેત્રોમાંથી ઉલ્લાસભાવ ઝરવા લાગ્યો. મુખરૂપી કમલ સહસા પ્રફુલ્લિત થયું અને મેરેમમાં આનંદને પ્રવાહ ઝરવા લાગ્યો. તેમણે પિતાની સખીઓ વગેરેને કહ્યું, કે ખરેખર, મારે ગર્ભ સહિસલામત છે.
ચિત્રમાં ત્રિશલા માતા આનંદમાં આવી જઈને, ડાબા હાથમાં દર્પણ પકડીને તેમાં પોતાનો ચહેરે જોતાં જોતાં સામે ઊભી રહેલી બંને સખીઓને જમણે હાથ ઊંચે રાખીને પિતાને ગર્ભ સહિસલામત છે, તેમ કહેતાં જણાય છે. આ ચિત્રમાંની ત્રણે સ્ત્રીઓનાં કપડાંની તથા માથા ઉપરના ચંદરવાના કાપડની ડિઝાઈને પણ ખાસ પ્રેક્ષણીય છે.
Fig. 61. HGP. 2, 27. Two scenes in one : (a) sadness in the palace; (b) Trisala's joy. Red background; in the upper panel Trišalā is seated on a cushion at the left, wearing a turquoise light blue scarf, a sari worked with a geese pattern, mukuta and ornaments. A chauri bearer in full-sleeved bodice stands behind her, on the right are two attendants, one holding a tray of ornaments and the other a parrot.
In the lower panel Trišala seated on the left, and has regained her zest for life. She is looking at her self in a mirror. The aureole and diadem have reappeared. Her hair is braided and she is adorned with all her finery. On the right, two maids stand before her, one holding a lotus flower and other a parrot.
The picture is very carefully drawn, and the decorative design on the costume very carefully filled in with equal care.
ચિત્ર ૬૨. પાટણ ૩, ૪૨. ઉપરથી. ત્રિશલા માતાને ગર્ભ ફરકવાથી આનંદ.
ચિત્રની મધ્યમાં સોનાના હિંચોળાખાટ ઉપર રાણી ત્રિશલાદેવી પિતાના ડાબા હાથમાં દર્પણ પકડીને બેઠેલાં છે. તેણીના ડાબા હાથના નીચેના ભાગમાં (પ્રભુ મહાવીર તેણીના ગર્ભમાં હોવાથી) ચિત્રકારે તે દર્શાવવા બાલકરૂપે અહીં રજૂ કરેલાં છે. હિંચોળાખાટની નીચે બે પાદપીઠ રજૂ કરેલાં છે. રાણીએ લીલા રંગની કંચુકી ગુલાબી રંગનું ઉત્તરીયવસ્ત્ર અને સુંદર ફૂલની ચિત્રાકૃતિવાળી સાડી પરિધાન કરેલ છે. રાણીનું મુખારવિંદ ખૂબ આનંદિત દેખાય છે. આ ચિત્ર, ચિત્રકારના સમયની શ્રેષ્ટિપત્નીઓના પહેરવેશની સુંદર રજૂઆત કરે છે.
Fig. 62. Pātaņa 3, 42. Trisala rejoicing at the movement of the foetus.
Queen Trišala is seated on a well-designed golden swing bed holding a mirror in her left hand. Near her left hand (Sri Mahāvira as foetus in her womb), artist represents here Mahāvīra as a child. The top design of the swing bed is artistically drawn and the whole lay-out is well planned. The red background enhances the beauty of the whole
Jain Education Intemational

Page #91

46]
The Life of Lord Sri Mahavira setting. The Queen wears a green bodice, rose coloured upper garment and flower designed blue lower garment. The jewelled ornaments worn by her and the nice setting of her hair are indicative of the prevalent vogue. The forehead has a nice circular tilaka. The whole illustration represents the vogue of the period of the artist. The Queen's face beams with delight.
ચિત્ર ૬૩. સામળા. પ્રતના પાના ૪૪ના પ્રથમ ભાગ ઉપરથી. પ્રભુ શ્રીમહાવીરના પૂર્વના ૨૩ પૂર્વભવે.
ડાબી બાજુના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં પ્રભુ મહાવીરના જીવ પહેલા ભવમાં નવસાર નામે ગામત્તિ હતા. તે એક વખત લાકડા લેવા વનમાં ગયા હતા. ત્યારે બધારના ભાજન સમયે સાર્થથી છૂટા પડેલા સાધુને ખાનપાન વહેારાવીને માર્ગ બતાવે છે. ચિત્રમાં હાથમાં કુહાડા લઇને ઊભેલા નયસારને સાધુ ઉપદેશ આપતા દેખાય છે. પ્રસંગના અનુસંધાને જંગલ બતાવવા ઉપરની કિનારમાં ચાર ઝાડા ચીતરેલાં છે.
ઝાડાની જોડે જ અનુક્રમે મહાવીર ખાવીશમા ભવે સામાન્ય મનુષ્ય થયા તે પ્રસંગ ચીતરેલા છે. પછી અનુક્રમે ઉપરની જ કિનારમાં બીનથી સાતમા ભવ સુધીના ચિત્રપ્રસંગા આ પ્રમાણે રજૂ કરેલા છે. બીન ભવમાં પ્રભુ સૌધર્મ દેવલાકમાં ઉત્પન્ન થયા હતા. ચિત્રમાં તે પ્રસંગ દર્શાવવા વિમાનની રજૂઆત કરેલી છે. ત્રીજા ભવમાં પ્રભુ ભરત ચક્રવર્તીના રિંથી નામના પુત્ર થયા હતા અને તે બવમાં પહેલા તીર્થંકર શ્રીપાદેવ પાસે દીક્ષા લીધી હતી. ચિત્રમાં મધ્યના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં જમણી બગલમાં આઘા તથા હાથમાં દાંડા આપીને મરીચિની સાધુ અવસ્થામાં રજૂઆત કરી છે. ચાચા ભવમાં પ્રભુ બ્રહ્મદેવલોકમાં દેવતા થયા હતા. ચિત્રમાં તે પ્રસંગ દર્શાવવા વમાનની રજૂઆત કરેલી છે. પાંચમા ભવમાં પ્રભુ કૌશિક નામના બ્રાનાણું થયા હતા. ચિત્રમાં તે પ્રસંગની રજૂઆત હાયમાં ક્રૂડ પકડીને ઊભા રાખીને કરેલ છે. પછી પ્રભુના નાના નાના ઢવાદી ભવાની ગણતરી કરી નથી; છતાં પણ ચિત્રકારે અહીં તે માટે એક વિમાનની રજૂઆત કરેલી છે. છઠ્ઠા ભવમાં પ્રભુ પુષ્પ નામના બ્રાહ્મણુ થઇને અંતે ત્રિ'ડી થયા હતા. તેથી જ ચિત્રમાં હાથમાં દંડ પકડીને ઊભા રાખીને તે પ્રસંગની રાત કરેલી છે. સાતમા ભવમાં પ્રભુ સૌધર્મ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થએલા હોવાથી ચિત્રમાં દેવ વિમાન રજૂ કરેલું છે.
જમણી બાજુના હાંસિયામાં સાથી અગિયાર ભવ સુધીના પ્રસંગો આ પ્રમાણે રજૂ કરેલા છે.
આઠમા ભવમાં પ્રભુ અગ્નિૌત નામના બ્રાહ્મણ તરીકે ઉત્પન્ન થએલા ઘવાથી ચિત્રમાં હાથમાં દડ પકડીને ઉભેલા બ્રાહ્યસની રખ્ખાત હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં કરેલી છે. નવમા ભવમાં પ્રભુ ઈશાન દેવલાકમાં ઉત્પન્ન થએલા હોવાથી હાંસચાના બીન ભાગમાં વિમાનની રજૂઆત કરતી છે. દશમા ભવમાં અગ્નિભૂતિ નામના શાહાળુ વરી ઉત્પન થએલા હોવાથી, ચિત્રમાં હાથમાં ઈંડુ પકડીને ઊભેલા બ્રાહ્મસૃની હાંસિયાના ત્રીજા ભાગમાં રજુઆત કરેલી છે. ગિયારમા ભવમાં પ્રભુ સનતકુમાર દેવલાકમાં ઉત્પન થએલા હોવાથી ચિત્રમાં દેવિમાનની રખાત કરેલી છે.
નીચેની કિનારમાં જમણી બાજુથી ડામી ખાજુ તરફ ખારમાં ભવથી સત્તરમા ભવની રજૂઆત અનુક્રમે આ પ્રમાણે કરેલી છે.
બારમાં બવમાં ભારદ્વાજ બ્રાહ્મણું તરીકે ચિત્રમાં જૂસ્માત કરેલી છે. તેમા ભવમાં માહે દેવલોકમાં દૈવતરીકે રમત કરવી છે. ચૌદમા ભવમાં સ્થાવર નામના બ્રાહ્મણ તરીકે રજૂઆત કરેલી છે. પંદરમા ભવમાં બ્રહ્મા દેવલોકમાં દેવતરીકે રજૂઆત કરેલી છે. સાળમા ભવમાં વિશ્વભૂતિ નામના યુવરાજ તરીકે રજૂઆત કરેલી છે. સત્તરમા ભવમાં મહાશુક્ર નામના દેવલાકમાં દેવ તરીકે રજૂઆત કરેલી છે.

Page #92

[47
As Represented in the Kalpasūtra Paintings
ડાબી બાજુના હાંસિયામાં અઢાર તથા ઓગણીસમા ભવની રજૂઆત આ પ્રમાણે કરેલી છે:
હાંસિયાની મધ્યમાં સિંહાસન ઉપર બેઠેલા ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવની અઢારમા ભવ તરીકે રજૂઆત કરેલી છે. વાસુદેવની નીચે વાસુદેવના આયુધે રજૂ કરેલાં છે. અઢારમા ભાવમાં પ્રભુ સાતમી નરકમાં ઉત્પન્ન થયા હતા, તેથી હાંસિયાની નીચેના ભાગમાં નારકાવાસની રજૂઆત કરેલી છે.
નીચેની કિનારમાં ડાબી બાજુથી જમણી તરફ અનુક્રમે ૨૦, ૨૧ અને ૨૩મા ભવની રજૂઆત આ પ્રમાણે કરેલી છે :
વીસમા ભવમાં પ્રભુ સિંહ તરીકે ઉત્પન્ન થએલા હોવાથી સિંહની, એકવીશમાં ભવમાં પ્રભુ ચોથી નરકમાં ઉપન થએલા હોવાથી નરકાવાસની અને તેવીશમા ભવમાં પ્રભુ પ્રિયમિત્ર ચક્રવર્તી તરીકે ઉત્પન્ન થએલા હોવાથી ચક પકડેલા મનુષ્યની રજૂઆત કરેલી છે. બાવીશમા ભવમાં પ્રભુ મનુષ્ય તરીકે ઉત્પન્ન થએલા હોવાથી મનુષ્ય તરીકે ઉપરની કિનારમાં રજૂઆત કરેલી છે.
Fig. 63. SMP. 44. Symbolic incidents from the first to twenty-third previous
Bhavas, of Sri Mahāvīra.
The officer named Nayasāra in the first previous Bhava of Sri Mahāvīra's soul. Once he went in forest, for the purpose of bringing timber. At the time of mid-day meal, an idea came up to Nayasāra's mind. If a hungry ascetic straying away from caravan, ignorant of right road, happens to here as my guest, I will first feed him and, then, I will take my meals."
With this intention in his mind, as Nayasāra was seeing all directions, he saw some pious sages who had become separated from the caravan. As soon as Nayasāra saw them, he immediately advanced forward to receive them. Bowing down respectfully before them, he said "O venerable sages ! O magnanimous personages ! please accompany with me to my dwelling and do me favour.”
On being thus requested by Nayasāra, the Sādhus went to his dwelling. Nayasăra, then provided them water and food.
In the meantime, Nayasāra, having finished his meals and approached to Sadhus and Said "O magnanimous persons ! you come with me. I shall show you the road to the town.” The Sadhus accompnied him.
19iwichelenis shall suo wa pero che toodadhus and
When Nayasāra and the Sadhus arrived at the road to the town, the chief of the Sādhu, explained to him, the essence to the True Religion. On hearing the preaching of the Sadhu, Nayasāra considered himself very fortunate and from that time onwards, he acquired Samyaktva i. e. firm belief in the doctrines and teaching of the Tirthankaras.
In our painting in the upper register of the left margin is depicted a monk and a Nayasära holding an axe by his left hand and in continuation, to represent the forest, the artist has depicted here trees, in thc begining of the upper border.
In the continuation of the trees the artist depicts here two men to represents
Jain Education Intemational

Page #93

48]
The Life of Lord Sri Mahāvira Sri Mahavira's twenty-second previous Bhava. Then, in contiuation in the upper border, depicted incidents of the second to seventh previous Bhavas of Sri Mahāvīra :
After death, the soul of Nayasāra, who had acquired Samyaktva from the monk, was born during the second previous Bhava as a celestial being in Saudharma Devaloka.
In the painting it is represented by a celestial-palace.
The Soul of Nayasāra having completed his existence as a god, was born during the third previous Bhava as a son of Bharata chakravarti named Marici. He took Dikṣā, at the hands of his grand-father-the first Tirthañkara Sri Rşābhadeva.
In the painting a monk is represented with the broom (rajoharana) and the staff, in the upper register of the middle margin.
The Soul of Marici was, after death, born as a celestial being in Brahma devaloka, during the fourth previous Bhava.
In the painting it is represented by a celestial-palace.
On descent from Brahma deva-loka, the soul of Marici was born, during the fifth previous Bhava of Sri Mahāvīra, as a Brāhmaṇa named Kausika. During the latter part of his life, he became Tridandi sanyasi, an ascetic bearing a triple staff.
In the painting he is represented as Tridandi sanyasi.
After enduring innumerable miseries as a minor god or as a lower animal being, he was born during the sixth previous Bhava, of Sri Mahāvira, as a Brāhmaṇa named Puşpamitra, he became parivrajaka,
In the painting it is represented by a celestial-palace and as parivrājaka.
Puşpamitra was born, during the seventh previous Bhava of Sri Mahāvíra as a god in Saudharma deva-loka,
In the painting it is represented by a celestial-palace.
Descending on the expiration of celestial being, he was born as a Brāhmaṇa named Agnidyota, in the eighth previous Bhava of Sri Mahāvira. During the latter age, he became parivrājaka.
In the right hand margin, the incidents of the eighth to are represented :
elevanth previous Bhava
In the upper register, he is depicted as a parivrājaka.
After death, he was born, during the ninth previous Bhava of Sri Mahāvira, as a god in Isāna deva-loka.
Jain Education Intemational

Page #94

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[ 49 In the second register, it is represented by a celestial-palace.
After experiencing various divine pleasures, he was born, during the tenth previous Bhava of Sri Mahāvīra as a Brāhmaṇa named Agnibhūti. In the young age, he became Parivrājaka.
In the third register, he is represented as a Parivrājaka.
The soul of Marici during the eleventh previous Bhava of Sri Mahavira was born as a god in Sanatkumāra deva-loka.
In the lower register, it is represented by a celestial-palace.
In the lower border, from right to left, the incidents of the twelvth to seventeenth previous Bhava are represented :
Leaving the Sanatkumāra deva-loka, the soul of Marici during the twelvth previous Bhava of Sri Mahavira was born as a Brāhmaṇa named Bhāradvāja.
There also, he became Parivrājaka in his old age.
In the lower border, he is represented as a Parivrājaka.
During the thirteenth previous Bhava of Sri Mahāvira, the soul of Marici was born as a god in Mahendra deva-loka.
In the lower border, it is represented by a celestial-palace on the completion of his age-limit, he left the deva-loka,
The soul of Marici, during the fourteenth previous Bhava of Sri Mahāvīra, was born as a Brāhmaṇa named Thávara. There also, he became Tridandi ascetic.
In the lower border, it is represented as an ascetic.
After death, the soul of Marici, was born during the fifteenth previous Bhava of Sri Mahavira, as a god in Brahma deva-loka.
In the lower border, it is represented by a celestial-palace.
Descending from Brahma deva-loka, the soul of Marici, was born during the sixteenth previous Bhava of Sri Mahavira as Viśvabhūti prince.
In the middle of the lower border, Vishvabhūti is represnted well dressed, seated on the golden cushion.
During the seventeenth previous Bhava, he was born as a god in Mahāsukra deva-loka.
In the lower border, it is represented by a celestial-palace.
Jain Education Intemational

lan Intermational

Page #95

50].
The Life of Lord Sri Mahavira
Descending from Mahāśukra deva-loka, the soul of vishvabhūti was born as Tripriştha Vāsudeva, during the eighteenth previous Bhava of Sri Mahāvīra.
In the middle register of left side margin, Tripristha Väsudeva is represented sitting on a spired throne, the honorific parasol of sovereignty above him. The weapons of Vásudeva are represented below him.
During the Nineteenth previous Bhava, he was born as a Náraka in the seventh hell.
In the begining of the lower border, it is represented by a Narakāvāsa, the dwelling place of Náraka.
During the twentieth previous Bhava, the soul of Sri Mahāvíra was born as a lion. In the second compartment of the lower border, lion is already represented.
On the completion of his life as a lion, he was born as a Naraka in the fourth-hell during his twenty-first previous Bhava.
In the third compartment of the lower border, it is represented by a Narakāvāsa, the dwelling place of Nāraka.
The soul of Nayasāra, after wandering in Samsāra, during the twenty-second previous Bhava was born in royal family named Vimala.
In the second compartment of the upper border is represented, Vimala as a human being.
During the twenty-third previous Bhava, he was Priyamitra Cakravartin.
In the fourth compartment of the lower border is represented, Priyamitra Cakravartin. He holds a cakra in his both hands.
આ પ્રતના પાના ૪૪ના પ્રથમ ભાગમાં સોનાના અક્ષરથી આ પ્રમાણે લખેલું છે ?
દેહદાનું પૂરું સન્માન જાળવવામાં આવ્યું, એ દેહદાનું જરા પણ અપમાન થવા દેવામાં ન આવ્યું. એ રીતે તેનું પૂર્ણ વાંછિત સિદ્ધ થવાથી દેહદ શમી ગયા છે, અને હવે દેહદ થતા અટકી ગયા છે એવી તે સુખસુખે ટેકો લઈને બેસે છે, સૂવે છે, ઊભી રહે છે, આસન ઊપર બેસે છે, પથારીમાં આળોટે છે, એ રીતે તે. ગર્ભને સુખે સુખે ધારણ કરે છે.
તે કાલે તે સમયે ગ્રીષ્મઋતુ ચાલતી હતી તેને જે તે પ્રથમ માસ એટલે ચૈત્ર માસ અને તે ચૈત્ર માસનો બીજો પક્ષ એટલે ચૈત્ર માસનો શુદ્ધ પક્ષ પ્રવર્તતો હતો, તે ચૈત્ર માસના શુદ્ધ પક્ષને તેરમો દિવસ એટલે ચિત્ર શ૦ દિ તેરશને દિવસે બરાબર નવ મહિના તદ્દન પૂરા થયા હતા અને તે ઉપર સાડાસાત દિવસ વીતી ગયા હતા. ગ્રહો બધા ઉચ્ચ સ્થાનમાં આવેલા હતા, ચંદ્રનો પ્રથમ ગ ચાલતો હતો, દિશાઓ બધી સૌમ્ય, અંધકાર વિનાની અને વિશુદ્ધ હતી. શુકનો બધાં જયવિજયન’
In the text written by gold letters :
Jain Education Intemational

Page #96

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
151 'Whose desires have been fulfilled, whose desires have been respected by the acqisition of wished-for objects, whose desires have not been disregarded even for a moment, whose desires have been removed completely by the acquisition of the desired object, and who has now become entirely free from any desires, reposes herself on a pillow etc, sleeps, gets up, sits down, wallows in bed when she is free from sleep. and moves about happily in a way that does not produce the least harm to her foetas,
During that age, at that time on the thirteenth day of the second fortnight of the first month of summer, that is on the thirteenth day, of the bright fortnight of the month of Caitra, after the completion of nine months and seven and a half days, when the planets occupied the highest aspects, when the Candra-moon assumed an excellent position when all the directions were calm, free from darkness and serene, when all the birds were making Jaya Vijaya sound.'
ચિત્ર ૬૪. સામળા.ની પ્રતના પાના ૪૪ ઉપરથી. પ્રભુ શ્રી મહાવીરના ચોવીશથી છવીશ સુધીના પૂર્વભવો અને જન્મ.
ડાબી બાજુના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં પ્રભુ ચોવીશમાં ભાવમાં મહાશુક્ર દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થએલા હોવાથી દેવવિમાનની રજુઆત કરેલી છે. હાંસિયાના મધ્યભાગમાં પચીશમાં ભવમાં પ્રભુ નંદન નામના રાજપુત્ર તરીકે ઉત્પન્ન થએલા હોવાથી હાંસિયાના મધ્યભાગમાં સિંહાસન ઉપર બેઠેલા રાજપુત્રની રજૂઆત કરેલી છે.
ના ભાગમાં પ્રભુ છવીશમાં ભવમાં પ્રાણુત દેવલોકમાં ઉપન થએલા હોવાથી દેવવિમાનની રજૂઆત કરેલી છે.
સત્તાવીશમાં ભવમાં પ્રભુ મહાવીર તરીકે ઉત્પન્ન થએલા હોવાથી ચિત્રમાં ત્રિશલા માતા સુવર્ણપલંગ ઉપર સૂતેલાં છે, અને પિતાના ડાબા હાથથી મહાવીર પ્રભુને બાલકરૂપે પકડી રાખેલા છે. ત્રિશલા દેવીની સનમુખ ઊભેલો પરિચારિકા ચામર વિઝે છે. મધ્યના હાંસિયામાં સુંદર ચિત્રાકૃતિઓ ચીતરેલી છે.
જમણી બાજુના હાંસિયાના ઉપરના ભાગમાં પ્રભુ મહાવીરને સાધુપણુમાં બંને કાનમાં ખીલા ઠેકીને ગોવાળીયાએ કરેલા ઉપસર્ગની રજૂઆત ચિત્રકારે કરેલી છે. હાંસિયાના નીચેના ભાગમાં પ્રભુ મહાવીરના પગ પાસે બંને બાજુ એકેક ભક્ત બેઠેલ છે.
ઉપરની કિનારમાં અનુક્રમે બેઠેલ એક શ્રાવક, જૈન સાધુને ભિક્ષા આપતી એક શ્રાવિકા, સિદ્ધાર્થરાજા અને ત્રિશલા રાણી તથા બે શ્રાવકો અને બે શ્રાવિકાઓ બંને હસ્તની અંજલિ જોડીને પ્રભુની સ્તુતિ કરતા બેઠેલા છે.
નીચેની કિનારમાં ત્રણ ઘોડાઓ તથા ત્રણ હાથીઓ તથા પ્રભુની સ્તુતિ કરતે એક ભક્ત બેઠેલો છે. પાનામાં સોનાના અક્ષરોથી પ્રભુના જન્મનું વર્ણન આ પ્રમાણે કરેલું છે :
પવન જમણી તરફનો અનુકૂળ અને ભેને અડીને ધીરે ધીરે વાતો હતે, મેદિની બરાબર ધાન પાકી જવા ઉપર આવવાને લીધે નીપજેલી હતી, દેશના તમામ લોકો પ્રમોદવાળા બની રમતગમતમાં ગુલતાન હતા તે સમયે લગભગ મધરાતના વખતે, હસ્તત્તરા નક્ષત્રને એટલે ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રને વેગ આવતાં ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીએ આરોગ્ય આરોગ્યપૂર્વક પુત્રને જનમ આપે.
જે રાતે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જનમ્યા તે રાત, ઘણા દે
અને ઘણી.”

Page #97

The Life of Lord Sri Mahavira
Fig. 64. SMP. 44. The incidents of the twenty-fourth to twenty-sixth previous Bhava and the Birth of Sri Mahavira,
52]
During the twenty-fourth previous Bhava, the soul of Nayasara, was born as a beautiful god in Mahäsukra devaloka.
In the upper register of left hand margin, it is represented by a celestial palace.
Descending from Mahāsukra deva-loka, the soul of Nayasara, during the twenty-fifth previous Bhava, of Sri Mahavira, was born as Nandanakumara in the royal family.
In the middle register of left hand margin, Nandana is represented sitting on a throne, the honorific parasol of sovereignty is above him.
During the twenty-sixth previous Bhava of Sri Mahavira, the soul of Nayasara, was born as an affinent god in Pränat deva-loka.
In the lower register, it is represented by a celestial palace.
After completing his age-limit as a celestial being, the soul of Nayasara, having descended from the Pränat deva-loka, during the twenty-seventh Bhava, Queen Trisala gave birth to Sri Mahavira.
In the painting. Trisala is represented lying on a golden couch furnished with a flower, bed sheet and a cushion. The babe Mahavira is supported by her left arm. Her sări is decorated with a flower pattern, a scarf covering her coiffure is wrapped round her waist and she wears ornaments. A maid is in attendence.
In the upper register of right margin, Sri Mahavira is represented in Kayotsargamudra with two spikes in the ears. In the lower register, two laymen sitted in worshipping attitude, seeing towards Sri Mahavira, standing in Kayotsarga.
In the upper border is represented, A layman in first compartment. A laywoman is giving alms to a jain monk in second compartment. King Siddhartha and Queen Trisala sitted in third compartment. Two laymen and two laywomen sitted in fourth comparment. All are worshipping Sri Mahavīra with folded hands.
In the lower border is represented, three horses, three elephants and a layman.
In the text written by gold letters:
'The southernly pleasant wind was gently touching the ground, at a time when all the people were joyful and amusing themselves playfully on account of heathfulness and a time of plenty, at midnight, when the moon was in conjunction with the constelation uttaraphalguni, Trisala Ksatriyani painlessly gave birth to a healthy child.
The night during which Sramana Bhagavan Mahavira was born, many gods and many." ચિત્ર ૫ થી ૮૦. દેવસાના પાડાની પાત્રની પ્રત ઉપર.

Page #98

[53
As Represented in the Kalpasūtra Paintings
ચિત્ર ૬૫ થી ૭૨ પ્રભુ મહાવીરના જન્મ સમયે છપ્પન દિકકુમારીઓનું આગમન. પ્રભુને જન્મ થતાં છપ્પન દિકકમારીઓનાં આસન કંપ્યાં અને અવધિજ્ઞાને કરીને શ્રીઅરિહંત પ્રભુને જન્મ થએલો જાણી હર્ષપૂર્વક સૂતિકાઘરને વિષે આવી તેમાં ૧ ભગંકરા, ૨ ભગવતી, ૩ સુભગા, ૪ ભાગમાલિની, ૫ સુવત્સા, ૬ વત્સમિત્રા, ૭ પુષ્પમાળા અને ૮ અનંદિતા નામની આઠ દિકુમારીઓએ અધોલોકમાંથી આવીને પ્રભુને તથા પ્રભુની માતાને નમસ્કાર કરી ઇશાન ખૂણામાં સૂતિકા ઘર રચ્યું; અને એ ઘરથી એક જન પર્યત વાયુ વડે જમીનને સંવર્ત વાયુ વડે શુદ્ધ કરી.
ચિત્રમાં અધલોકથી આવેલી આઠે દિકકુમારીઓ એક હાથમાં સૂતિકા ઘર રચવાની સામગ્રી પકડીને બેઠેલી દેખાય છે. આ આઠે અનુક્રમે, ઉપરથી નીચે જવાની છે. પહેલા હાંસિયામાંની ત્રણ, બીજા હાંસિયામાંની પણ ત્રણ, અને ત્રીજા હાંસિયામાંની ઉપરની બે મળીને કુલ આઠ છે.
ચિત્ર ૭૩ થી ૮૦ દિકકુમારીઓનું આગમન. ૯ મેઘંકરા, ૧૦ મેઘવતી, ૧૧ સુમેઘા, ૧૨ મેઘમાલિની, ૧૩ તોયધારા. ૧૪ વિચિત્રા, ૧૫ વારિયા, અને ૧૬ બલાહિકા નામની આઠ દિકકુમારીઓએ આવી પ્રભુને તથા માતાને નમસ્કાર કરી સુગંધી જળ તથા ફૂલની વૃષ્ટિ કરી.
ચિત્રમાં ઉર્ધ્વ લોકમાંથી આવેલી આઠે દિકકુમારીઓ પિતાના ઉંચા કરેલા એક હાથમાં ફૂલ પકડીને બેઠેલી છે. જે અનુક્રમે, ત્રીજા હાંસિયાની ત્રીજી એક, ચોથા હાંસિયામાંની ચાર, અને ફલક ૪૧ની પહેલા હાંસિયાની ત્રણ, એમ કુલ મળીને આઠ છે.
Fig. 65-72 : The dikkumaris arrive. On the night when Mahavira was born there was a divine lustre caused by the descending and ascending gods. By the power of their avadhijnana (clairvoyance knowledge) seeing that Mahāvīra is born, the 56 dikkumaris (goddesses) arrived and acted as midwives. They came in groups of eight. First group of eight is named : 1. Bhogankarā, 2. Bhogavati, 3. Subhogā, 4. Bhogamālini, 5. Suvatsā, 6. Vatsamitrā, 7. Puşpamālā and 8. Ananditā came from adholoka. They salute the Lord and his mother and prepare sutikaghar (special room to stay after delivery) in the north-east direction, and the earth is cleaned for one yojana around with the help of samyarta wind.
In the painting, eight dikkumaris are represented. They are seated ready with preparation for a sutikaghar. They are to be seen from the left : three of the first panel, three of the second panel and two of the third panel, altogether eight.
Fig 73-80 : The dikkumaris arrive. 9. Meghankarā, 10. Meghavati, 11. Sumeghā, 12. Meghmālini, 13. Toyadhārā, 14. Vicitrā, 15. Vārişeņā and 16. Balahikā came from Urdhvaloka. They salute the Lord and his mother and sprinkle the scented water and flowers.
In the painting, eight dikkumaris are represented. They all seated with a flower in hand. They are third of the third panel and four of the fourth panel and three of the first panel represented in the Plate 41.
ચિત્ર ૮૧ થી ૮૯ દિકુમારીઓનું આગમન. ૧૭ નંદા, ૧૮ ઉત્તરાનંદા, ૧૯ આનંદા, ૨૦ નંદિવર્ધના, ૨૧ વિજયા, ૨૨ વૈજયંતિ, ૨૩ જયંતિ અને ૨૪ અપરાજિતા નામની આઠ દિકકુમારીએાએ, પૂર્વ દિશા તરફના રૂચક પર્વતમાંથી આવીને મુખ જોવા માટે દર્પણ ધર્યા.
ચિત્રમાં પૂર્વ દિશા તરફના રૂચક પર્વતમાંથી આવેલી આઠે દિકુમારીઓએ પોતાના એક હાથમાં દર્પણ પકડેલું
Jain Education Intemational

Page #99

541
The Life of Lord Sri Mahavira છે. જે અનુક્રમે, બીજા હાંસિયાની ત્રણ, ત્રીજા હાંસિયાની ત્રણ, અને ચેાથા હાંસિયાની ત્રણમાંથી નીચેની બે, એમ કુલ મળીને આઠ છે. ચિત્ર ૮૭ની (ચાથા હાંસિયાની ઉપરની) કુમારીના હાથમાં ફૂલ છે અને મને લાગે છે કે તે વધારાની રૂચક દ્વીપમાંની છે.
Fig. 81-89 : The dikkumaris arrive. Named : 17 Nandā, 18. Uttarānanda, 19. Anayda 20. Nandivardhani, 21. Vijayā, 22, Vaijayanti. 23. Jayanti and 24. Aparajith who came from the East direction of Rucaka mountain and holds a mirror to see the face.
In the painting, eight dikkumaris are represented. They are with a mirror in their hands. They are: Three of the second panel, three of the third panel and remaining two of the fourth panel (second and third), Fig. 87. First of the fourth panel, who holds a flower in hand, is a dikkumari came from a Rūcaka dvipa.
ચિત્ર ૯૦ થી ૯૭ દિક્કુમારીઓનું આગમન. ૨૫ સમાહારા, ૨૬ સુપ્રદત્તા, ૨૭ સુપ્રબુદ્ધી, ૨૮ શેષ, ૨૯ લક્ષ્મીવતી, ૩૦ શેષવતી, ૩૧ ચિત્રગુપ્તા, અને ૩૨ વસુંધરા, નામની આઠ દિકકુમારીએ દક્ષિણુ દિશાના રૂચક પર્વતમાંથી આવીને સ્નાન માટે જળથી ભરેલા કળશેા હાથમાં લઇ ગીતગાન કરવા લાગી.
ચિત્રમાં દક્ષિણ દિશાના રૂચક પર્વતમાંથી આવેલી આઠે વિંકુમારીએ પોતાના ઊંચા કરેલા એક હાથમાં સ્નાન માટે જળથી ભરેલા કળશેા પકડેલા છે, અને બીજા હાથમાં ગીતગાન કરવા માટે વીણા પકડેલી છે, જે અનુક્રમે, પહેલા હાંસિયાની ત્રણ, બીજા હાંસિયાની ત્રણ, અને ત્રીજા હાંસિયાની પહેલી બે, એમ કુલ મળીને આઠ છે.
ચિત્ર ૮ થી ૧૦૧ દિકકુમારીનું આગમન, ૩૩ ઇલાદેવી, ૩૪ સુરાદેવી, ૩૫ પૃથ્વિી, ૩૬ પદ્મવતી, ૩૭ એકનાસા, ૩૮ નવમા, ૩૯ ભદ્રા, અને ૪૦ શીતા નામની આઠ ક્િકુમારી પશ્ચિમ દિશાના ચક પર્વતમાંથી આવીને પ્રભુને તથા પ્રભુની માતાને પવન નાખવા માટે હાથમાં વીંઝણાં પંખા લઈને ઊભી રહી.
ચિત્રમાં પશ્ચિમ દિશાના રૂચક પર્વતમાંથી આવેલી માહ દિકકુમારીએ પૈકી ચારની જ ક્ષેત્રે રજૂઆત કરેલી છે. આ ચારેના ઊંચા કરેલા એક હાથમાં પંખા છે. જે અનુક્રમે, ત્રીજા હાંસિયાની ત્રીજી-છેલ્લી એક, અને ચાથા હાંસિયાની ત્રણ; એમ કુલ મળીને ચાર છે,
Fig, 90-97 : dikkumaris arrive, Named : 25, Samahāra, 26. ૐupradutin, 27, Suprabuddha, 28. YasodharTM, 29. Laksmivati, 30. Seşavati, 31. Citragupta and 32. Vasundhara came from South direction of Rucaka mountain and holds a vase full of water in the hand and started to sing.
In the painting, eight dikkumaris are represented. They hold the full vase of water in one hand and vina (lute) in the second hand. They are : Three in first panel, three in second panel and remaining two in third panel (first and second).
Fig. 98–101 : The dikkumaris arrive. Named : 33. Iladevi, 34. Surādevi, 35. Prthivi, 36. Padmavati, 37, Ekanāst, 38. Navanika, 39. Bhadrand 40. sit came from west direction of Rucaka mountain holding a fan for the Lord and in the service of the mother.
In the painting, the artist has represented only four dikkumaris instead of eight. They holds a fan in the hand. They are: Third of the third panel and three of the fourth panel.

Page #100

[5s
As Represented in the Kalpasūtra Paintings
ચિત્ર ૧૦૨ થી ૧૦૫ દિકુ કુમારીઓનું આગમન. પશ્ચિમ દિશાના રૂચક પર્વતમાંથી આવેલી બાકીની ચાર દિકુમારીઓની રજૂઆત ઉલાસપૂર્વક નૃત્ય કરતી પહેલા અને બીજા હાંસિયાઓમાં ચિત્રકારે કરેલી છે.
Fig. 102-105 The dikkumaris arrive. Remaining four dikkumáris came from west direction of Rūcaka mountain are represented in the first and second panel by the artist. They are dancing in joyful attitudes.
ચિત્ર ૧૦૬ થી ૧૧૧. દિકકમારીઓનું આગમન. ૪૧ અલંબુસા, ૪૨ મિકેશી, ૪૩ પંડરીકા, ૪૪ વારુણી, ૪૫ હાસા, ૪૬ સર્વપ્રભા, ૪૭ શ્રી અને ૪૮ હો નામની આઠ દિકકુમારીએ ઉત્તર દિશાના રૂચક પર્વતમાંથી આવીને ચામર વિઝવા લાગી.
ચિત્રમાં ઉત્તર દિશાના રૂચક પર્વતમાંથી આઠ દિકુકમારીઓ પૈકી છની જ અહીં રજૂઆત કરેલી છે. આ છએના ઊંચા કરેલા એક હાથમાં ચામર છે. જે અનુક્રમે, ત્રીજા હાંસિયાની ત્રણ અને ચોથા હાંસિયાની ત્રણ, એમ કુલ મળીને છ છે.
Fig. 106-111 : Dikkumaris arrive. Named : 41, Alambușā, 42. Mitakesi. 43. Pundarikā, 44. Váruņī, 45. Hāsā, 46. Sarvaprabhā, 47, Srī and 48. Hri, came from north direction of Rücaka mountain and started to fly chamar (fly-whisk).
In the painting, the artist has represented only six dikkumaris. instead of eight, They holds fly--whisks in their hands. They are : Three of the third panel and three of the fourth panel.
ચિત્ર ૧૧૨-૧૧૩ દિકુમારીઓનું આગમન. ઉત્તર દિશાના રૂચક પર્વતમાંથી આવેલી બાકીની બે દિકકુમારીઓની રજૂઆત ચિત્રકારે ભાવપૂર્વક નૃત્ય કરતી પહેલા હાંસિયામાં કરેલી છે.
Fig 112-113 The Dikkumaris arrive. Remaining two dikkumāris came from north direction of Rūcaka mountain are represented in the first panel by the artist. Both the dancing figures are the unique figures in the whole series of the dikkūmaris.
ચિત્ર ૧૧૪ થી ૧૧૭. દિકકુમારીઓનું આગમન. ૪૯ ચિત્રા, ૫૦ ચિત્રકનકા, ૫૧ શતરા, અને પર વસુદામિની નામની ચાર દિકુકમારીઓ રૂચક પર્વતની વિદિશાઓમાંથી આવી હાથમાં દીપક લઈ ઈશાન વગેરે વિદિશાઓમાં ઊભી રહી.
ચિત્રમાં રૂચક પર્વતની વિદિશાઓમાંથી આવેલી ચારે દિકકુમારીઓના ઉંચા કરેલા એક હાથમાં દીપક (મશાલ) છે. જે અનુક્રમે, બીજા હાંસિયામાં ચારે ચીતરેલી છે.
ચિત્ર ૧૧૮ થી ૧૨૧ દિકકુમારીઓનું આગમન. ૫૩ રૂપા, ૫૪ રૂપાસિકા, પપ સુરૂપ, અને પ૬ રૂપકોવતી નામની ચાર દિકકુમારીઓએ રૂચક દ્વીપમાંથી આવીને ભગવંતના નાળને ચાર આંગળથી છેટે છેદીને, દેલા ખાડામાં નાખી ખાડો વૈડૂર્યરત્નથી પૂરી તેની ઉપર પીઠ બનાવ્યું તથા તેને દૂર્વાથી બાંધીને તે જન્મઘરની પૂર્વ દિશા, દક્ષિણ દિશા, અને ઉત્તર દિશામાં કેળનાં ત્રણ ઘર બનાવ્યાં.
ચિત્રમાં રૂચક દ્વીપથી આવેલી ચારે દિકકુમારીઓ પૈકી એકની રજૂઆત ચિત્રકારે ફલક ૪૧માં છપાયેલા ચોથા હાંસિયામાંની પહેલી ચિત્ર ૮૭ તરીકે, અને અહીં ત્રીજા હાંસિયામાંની ત્રણ, કુલ મળીને ચારેની રજઆત કરેલી છે. ચારેના ઊંચા કરેલા એક હાથમાં ફૂલ પકડેલું છે.
Jain Education Intemational

Page #101

56]
The Life of Lord Śri Mahāvira આ પ્રમાણે છપ્પન દિકુમારીઓનાં ચિત્રો પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં પ્રથમ જ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલા છે. આજ સુધી મારા જેવામાં આવેલી કલ્પસૂત્રની સેંકડો હસ્તપ્રત પૈકીની કોઈ પણ પ્રતમાં દિકકુમારીઓનાં ચિત્રો મારા જેવામાં આવ્યાં નથી.
Fig. 114-117 : Dikkumaris arrrive. Named : 49. Citrā, 50. Citrakanakā, 51. Satorā and 52. Vasudāmini, came from Rūcaka mountain and stood with a lamp in hand in different directions.
In the painting, the artist has represented four dikkumaris. They hold a lamp in hand. They are represented in the second panel.
Fig. 118-120 Dikkumaris arrive. Named : 53. Rūpá, 54. Rūpāsika, 55. Surūpā, and 56. Rūpakāvati came from Rūcaka dvipa, operated Lord's Nala from a distance of four angula, dug the earth and put the Nala in it; afterwards they made pitha on it and made three small kadalighar (hut made of the leaves of plaintains) in the east, south and north directions of the place of birth.
In the painting, the artist has represented all the four dikkumaris. They holds a flower in the hand. They are : Three of the third panel and first of the fourth panel represented in the plate 41.
Thus all the fifty six dikkumaris are published for the first time here. Out of the hundreds of illustrated manuscripts of the Kalpasutra, this is the only manuscript in which the illustrations of dikkumaris are represented
ચિત્ર ૧૨૧. મહાવીરજન્મ અને છપ્પન દિકકુમારીઓ તરફથી કરવામાં આવતો. જન્મ મહોત્સવ. ડહેલા. ૧ની પ્રતના પાના ૪૬ ઉપરથી. આ ચિત્રમાં પણ ઉપર અને નીચે બે પ્રસંગે છે. તેમાં કથાના પરિચયની શરૂઆત ઉપરના મહાવીરજન્મના પ્રસંગથી થાય છે. વર્ણન માટે જૂઓ ચિત્ર ૭નું આ પ્રસંગને લગતું વર્ણન.
ચિત્રના અનુસંધાને છપ્પન દિકકુમારીઓના મહોત્સવને નીચે પ્રસંગ જોવાનો છે. પ્રભુનો જન્મ થતાં જ છપ્પન દિકકુમારીઓનાં આસન કંપ્યાં અને અવધિજ્ઞાનથી પ્રભુને જન્મ થએલો જાણી, હર્ષપૂર્વક સૂતિકાઘરને વિષે આવી. તેઓમાં (૧) ભગંકરા (૨) ભગવતી (૩) સુભેગા (૪) ભેગમાલિની (૫) સુવત્સા (૬) વત્સમિત્રા (૭) પુષ્પમાળા અને (૮) અનંદિતા નામની આઠ દિકકુમારીઓએ અલકથી આવી પ્રભુને તથા પ્રભુની માતાને નમસ્કાર કરી ઈશાન દિશામાં સૂતિકાઘર રચ્યું; અને એ ઘરથી એક જન પર્યત જમીનને સંવર્તવાય વડે શુદ્ધ કરી.
(૯) મેઘંકરા (૧૦) મેઘવતી (૧૧) સુમેઘા (૧૨) મેઘમાલિની (૧૩) તોયધારા (૧૪) વિચિત્રા (૧૫) વારિષણા અને (૧૬) બલાહિકા નામની આઠ દિકકુમારીઓએ ઊર્વલોકથી આવી પ્રભુને તથા પ્રભુની માતાને નમન કરી સુગંધી જળ તથા પુષ્પોની વૃષ્ટિ કરી.
(૧૭) નંદા (૧૮) ઉત્તરાખંદા (૧૯) આનંદ (૨૦) નંદિવર્ધના (૨૧) વિજયા (૨૨) વૈજયંતી (૨૩) જયંતી અને (૨૪) અપરાજિતા નામની આઠ દિકકુમારીઓએ પૂર્વ દિશા તરફના રૂચક પર્વતથી આવીને મુખ જેવા માટે આગળ દર્પણ ધર્યું.
Jain Education Intemational

Page #102

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[57
(૨૫) સમાહારા (૨૬) સુપ્રદત્તા (૨૭) સુપ્રબુદ્ધા (૨૮) યશોધરા (૨૯) લક્ષમીવતી (૩૦) શેષવતી (૩૧) ચિત્રગુપ્તા અને (૩૨) વસુંધરા નામની આઠ દિકકુમારીઓ દક્ષિણ દિશાના રૂચક પર્વતથી આવી સ્નાન માટે જળથી ભરેલા કળશ લઈ ગીતગાન કરવા લાગી.
(૩૩) ઇલાદેવી (૩૪) સુરાદેવી (૩૫) પૃથિવી (૩૬) પદ્મવતી (૩૭) એકનાસા (૩૭) નવમિકા (૩૯) ભદ્રા અને (૪૦) શીતા નામની આઠ દિકકુમારીઓ પશ્ચિમ દિશાના રૂચક પર્વતથી આવી, પ્રભુને તથા પ્રભુની માતાને પવન નાખવા માટે પંખો લઈને ઊભી રહી.
૪૧) અલંબુસા (૪૨) મિતકશી (૪૩) પુડરીકા (૪૪) વારુણી (૪૫) હાસા (૪૬) સર્વપ્રભા (૪૭) શ્રી અને (૪૮) હી નામની આઠ દિકકુમારીઓ ઉત્તર દિશાના રૂચક પર્વતથી આવી, ચામર વીંઝવા લાગી.
(૪૯) ચિત્રા (૫૦) ચિત્રકનકા (૫૧) શતરા અને (૫૨) વસુદામિની નામની ચાર દિકકુમારીકાઓ રૂચક પર્વતની વિદિશાઓમાંથી આવી, હાથમાં દીપક લઈ ઈશાન વગેરે વિદિશાઓમાં ઊભી રહી.
(૫૩) રૂપા (૫૪) રૂપાસિકા (૫૫) સુરૂપ અને (૫૬) રૂપકાવતી નામની ચાર દિકુમારીઓએ રૂચક દ્વીપથી આવીને ભગવંતના નાળને ચાર અંગૂલથી છેટે છેદી, ખોદેલા ખાડામાં નાખી. ખાડો વૈડૂર્યરત્નોથી પૂરી તેની ઉપર પીઠ બનાવ્યું, તથા તેને દૂર્વાથી બાંધીને તે જન્મઘરની પૂર્વ દિશા, દક્ષિણ દિશા અને ઉત્તર દિશામાં કેળનાં ત્રણ ઘર બનાવ્યાં. દક્ષિણ દિશાવાળા ઘરમાં પ્રભુને તથા માતાને સિંહાસન ઉપર બેસાડી, બંનેને સુગંધી તેલનું મર્દન કર્યું.
ચિત્રમાં જુદી જુદી દિશા, વિદિશાઓની એકેક દિકુમારી રજુ કરી છે, કારણ કે આટલી જગ્યામાં પ૬ દિકકુમારીઓ ચિતરી શકાય નહિ. ચિત્રમાં કેળના ત્રણ ઘર તથા બે સિંહાસન પણ ચીતરેલાં છે. કલ્પસૂત્રની બીજી હસ્તપ્રતોમાં આવી રીતનો ચિત્રપ્રસંગ ચીતરેલું જોવામાં આવતો નથી.
છપ્પન દિકુમારીકાઓનાં જુદાં જુદાં ચિત્ર ૬૫ થી ૧૨૦ આ પુસ્તકમાં જ પ્રસિદ્ધ કરેલાં છે. Fig. 121. DUA. 1, 46. Two scenes in one : (a) Mahavira's birth : (b) Goddesses arrive.
The treatment is essentially the same as that of our fig. 7 and 64.
ચિત્ર ૧૨૨ જન્માભિષેક અને ઇંદ્રનું પંચરૂપે પ્રભુને લઈને મેરુ ઉપર જવું. ચિત્ર ૧૨૧ના પાના ઉપરથી. આ ચિત્રમાં પણ ઉપર અને નીચે એમ બે પ્રસંગે છે. તેમાં કથાના પરિચયની શરૂઆત નીચેના ઈંદ્ર પંચરૂપે પ્રભુને મેરુ ઉપર લઈ જાય છે, તે પ્રસંગથી થાય છે. ઈદ્ર પ્રભુને કરસંપુટમાં લીધા અને પ્રભુની સેવાનો તમામ લાભ લેવા માટે પિતાનાં પાંચ રૂ૫ બનાવ્યાં. એક રૂપે પ્રભુને ગ્રહણ કર્યા, બે રૂપે બંને બાજુએ રહીને ચામર વીંઝવા લાગ્યો, એક રૂપે પ્રભુના માથે છત્ર ધારણ કર્યું અને એક રૂપે વજા ધારણ કરીને આગળ ચાલવા લાગ્યો. પછી ચિત્રના અનુસંધાને, જન્માભિષેકનો ઉપરનો પ્રસંગ જેવા છે. વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૧૨૩નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન.
ચિત્રની મધ્યમાં બે હાથમાં પ્રભુને પકડીને એક રૂપે ઇન્દ્ર વેગથી જતો દેખાય છે, બીજા રૂપે સૌથી આગળ વજ ધારણ કર્યું છે, તેની પાછળ ત્રીજા રૂપે ચામર વીંઝતા અને ચોથા રૂપે પ્રભુના મસ્તકે છત્ર ધારણ કરતો તથા પાંચમા રૂપે ચામર વીંઝતો દેખાય છે. ઇંદ્ર આકાશમાં ઉતાવળથી જતા હોવાથી ચામર ધરતાં બંને રૂપે તથા છત્રવાળું રૂપ આગળપાછળ થઈ ગયાં છે. ચિત્રનાં પાત્રો વેગવાન છે. જે ચિત્રકારનો પીછી ઉપર અદભુત કાબૂ દર્શાવે છે. ૧૫
Jain Education Intemational

Page #103

The Life of Lord Sri Mahavira
Fig. 122. DUA. 1. 46. Two scenes in one : (a) Mahāvīra's lustration and bath at his birth; (b) Sakra in fivefold rupas.
58]
The treatment is essentially similar to that of our fig. 123 and 127, ચિત્ર ૧૨૩, પ્રભુ શ્રીમહાવીરસ્વામીને મેરુ પર્વત પર જન્માભિષેક.
પાટણ રની પ્રતના પાના ૨૯ ઉપરથી. સૌધર્મેન્દ્રનું પર્વત સમાન નિશ્ચલ, શક્ર નામનું સિંહાસન કંપાયમાન થયું, એટલે ઇન્દ્રે અવિધજ્ઞાનના ઉપયોગ મૂકી જોયું તે ચરમ જિનેશ્વરના જન્મ થએલા જણાયા. તરત જ ઇન્દ્રે હરિગમેષી દેવ પાસે એક ચેાજન જેટલા પરિમંડળવાળા સુઘાષા નામનેા ઘંટ વગડાવ્યા. એ ઘંટ વગાડતાંની સાથે જ સર્વ વિમાનામાં ઘંટ વાગવા લાગ્યા. પેાતાતાના વિમાનમાં થતા ઘંટનાદથી દેવા સમજી ઈન્દ્રને કાંઇક ક્તવ્ય આવી પડયું છે. તે સર્વે એકઠા થયા એટલે હરિણગમેષોએ ઇન્દ્રના હુકમ કહી સંભળાવ્યા. તીર્થ‘કરના જન્મમહેાત્સવ કરવા જવાનું છે એમ જાણીને દેવાને બહુ જ આનંદ થયા.
ગયા કે
દેવાથી પરિવરેલા ઇન્દ્ર નન્દીશ્વરદ્વીપ પાસે આવી વિમાનને સંક્ષેપી ભગવાનના જન્મસ્થાનકે આવ્યા. જિનેશ્વરને તથા માતાને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઇ, વંદન-નમસ્કાર વગેરે કરી મેલ્યેા કે ‘કુક્ષિમાં રત્ન ઉપજાવનારી, જગતમાં દીપિકા સમી હે માતા ! હું તમને નમસ્કાર કરૂ છું. હું દેવાનેા સ્વામી શક્રેન્દ્ર આજે તમારા પુત્ર છેલ્લા તીર્થંકરના જન્મમહાત્સવ ઊજવવા દેવલાકથી ચાલ્યા આવું છું, માતા ! તમે કાઈ રીતે ચિંતા કે વ્યગ્રતા ન ધરતાં.' તે પછી ત્રિશલા માતાને ઇન્દ્રે અવસ્વાપિની નિદ્રા આપી અને જિનેશ્વરપ્રભુને કસંપુટમાં લીધા.
ધીમેધીમે વિવિધ ભાવના ભાવતા, દેવાથી પરિવરેલા, સૌધર્મેન્દ્ર, મેરુપર્વતના શિખર ઉપર રહેલા પાંડુક વનમાં આવી પહેાંચ્યા અને ત્યાં મેરુની ચૂલાથી દક્ષિણ ભાગમાં રહેલી અતિ પાંડુકખલા નામની શિલા પર જઈ પ્રભુને ખેાળામાં લઈ પૂર્વ દિશા ભણી મુખ કરી સ્થિત થયા.
પહેલાં અચ્યુતેન્દ્ર પ્રભુને સ્નાન કરાવ્યું. તે પછી અનુક્રમે બીજા ઇન્દ્રો અને છેક છેલ્લે ચંદ્ર-સૂર્ય વગેરેએ પણ પ્રભુના સ્નાનને લહાવા લીધા. શકેન્દ્રે પાતે ચાર વૃષભનું રુપ કરીને આઠ શીંગડાંમાંથી ઝરતા જળ વડે પ્રભુના અભિષેક કર્યા.
ચિત્રમાં સૌધર્મેન્દ્રના ખેાળામાં પ્રભુ બિરાજમાન થએલા છે. ઈંદ્રના મસ્તક ઉપર ઉત્તમ કિંમતી છત્ર છે અને પાછળના ભાગમાં ભામંડલ છે. ઉપરના ભાગમાં એ વૃષભનાં રુપા ચીતરેલાં છે અને આજુબાજુમાં એ દેવા હાથમાં કલશ લઈને ઊભેલા છે, ઇન્દ્રની પલાંઠીની નીચે મેરુપર્વતની ચૂલાએ ચીતરેલી છે. પર્વતની ચૂલાની બંને બાજુએ પૂજનની સામગ્રી હાથમાં લઈને પર્વત પર ચડતા એકેક ભક્તજનની ચિત્રકારે રજૂઆત કરેલી છે.
Fig. 123. HGP. 2, 29. Mahāvīra's lustration and bath at birth. The treatment is essentially similar to that of our figure 122.
On the night when Mahavira was born there was a divine lustre caused by the gods descending; and ascending, wealth was poured on to the palace of Siddhartha by the servants of Kubera; and the gods celebrated the festival of the birth bath of the Tirthankara (titthayarajammana-abhiseya-mahimae kayae). Hemachandra expands the account. The 56 dikkumaris acted as midwives. Then came Sakra, threw the queen into a deep slumber with a sleeping charm, laid a false Mahavira by her side, and made himself fivefold (Jaisalmerni Chitrasamriddhi Fig. no. 32). With one self he held the child, with a second self he held a parasol over

Page #104

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[59 the child, with a third and fourth he stood beside it waving fly-whisks, and with the fifth, bearing the thunderbolt, he danced before the child. Then all went to Mount Meru for the ceremony. The 63 other Indras came to bath the child. The Master playfully pushed the tip of Mount Meru with his left great toe, and all the mountain peaks down before him, to the amazement of the gods. Then the Indras anointed him with marvellous unctions.
In our painting, Mahāvīra sits on Sakra's lap. Beside him are two Indras, holding pitchers of water. Above are two bulls, apparently two of four crystal bulls created by Sakra to stand in the four directions. The peaks of Mount Meru appear in the bottom of th scene. Above Sakra is an honorific parasol and behind him is an aureole. At the right of the Meru peak a man is climbing with a flower basket and at the left a man is climbing with a flower in his hand, these subjects are additional to our figure. 122.
ચિત્ર ૧૨૪. પ્રભુ શ્રીમહાવીરસ્વામિને જન્માભિષેક. નવાબ ૧ની પ્રતના પાના ૪૬ ઉપરથી. વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૧૨૨-૧૨૩નું આ પ્રસંગને લગતું વર્ણન.
Fig. 124. SMN, 1, 46. Mahavira's lustration and bath at birth.
The treatment is essentially similar to our figure 122.
ચિત્ર ૧૨૫. સિદ્ધાર્થ રાજાના ભવનમાં હિરણ્યને વરસાદ વરસાવતા દે. નવાબ ૪, પાના ૩૨ ઉપરથી.
જે રાતે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જનમ્યા તે રાતે કુબેરની આજ્ઞામાં રહેતા તિરછા લેકમાં વસતા ઘણા ભક દેએ સિદ્ધાર્થરાજાના ભવનમાં હિરણ્યને વરસાદ અને સુવર્ણનો વરસાદ, રતનનો વરસાદ અને વજન વરસાદ, વસ્ત્રોને વરસાદ અને ઘરેણાંનો વરસાદ, પાંદડાંનો વરસાદ અને ફુલનો વરસાદ, ફળોનો વરસાદ અને બીજનો વરસાદ, માળાઓનો વરસાદ અને સુગંધને વરસાદ, વિવિધ રંગને વરસાદ અને સુગંધિત ચૂર્ણોને વરસાદ વરસાવ્યો, વસુધારા વરસાવી એટલે ધનને રેલમછેલ વરસાદ વરસાવ્યો.
Fig. 125. SMN. 4, 32 The serevants of Kubera rained shower of silver, gold etc, on the king Siddhartha's palace.
During the night in which Sramaņa Bhagavān Mahāvira was born, many gods of the Lokāntikadeva--loka, in Kuber's service, rained on the palace of king Siddhārtha, a shower of silver, gold, diamonds, garments, ornaments, leaves, fruits, seeds, garlands, perfumes, scented powders, coloured powders and a continuous shower of riches.
ચિત્ર ૧૨૬. પાટણ ૩ના પાના ૩૮ ઉપરથી. પ્રભુ શ્રી મહાવીર સ્વામીના જન્મ પ્રસંગે આનંદ કરતા દેવો. ભગવાન મહાવીરના જન્મ મહોત્સવ વખતે, દેવ જૂદી જૂદી જાતનાં વાદ્યો વગાડીને આનંદ કરતાં દેખાય છે. ચિત્રમાં કુલ ચાર દે છે. તેમાં ઉપરના દેવના જમણા હાથમાં લૂંટ, તથા ઉંચા કરેલા ડાબા હાથમાં ઘંટ વગાડવાને દડે છે. પ્રથમ દેવની પાછળ બંને હાથે ઢોલ વગાડતે બીજે દેવ ઊભેલ છે, દેવના બંને હાથની ગતિ ખાસ જોવા જેવી છે. નીચેના બે દેવે પૈકી, પ્રથમ દેવના બંને હાથમાં શંખ છે, અને પ્રથમ દેવની પાછળ ઊભેલો બીજો દેવ ભૂંગળ વગાડે છે. આ ચિત્રપ્રસંગ ચિત્રકારના સમયના સંગીતના વાદ્યો તથા તે વગાડવાની પદ્ધતિને પૂરા આપણને પૂરો પાડે છે, જે જોતાં આપણને લાગે છે કે ચિત્રકારના સમયમાં પશ્ચિમ ભારતની પ્રજામાં સંગીતનું જ્ઞાન અને સન્માન ઘણાં જ ઉચ્ચ પ્રકારનાં હોવાં જોઈએ.
Jain Education Intemational

Page #105

60].
The Life of Lord Sri Mahāvira Fig. 126. HGP 3, 38. At the birth of Bhagavăn Sri Mahavira Gods in gaiety. The gods are celebrating the birth of Bhagavan Sri Mahāvīra in great merriment. Four gods are represented in the illustration, the first god on the upper left holds a bell in his right hand and a stick in his raised left hand. Following him another god, beating a drum with both hands. The rhythm of the hands reflect the speed of the movements. In the lower portion, the first god holds a conch and the second blows a pipe. This provides useful information about the musical instruments and the mode of playing them at the time of the composition of the illustration. It shows also that the music was held in high esteem by the people in Western India at that time.
ચિત્ર ૧૨. પંચ રૂપે ઈંદ્ર અને મહાવીર જન્મ. જૈસલમેરની પ્રતના પાના ૩૯ ઉપરથી. આ ચિત્રની પહોળાઈ અને લંબાઈ ૩૪૩ ઈંચની છે.
ચિત્રમાં ઉપર અને નીચે એમ બે પ્રસંગે છે, તેમાં કથાના પરિચયની શરૂઆત નીચેના મહાવીર જન્મના ચિત્રથી થાય છે. જે વખતે ગ્રહ ઉચ્ચ સ્થાનમાં વર્તતા હતા, ચંદ્રને ઉત્તમ યોગ પ્રાપ્ત થયો હતો, સર્વત્ર સૌમ્યભાવ, શાંતિ અને પ્રકાશ ખીલી રહ્યાં હતાં, દિશાઓમાં અંધકારનું નામનિશાન પણ ન હતું, ઉલ્કાપાત, રજોવૃષ્ટિ, ધરતીકંપ કે દિગદાહ જે ઉપદ્રવનો છેક અભાવ વર્તતો હતો, દિશાઓના અંત પર્યંત વિશુદ્ધિ અને નિર્મળતા પથરાએલી હતી, જે વખતે સર્વ પક્ષીઓ પોતાના કલરવ વડે જયજય શબ્દો ઉચ્ચાર કરી રહ્યાં હતાં, દક્ષિણ દિશાને સુગંધિ શીતળ પવન પૃથ્વીને મંદમંદપણે સ્પર્શ કરતો વિશ્વના પ્રાણીઓને સુખ-શાંતિ ઉપજાવી રહ્યો હતો, પૃથ્વી પણ સર્વપ્રકારનાં ધાન્યાદિથી ઉભરાઈ રહી હતી અને જે વખતે સુકાળ, આરોગ્ય વગેરે અનુકુળ સંયોગોથી દેશવાસી લોકોનાં હૈયાં હર્ષના હિંડોળે ઝૂલી રહ્યાં હતાં, તેમ જ વસંતોત્સવાદિની કીડા દેશભરમાં ચાલી રહી હતી. તે વખતે, મધ્યરાત્રિના વિષે, ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્ર સાથે ચંદ્રનો યોગ પ્રાપ્ત થતાં, આરોગ્યવાળી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીએ બાધારહિતપણે આરોગ્યવાન પુત્રને જન્મ આપ્યો.
ચિત્રમાં સુવર્ણના પલંગ ઉપર બિછાવેલી વિવિધ જાતિનાં કુલેથી આચ્છાદિત કરેલી સુગંધીદાર શમ્યા ઉપર ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણી સૂતા છે. જમણા હાથે પ્રભુ મહાવીરને બાળકરૂપે પકડીને તેમના તરફ-સન્મુખ જોઈ રહેલાં છે. તેમનો જમણો હાથ તકીઆને અઢેલીને રાખેલ છે. તેમનું સારું કે શરીર વસ્ત્રાભૂષણથી સુસજિત છે. તેમના ઉત્તરીય-વસ્ત્ર-સાડીમાં સુંદર ભાત ચીતરેલી છે. તેમને પોશાક પંદરમા સૈકાના શ્રીમંત વૈભવશાળી કુટુંબની સ્ત્રીઓના પહેરવેશનો સુંદરમાં સુંદર ખ્યાલ આપે છે. પલંગની નીચે પાણીની ઝારી તથા પલંગમાંથી ઊતરતી વખતે પગ મૂકવા માટે પાદપીઠ પગ મૂકવાનો બાજોઠ-૫ણ ચીતરેલાં છે. ત્રિશલાના પગ આગળ એક
સ્ત્રી-પરિચારિકા ઊભેલી છે, અને ઉપરના ભાગમાં ચિત્રની ડાબી બાજુએ, બીજી બે સ્ત્રી-પરિચારિકાઓ હાથમાં વિવિધ વસ્તુઓ પકડીને સેવા કરવાની ઉત્સુકતા બતાવતી બેઠેલી છે.
આ પછી ચિત્રના અનુસંધાને, ઇંદ્ર પંચરૂપે પ્રભુને જન્માભિષેક કરવા લઈ જાય છે તે પ્રસંગ જોવાનો છે. ત્રિશલા માતાને તથા પરિવારને અવસ્થાપિની નિદ્રા આપીને, ઈદ્ર પ્રભુને કરસંપુટમાં લીધા અને પ્રભુની સેવાને તમામ લાભ પોતાને મળે તે માટે પિતાના પાંચ રૂપ બનાવ્યા. એક રૂપે પ્રભુને ગ્રહણ કર્યા (આ ચિત્રમાં ઈંદ્રના બદલે હરિમેષિ-ઇંદ્રના પદાતિ–ની રજૂઆત કરેલી છે). બે રૂપે બન્ને બાજુ રહીને ચામર વિઝવા લાગ્યો, એક રૂપે પ્રભુના માથે છત્ર ધારણ કર્યું અને એક રૂપે વજી ધારણ કરીને આગળ ચાલવા લાગ્યો.
ચિત્રની મધ્યમાં બે હાથે પ્રભુને પકડીને ઈંદ્ર વેગથી જતો દેખાય છે, બીજા રૂપે સૌથી આગળ વજા ધારણ કર્યું છે, તેની પાછળ ત્રીજા રૂપે ચામર વીંઝતો અને ચોથા રૂપે પ્રભુના મસ્તકે છત્ર ધારણ કરતો તથા
Jain Education Intemational

Page #106

jainelibrary.or
रागादिद्यापिंगलगलीपापाले बलंबमाणवकटाण्ड
प्रामुमिलिहविसिडलह
ऋणणकणरुरकपाचश
दिसाकारिटमलदारामांचा
वशिछाणामपिकणारारिमलमहरिहविगवि
दामिनिमिासतवि विद्दवीरवलगा किंव
लकिदा विचसिएर
परिमाण॥॥॥सदावश्वाम्रा दिमागी दि| मंगला दाहकाला आणानादागदंडनायगराईसरतल
Re
૫૫ સિદ્ધાર્થરાજાનાં આભૂષણેાનું વર્ણન 55 Description of the Siddhārtha's ornaments
33

Page #107

Jain Education Intemational

પદ સિદ્ધાર્થ સ્વપ્નોનું ફલ સાંભળે છે. 56 Siddhārtha listens to the expounding of the dreams
પ૭ સિદ્ધાર્થરાજા સ્નાનઘરમાં 57 Siddhartha's toilet

Page #108

પ૮ સ્વપ્નલક્ષણ પાઠક 58 The interpreters of the dreams
૫૯ સિદ્ધાર્થ સ્વપ્નલક્ષણ પાઠકથી સ્વપ્નનું ફલ સાંભળે છે 59 Siddhartha listens to the expounding
of the dreams

Page #109

C
向桶
6219.024

P
૬૦ નવનિધાન
60 Treasure jars in Siddhartha's palace
36

Page #110

૬૧ ઉપર : ત્રિશલા માતાના શાક અને આનંદ
61 Trisala's grief and rejoicing
૬૨ ત્રિશલા માતાના ગર્ભ ફરકવાથી આનંદ
62 Trisala's rejoicing at the movement of the foetus
31

Page #111

दाहा
121
मान लाख
26 OR SOP
mantal
KARN
मणिमादा दोनदाहला इरिए निजी बहि
पन्ना
निज NESTLEDE आपण
૬૩ પ્રભુ શ્રીમહાવીરસ્વામીના ૧ થી ૨૩ પૂર્વભવાનાં પ્રસંગે 63 Symbolic incidents from the first to twentythird preceeding lives of Mahavira
38

Page #112

) .
( ?
દિ
ક
જ
જ
'
૬૪ પ્રભુ શ્રીમહાવીરસ્વામીનો જન્મ અને ૨૪ થી ૨૬ પૂર્વભવનાં જીવન પ્રસંગે 64 Sri Mahāvīra's Birth and incidents from the twentyfourth to twentysixth preceeding lives

Page #113

40
65-77 The dikkumāris arrive ૬૫-૭૭ દિકુ કુમારીકાઓનું અવતરણ
Jain Education Intemational

Page #114

As Represented in the Kalpasôtra Paintings
1 61
પાંચમા રૂપે સૌથી પાછળ ચામર વીંઝતા દેખાય છે. ચિત્રનાં પાત્રા વેગવાન છે, જે ચિત્રકારના પીંછી ઉપરના અદ્ભૂત કાબૂ દર્શાવે છે.
Fig. 127. Sakra in five fold and Mahavira's birth. JSM. Fol. 39. Size 32"x3" two scenes in one: (a) Sakra in five fold; (b) Mahavira's birth.
Story begins from the lower portion. It was in the summer season in first month in the second demi-lunation, during the bright half of the month Caitra, on the thirteenth day, after a gestation of nine months and seven and half days, that the Venerable Ascetic Mahavira was born, a faultless child. When the planets were at their greatest elongation, and when they were in a fortunate conjuction with the moon, while all the region were in a state of placidity, while there was no darkness, but all luminous without any louring redness and nightingales singing song of triumph and the purifying winds moving gently along, and circling around the place where lay the Lord Mahavira and his mother. The joyous multitude were engaged in celebrating the vernal festival and even the earth seemed to share in the delight. It was at midnight, under the constellation of Uttara Phalguni, at a lucky conjunction of the moon and planets that the event took place. On the night in which the Adorable Ascetic was born, many gods and goddesses continued going and coming to and from this world with a divine splendour, manifesting, by laughter and other signs, the intensity of their joy. On the night in which the Adorable Ascetic Mahavira was born, many divinities dwellers in the world under the command of Kubera raíned down showers of precious ores, gold, diamonds, garments, jewells sweet-smelling leaves of flowers, fruits, seeds, garlands, ambergris, sandal-wood, and strings of pearls. The four classes of gods, those who dwell in subterranean places, those of the aerial regions, those of the stairy firmament, and those from the highest heavens, allflocked to the abode of the noble Siddhartha to hold high festival of the inaugaration of the Tirthankara.
Trisala is represented lying on a golden couch furnished with the usual type of bed, with the usual types of vessels beneath it, the babe Mahāvīra held in her right arm. Her sari is decorated with a flower pattern, a scarf covering her coiffure is wrapped round her waist and she wears ornaments. A female chauri-bearer standing behind the couch and three out of 56 dikkumaris are shown in the right side of the painting.
In the continuation of the lower portion, we have to see the scene of upper portion. Sakra is represented in five fold in the upper portion. With one self he held the child in his arms (here instead of Sakra, Haripaigamesin is represented), with a second self he held a parasol (chhatra) over the child, with a third and fourth he stood beside it waving. fly-whisks, and with the fifth, bearing the thunderbolt, he danced before the child. Then all went to Mount Meru for the ceremony.
In the middle of the painting Haripaigameşin (instead of "Sakra") shown going immediately with babe Mahavira held in his raised arms, with a second self in left he is. waving fly-whisk, with a third self he held a parasol, with a fourth self het is waving flywhisk and with the fifth, bearing the thunderbolt and seeing babe Mahavira. The lovely dyes of the garments and well-balanced patterns put on by Trisala and Sakra in five fold
૧૬

Page #115

62]
The Life of Lord Sri Mahavira are reflective of the art and fashion of the age. The earrings provided a new vogue, Silver colour adds to the lustre of the miniature, whose every figure represents a model symbolic of the prosperity and progress of the 15th century.
ચિત્ર ૧૨૮: પ્રભુશ્રી મહાવીરને જન્મ અને પછી જાગરણ. હંસ. વિ. ૧, ઉપરથી. પ્રભુ શ્રી મહાવીરના જન્મના વર્ણન માટે ચિત્ર ૧૨૭નું આ પ્રસંગનું વર્ણન જુઓ. પુત્ર જનમના છઠ્ઠા દિવસે પ્રભુના માતાપિતાએ કુલધર્મ પ્રમાણે જાગરણુનો ઉત્સવ એટલે રાતિજો કર્યો.
ચિત્રના નીચેના ભાગમાં સુંદરવસ્ત્રાભૂષણો પહેરીને, ઉંચા કરેલા એક હાથમાં પૂજન કરેલું પુસ્તક પકડીને ચાર કુમારીકાઓ બેઠેલી છે.
Fig. 128 : HVB 1. Sri Mahavira's birth and Vigil on the sixth night. The treatment of the upper register is essentially the same as that in our figure 127.
The parents of Mahāvīra celebrated the birth of the heir on the first day; they observed the religious vigil on the sixth day.
The painting shows four women holding a book with flowers in raised hand. All women are beautifuly dressed and ornamented.
ચિત્ર ૧૨૯ : બાળ મહાવીરને જન્મના ત્રીજા દિવસે ચંદ્રના દર્શન કરાવે છે. ચિત્રની ડાબી બાજુએ ઉપરના ભાગમાં ચંદ્ર છે. બાકીના પ્રસંગોની રજૂઆત નીચેના ચિત્રને લગભગ મળતી છે.
ચિત્ર ૧૩૦ : બાળ મહાવીરને જન્મના ત્રીજા દિવસે સૂર્યનું દર્શન કરાવે છે. ચિત્રની ડાબી બાજુએ ઉપરના ભાગમાં ઊગતો સૂર્ય છે. જમણી બાજુએ રાજમહેલની અગાસીનો એક ભાગ છે. સૂર્યની નીચે ત્રિશલારાણી બાળક વર્ધમાનકુમારને ઉંચા કરેલા બંને હાથમાં પકડી રાખીને સૂર્યનાં દર્શન કરાવે છે. રાણીની પાછળ છત્ર સહિત સિંહાસન છે.
આ બંને ચિત્રો અઢારમા સિકાની રાજપૂત ચિત્રકલાના નમૂનાઓ છે. બંને ચિત્રોમાં રાણીએ મસ્તક ઉપર ઓઢણીનો કેટલોક ભાગ ઓઢેલો સ્પષ્ટ દેખાય છે.
Fig. 129 : Showing the moon to Babe Mahāvira on the third day after the birth. On the left is seen the Moon. The traetment corresponds to the treatmet of Fig. 130. Both these illustrations represent the art of Rajput Painting of the 18th century.
Fig. 130 : Showing the Sun to Babe Mahavira on the third day after the birth. On the right side is a rising Sun and to the left on the top is a balcony of the palace. Raising Vardhmānakumar with both hands, the Queen Trislādevi shows the rising Sun. Behind the Queen is the sinhasana (throne) with a canopy.
ચિત્ર ૧૩૧: આમલકી ક્રીડા કરતા શ્રીવર્ધમાનકુમાર, કુસુમચંદ્રસૂરિજીની કલ્પસૂત્રની છત ઉપરથી. ચિત્રના વર્ણન માટે જૂઓ ચિત્ર ૧૩૨નું આ પ્રસંગને જ લગતું વર્ણન.
Fig. 131. KSM : The youthful Mahavira and the jealous god. The treatment is essentially the same as that in figure 132.
Jain Education Intemational

Page #116

As Represented in the Kalpasütra Paintings
[ 63
ચિત્ર ૧૩૨ : આમલકી ક્રીડા અને નિશાલ ગરણું, ડહેલા. ૨ની પ્રતના પાના ૪૩ ઉપરથી. આ ચિત્રમાં પણ ઉપર અને નીચે એમ બે પ્રસંગેા છે. તેમાં કથાના પરિચયની શરૂઆત ઉપરના આમલકી ક્રીડાના ચિત્રથી થાય છે.
(૧) એક વખતે સૌધર્મેન્દ્ર પાતાની સભામાં મહાવીરના ધૈર્યગુણની પ્રશંસા કરી અને કહેવા લાગ્યા કે : હે દેવા ! અત્યારના આ કાળમાં મનુષ્યલાકમાં શ્રીવર્ધમાનકુમાર એક બાળક હાવા છતાં પણ તેમના જેવા બીજો કેાઇ પ્રરાક્રમી વીર નથી. ઈન્દ્રાદિ દેવા પણ તેમને ખવરાવવામાં અસમર્થ છે.' આ સાંભળીને એક દેવ કે જેનું નામ જણાવવામાં નથી આવ્યું, તે જ્યાં કુમારા ક્રીડા કરતા હતા ત્યાં આન્યા અને સાંબેલા જેવા જાડા, ચપળ બે જીભવાળા, ચળતા મણુિવાળા, ફૂંફાડા મારતા, કાજળ સમાન કાળા વર્ણવાળા, ક્રૂર આકૃતિવાળા અને વિસ્તૃત ફણાવાળા મેાટા સર્પનું રૂપ બનાવીને ક્રીડા કરવાના વૃક્ષને વીંટાળી દીધું. આવા ભયંકર સર્પ જોઇ ભયભીત બનેલા અધા કુમારા રમતગમત પડતી મૂકી નાસી છૂટવા, પરંતુ મહાપરાક્રમી ધૈર્યશાળી શ્રી વર્ધમાનકુમારે જરાપણુ ભય પામ્યા વિના પાતે ત્યાં તેની પાસે જઇ, સર્પને હાથથી પકડી દૂર ફેંકી દીધા. સર્પ દૂર પડચો એટલે નિર્ભય અનેલા કુમારે પાછા એકઠા થઇ ગયા અને ક્રીડા શરૂ કરી દીધી.
(૨) હવે કુમારોએ વૃક્ષની રમત પડતી મૂકી દડાની રમત શરૂ કરી. રમતમાં એવી શરત હતી કે જે હારી જાય તે જીતેલાને ખભા ઊપર બેસાડે. કુમારવેષધારી દેવ શ્રી વર્ધમાનકુમાર સાથે રમતમાં હારી ગયા. તેણે કહ્યું : ભાઈ, હું હાર્યાં અને આ વર્ધમાનકુમાર જીત્યા માટે એમને મારા ખભા ઉપર બેસવા દો. શ્રી વર્ધમાન ખભા ઉપર બેઠા એટલે દેવે તક સાધી તેમને ખિવરાવવાના પ્રપંચ કર્યો. તેણે પાતાની દેવશક્તિથી સાત તાડ જેટલું ઊંચુ પાતાનું શરીર બનાવ્યું. પ્રભુ તેના પ્રપંચ અવિધજ્ઞાનના ખળથી જાણી ગયા. તેમણે વજ્ર જેવી કઠાર મુષ્ટિથી તેની પીઠ પર એવા તા પ્રહાર કર્યો કે તે ચીસા પાડવા લાગ્યા અને પીડા પામવાથી મચ્છરની જેમ સકેાચાઇ ગયા. પ્રભુનું પરાક્રમ તથા ધૈર્ય પ્રત્યક્ષ અનુભવી ઇન્દ્રના સત્ય વચનને તેણે મનમાં સ્વીકાર કર્યાં અને પેાતાનું અસલ સ્વરૂપ પ્રકટ કરી સઘળા વૃત્તાંત કહી સંભળાવ્યા. તે વખતે ઇન્દ્ર ધૈર્યશાળી પ્રભુનું · વીર' એવું ગુણનિષ્પન્ન
નામ પાડયું.
ચિત્રમાં વર્ધમાનકુમારે માથે મુકુટ તથા કાનમાં કુંડળ વગેરે આભૂષણા પહેરેલાં છે અને ઝાડને વીંટાઈ વળેલા સર્પ છે. વર્ધમાનકુમારની આગળપાછળ ત્રણ તથા ઉપરના ભાગમાં એક ખીએ છેકરો ચીતરેલા છે. વર્ધમાન દેવના ખભા ઉપર બેઠેલા છે. વળી નજીકમાં એક વ્યકિત ઊભેલી છે, જે જમણા હાથ ઊંચા કરીને કાઈને ઓલાવીને મહાવીરના આ પરાક્રમના પ્રસંગ ખતાવતી હાય એમ લાગે છે.
આ પ્રસંગની સાથે સરખાવે। કૃષ્ણની બાળક્રીડાનેા એક પ્રસંગ.
(૧) કૃષ્ણ જ્યારે ખીજા ગેાપ બાળકા સાથે રમતા હતા ત્યારે તેમના શત્રુ કંસે મારવા માકલેલા અશ્વ નામના અસુર એક ચેાજન જેટલું સર્પરૂપ ધારણ કરી માર્ગ વચ્ચે પાડ્યો અને કૃષ્ણ સુદ્ધાં બધાં બાળકોને ગળી ગયા. આ જોઇ કૃષ્ણે એ સર્પના ગળાને એવી રીતે રૂધી નાખ્યું કે જેથી તે સર્પ અઘાસુરનું મસ્તક ફાટી શ્વાસ નીકળી ગયા અને તે મરી ગયા. તેના મુખમાંથી ખળકા બધા સકુશળ બહાર આવ્યા.
-ભાગવત દશમધ, અ. ૨૦, àા. ૧૨-૩૫, પૃ. ૮૮.
(૨) એકબીજાને અરસપરસ ઘેાડા બનાવી જ્યારે ગેાપ બાળકા સાથે કૃષ્ણ અને ખળભદ્ર રમતા હતા, તે વખતે કંસે માકલેલા પ્રલમ્બ નામના અસુર તે રમતમાં દાખલ થયા. તે કૃષ્ણ અને ખળભદ્રને ઊપાડી જવા ઈચ્છતા હતા. એણે ખળભદ્રને ઘેાડા બની તેમને દૂર લઈ જઈ, એક પ્રચંડ અને ભયાનક રૂપ પ્રગટ કર્યું. ખળભદ્રે છેવટે
Jain Education Intemational

Page #117

64).
The Life of Lord Sri Mahavira ન ડરતાં સખત મુષ્ટિપ્રહારથી એ વિકરાળ અસુરને લેહી વમતો કરી ઠાર કર્યો અને અંતે બધા સકુશળ પાછા ફર્યા.
-ભાગવત દશમસકન્દ, અ. ૨૦, કલે. ૧૮-૩૦ આ પછી ચિત્રના અનુસંધાને, અનુક્રમે નિશાલ ગરણનો નીચેનો પ્રસંગ જોવાનો છે. પ્રભુ જ્યારે આઠ વર્ષથી કંઈક અધિક ઉમ્મરના થયા ત્યારે, પ્રભુ જન્મથી જ ત્રણ જ્ઞાન સહિત જન્મેલા હોવા છતાં, પરમ હર્ષિત થએલાં માતા, સામાન્ય પુત્રની પેઠે તેઓને નિશાળે ભણવા મોકલવા તૈયાર થયાં. શુભ મુહૂર્ત અને શુભ લગ્ન પ્રભુને નિશાળે બેસાડવાની મહોત્સવ પૂર્વક મોટી તૈયારી કરી. સગાં-સંબંધીઓને, હાથી, ઘોડા વગેરે વાહનથી, હાર, મુગટ, કંડલ, બાજુબંધ, કંકણુ વગેરે આભૂષણેથી અને પંચવર્ષીય રેશમી વસ્ત્રોથી આદરપૂર્વક સત્કાર કર્યો. ભણાવનાર પંડિતને માટે મહામૂલ્યવાળાં ઘરેણાં, વિવિધ પ્રકારનાં રત્ન અને શ્રીફળ વગેરે ઉત્તમ વસ્તુઓ તૈયાર કરવામાં આવી. નિશાળના વિદ્યાર્થીઓને વહેંચવા માટે સોપારી, સાકર, બદામ, દ્રાક્ષ, ચારોળી, મીઠાઈ અને વિવિધ પ્રકારનાં વસ્ત્રો મંગાવ્યાં. સુવર્ણ, રત્ન અને રૂપાથી જડેલાં પાટી-ખડિયો-લેખન વગેરે ઉપકરણ તૈયાર કયાં. દેવી સરસ્વતીની મૂર્તિના પૂજન માટે કિંમતી રત્નો અને મોતીઓથી જડેલું સુવર્ણનું મનોહર આભૂષણ તૈયાર કરાવ્યું. કુલની વૃદ્ધ સ્ત્રીઓએ પ્રભુને પવિત્ર જળ વડે સ્નાન કરાવી, ચંદન કપૂર વગેરે સુગંધી દ્રવ્યોથી વિલેપન કર્યું. ત્યાર પછી ઉત્તમ વસ્ત્રો, દિવ્ય આભૂષણે અને પુષ્પમાળા વડે અલંકૃત થએલા પ્રભુને સુવર્ણની સાંકળથી શોભી રહેલા ઉત્તમ હાથી ઉપર બેસાડ્યા. સેવકોએ પ્રભુના મસ્તક ઉપર રમણીય છત્ર ધારણ કર્યું. ચંદ્રનાં કિરણો જેવાં સફેદ ચામર વીંઝાવા લાગ્યાં, ગવૈયાઓ ગાન ગાવા લાગ્યા, વાજિંત્રોના મધુર સૂર નીકળવા લાગ્યા, વિવિધ પ્રકારના નાચ થવા લાગ્યા, યાચકને ઈચ્છિત દાન મળવા લાગ્યાં. એવી રીતે ધામધુમ સાથે, ચતુરંગી સેનાથી પરવરેલા શ્રીવર્ધમાનકુમાર પંડિતને ઘેર ભણવા ગયા.
ચિત્રમાં હાથી ઉપર વર્ધમાનકમાર બેઠેલા છે. હાથીની આગળ એક માણસ શરણાઈ વગાડતો દેખાય છે અને હાથીની પાછળ ઉપર બે અને નીચે એક, કુલ ત્રણ સ્ત્રીઓ મંગલ ગીત ગાતી ઉભી છે. નીચે ચાર પુરુષો બેઠેલા છે.
Fig 132: DUA. 2, 43. Two scenes in one : (a) The youthful Mahavira and the jealous god; (b) Mahavira is going to school (Nisalagarnum).
Before he was 8 years old Mahavira used to play games becoming his age with other boys. One day, in his court while describing the hero (Vira), Hari (Sakra) said that all steadfast (dhira) beings were inferior to Mahā vira (anumahaviram). One of gods his name is not given-full of prideful envy determined to shatter Mahāvira's courage, and went to the place where the Lord was playing. At that time Mahāvīra and his companions were engaged in the game of amalaki. The god assumsd the form of a serpent and appeared at the foot of a tree, All the other boys fled in terror, but Mahāvira picked up the serpent as though it were a rope and dashed it to the ground. The other boys were than ashamed and resumed the game. The god now returned in the form of a boy. At this time the boys were climbing a tree. Mahāvīra got to the top first-for what achievement was that for him who was destined to reach the top of the universe ?-where he shone like the sun on Mount Meru, while his companions hung below like the constellations of monkeys (pun on the word sakhamrgas). Mahāvīra had won, and the wager had been that winner should mount the back of the vanquished and ride about on them. He therefore got on to the backs of the other boys as though they were horses; foremost among the strong, he even
Jain Education Intemational

Page #118

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[ 65 mounted the back of the god. Then the god, with wicked intent, took the form of a terrifying demon and began to increase in size until he was even larger than the mountains. In his hell like mouth, his tongue looked like the serpent Takşaka; on his head now like a mountain top (indeed the sirahsaila) his tawny hair flamed like a forest fire. His two dreadful tusks (or, rows of teeth) were like saws; his eyes blazed furiously like braziers of coals (angarasakatyau); his brows, twisted in a scowl were like two mighty serpents. He was still growing larger when the Lord dealt him a mighty blow on the back with his fist, and that blow reduced him to a dwarf. The god, who had thus suffered and actual demonstration of the manliness of the Lord, described by Indra, now took his true form, did reverence to the Lord, and returned to his abode.
(a) In the upper portion of the painting at the left is a tree, around which is coiled a snake (the god in disguise), Near the tree is a boy playing and Lord Mahāvira is on the shoulder of a god. Above Mahavira's head is parasol. Behind Mahāvīra at the right are three boys playing.
(b) In the lower portion at the left is a trumpeter, and behind him Mahāvīra is seated on an elephant on his way to school. Following the elephant are three ladies with auspicious objects in their hands. At the bottom of the painting four men are following the procession.
ચિત્ર ૧૩૩ : શ્રી વર્ધમાનકુમારનું પાણિગ્રહણ. શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્રની પ્રતના પાન ૫૦ ઉપરથી. ચિત્રની મયમાં બાંધેલા લગ્નમંડપમાં શ્રી વર્ધમાનકુમાર તથા યશોદાને હસ્તમેળાપ, બંનેની વચમાં બેઠેલો જોશી કરાવે છે. લગ્નમંડપની બંને બાજુએ ચોરીના વાસણો ઉપરાઉપરી ગોઠવેલા દેખાય છે. ચોરીના વાસણોની બાજુમાં કદલી સ્તંભ ઊભા કરેલા છે. ચિત્રની જમણી બાજુએ ચેરીની બહાર એક પુરુષ સુંદર વસ્ત્રાભૂષણો પરિધાન કરીને ઉભેલો છે, જ્યારે ચિત્રની ડાબી બાજુએ એક સ્ત્રી સુંદર વસ્ત્રાભૂષણ પરિધાન કરીને ઉભેલી છે. તેણીના ઊંચા કરેલા જમણા હાથમાં કાંઈક માંગલિક વસ્તુ છે. ચિત્રની ઉપરના ભાગમાં કદલી વૃક્ષનાં પાંદડાનાં બનાવેલાં સુંદર તોરણે લટકતાં દેખાય છે. આ ચિત્ર આપણને ચિત્રકારના સમયની લગ્ન વ્યવસ્થાનો પૂરેપૂરો ખ્યાલ આપે છે.
Fig. 133 : Vardhamana's Marriage : From the folio No. 50 of Sri Suparsvanatha Caritra's MS. In the centre of the Painting is a chawri (marriage pavilion), and inside are seen Vardhamanakumārā and his bride Rājkumāri Yasodā, with their hands in unision. Between them, a brāhmaṇ is seated. A lamp is hanging in the pavilion. At the left one man is standing with a raised hand and a woman is standing at the right with an auspicious object in a raised hand witnessing the marriage ceremony. Decorative arches (torana) of Kadalivriksa are seen hanging near the top of the painting. This is a beautiful symbolic specimen of the marriage pavilion of the fifteenth century.
ચિત્ર ૧૩૪: વર્ધમાનકુમારનું પાણિગ્રહણ. પ્રભુ અનુક્રમે બાલ્યાવસ્થા વટાવીને યૌવનાવસ્થા પામ્યા, ત્યારે માતા-પિતાએ તેઓને ઉંમરલાયક અને ભેગસમર્થ જાણી, શુભ તિથિ, શુભ મુહુર્તમાં સમરવીર રાજાની યશોદા નામની પુત્રી સાથે પરણવ્યા.
ચિત્રમાં વર્ધમાનકુમાર તથા યશોદાનો હસ્તમેળાપ થતે બતાવેલ છે. બંનેની વચ્ચે સળગતો અગ્નિ બતાવેલ છે. બંને બાજુએ ચેરીના વાસણો તથા કેળને સુંદર માંડે બાંધેલો છે. ચિત્રની નીચેના ભાગમાં ૧૭.
Jain Education Intemational

Page #119

66]
The Life of Lord Sri Mahāvira સાત હંસપક્ષીઓની સુંદર રજૂઆત કરેલી છે. આ પ્રસંગ પણ બીજી હસ્તપ્રતોમાં જવલ્લે જ મળી આવે છે.
Fig. 134. : Vardhamana's Marriage: When Vardhamāna reached a marriageble age, his father and mother, thinking it time for his son to marry asked Vardhamāna's consent. To please his father and mother, Vardhamāna married with the Princess named Yasodā, the daughter of King Samaravira on a very auspicious day and in an auspicious time.
In the painting, Vardhamanakumār and his bride Yaśodā stand in the marriage pavilion which the King Samarvīra erected with their hands together. The burning fire is seen in th centre. The vessels of chauri, and Kadalistambha are also represented. A beautiful arch is in the upper part of the painting. In the lower part is a panel of seven swans. This scene is rarely seen in other illustrated manuscripts.
ચિત્ર ૧૩૫. પાટણ ૨.ના પાના ૨૫ ઉપરથી. સિદ્ધાર્થ રાજા નગરના રખેવાળાને પ્રભુનો જન્મ મહોત્સવ ઉજવવા આજ્ઞા ફરમાવે છે. ત્યાર પછી તે સિદ્ધાર્થ ક્ષત્રિય, ભવનપનિ વાનવંતર જ્યોતિર્ષિક અને વૈમાનિક દેવોએ તીર્થંકરનો જન્માભિષેક મહિમા કર્યા પછી, સવારના પહોરમાં નગરના રખેવાળાને બોલાવે છે. નગરના રખેવાળાને બોલાવીને પ્રભુનો જન્મ મહોત્સવ ઉજવવાની આજ્ઞા ફરમાવે છે.
Fig. 135. : HGP. 2, 25. Siddhārtha commands his officers to announce a festival.
At daybreak King Siddhārtha commanded city warders to announce a festival with freeing of prisoners, sweeping and watering of streets, decoration of the city, sports, and entertainments.
King Siddhārtha sits upon his throne, sword in right hand, faced by four officers, who receive his orders.
ચિત્ર ૧૩૬: જીરાની પ્રતના પાના ૪૧ ઉપરથી. શ્રી વર્ધમાનકુમારને જન્મ મહોત્સવ ઉજવતા સિદ્ધાર્થ રાજા.
પ્રભુ મહાવીરનો જન્મ થયાનું જાણતાં જ પ્રિયંવદા નામની દાસી દેડતી દેડતી સિદ્ધાર્થ રાજા પાસે આવી પહોંચી અને પુત્ર જન્મ થયાની વધામણી આપી. આ વધામણી સાંભળીને રાજાને અનહદ આનંદ ઉત્પન્ન થાય એમાં તે પૂછવાનું જ શું ? હર્ષના અતિરેકથી તેની વાણી ગદ્ગદ શબ્દાવાળી થઈ ગઈ અને તેના શરીરના રોમાંચ વિકસ્વર થઈ ગયાં. આ વધામણી આપનાર દાસી પર રાજા ઘણા પ્રસન્ન થયો; પિતાનાં મુગટ સિવાયનાં સઘળાં આભૂષણે તેને બક્ષીસ આપી દીધાં અને દાસીપણાથી તેને મુક્ત કરી દીધી.
સવાર થતાં જ, સિદ્ધાર્થ રાજાએ નગરના કોટવાળાને બોલાવીને કહ્યું કે : “હે દેવાનુપ્રિયો! તમે જલદી ક્ષત્રિયકુંડ ગામ નગરના કેદખાનામાંથી તમામ કેદીઓને છોડી મૂકો અને આખા નગરને શણગારો.
ઉપરાંત નાચ કરનારા, મલયુદ્ધ કરનારા, હાસ્ય-કુતૂહલ કરનારા વિદૂષકો, ભાંડ-ભચા, હાથી, ઊંટ કે ઊંચા રાખેલા વાંસને કુદી જનારા, રસિક કથાઓ કહેનારા, રાસ રમનારા, વાંસ ઉપર ચઢી તેના અગ્રભાગ ઉપર ખેલ કરનારા, ચામડાની મશકમાં વાયુ ભરી શરણાઈ બજાવનારા, વીણુ વગાડનારા, તાળી વગાડી નાચ કરનારા, આવી આવી જાતના કુતૂહલખેલ-રમતગમત કરનારા અનેક લોકોને લોકોના મનોરંજન માટે ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નગરને વિષે બોલાવે.
Jain Education Intemational

Page #120

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[ 67
આ મહાત્સવના દિવસેામાં કાઇ આરંભ-સમારંભ ન કરે અને દળવા-ખાંડવાનું બંધ રાખે એવા અંદાખસ્ત તમે પાતે કરો અને ખીજા પાસે કરાવા, તથા મારી આજ્ઞા મુજબ દરેક કાર્ય કરીને મને નિવેદ્યન કરો.’
ચિત્રમાં ઉપર અને નીચે એમ બે પ્રસંગેા છે. તેમાં કથાના પરિચયની શરૂઆત ઉપરના ચિત્રથી થાય છે. સિંહાસન ઉપર જમણા હાથથી તલવાર પકડીને વસ્ત્રાભૂષણૈાથી સજ્જ થઈને સિદ્ધાર્થ બેઠેલા છે અને પેાતાના ડાબા હાથમાંના કિંમતી હાર સામે ઊભેલી પુત્રજન્મની વધામણી લાવનાર પ્રિયંવદા દાસીને આપતા દેખાય છે, અને તે હાર ગ્રહણ કરવા માટે બે હાથ ધરીને દાસી ઊભેલી છે. દાસીના માથાના ઉપરના ભાગમાં એક હાથમાં ઢાલ અને બીજા હાથમાં તલવાર પકડીને બેઠેલા ગામના કાટવાળ સિદ્ધાર્થની આજ્ઞા સાંભળતા હોય તેવી રીતે બેઠેલા છે. સિદ્ધાર્થની પાછળ ચામર ઉડાડતી એક સ્ત્રી-પરિચારિકા ઉભેલી છે.
આ પછી ચિત્રના અનુસંધાને, નીચેના ચિત્રમાં ચીતરેલા મહાવીર પ્રભુના જન્મ થયાના આનંદમાં જુદીજીજુદી જાતનાં વાઘો લઇને નાચ-ગાન કરતાં સ્ત્રી-પુરુષાને પ્રસંગ જોવાના છે, ચિત્રની મધ્યમાં એક સ્ત્રી નાચતી દેખાય છે. નાચતી સ્ત્રીની જમણી બાજુ એક પુરુષ શરણાઈ વગાડે છે અને ખીજો પુરુષ નગારૂ વગાડતા ઊભેલા છે. ડાબી બાજુ ઊભેલા એ પુરુષા પૈકી એકના બંને હાથમાં મંજીરા છે અને બીજો પુરુષ બંને હાથથી પકડેલી વાંસળી વગાડે છે. આ પ્રમાણે કુલ પાંચ સ્ત્રી-પુરુષો નાચગાન કરતાં દેખાય છે.
Fig. 136: JRP 41. Siddhārtha celebrating the festival of Mahāvīra's birth. The King and his seraglio celebrated the 10 days' festival decreed in honour of the birth of an heir to the kingdom.
In the upper register at the left sits Siddhartha, opposite to him is maid servant Priyamvada giving the message of the birth of Mahavira.
In the lower register are a male trumpeter, a male drummer, a female dancer, a mail singer and a male lute player enjoying the birth festival. This painting is unique of its kind.
ચિત્ર ૧૩૭ : લેાકાંતિક દેવાની પ્રાર્થના અને વર્ષીદાન. જીરાની પ્રતના પાના ૪૬ ઉપરથી. ચિત્રમાં ઉપર અને નીચે એમ એ પ્રસંગેા છે. તેમાં કથાના પરિચયની શરૂઆત ઉપરના ચિત્રથી થાય છે. એક તરફ પ્રભુ પાતે જ દીક્ષા લેવાને તૈયાર હતા અને બીજી તરફ બ્રહ્મદેવલાક નિવાસી લેાકાંતિક દેવાએ, દીક્ષા લેવાને એક વરસ ખાકી રહ્યું, એટલે કે પ્રભુની આગણત્રીશ વર્ષની ઉંમર થઈ ત્યારે, પેાતાના શાશ્વત આચાર પ્રમાણે દીક્ષાના અવસર આવ્યાનું સૂચવી દીધું. નવ પ્રકારના લેાકાંતિક દેવાએ પેાતાની મધુર, પ્રિય અને હૃદયમાં ઉતરી જાય એવી વાણીમાં પ્રથમ તે પ્રભુને વારંવાર અભિનંદી ખૂખ સ્તુતિ કરી પછી તેમણે કહ્યું કે :- “હે સમૃદ્ધિશાલી! આપને જય હા! હે કલ્યાણવંત ! આપને વિજય થાઓ. હે પ્રભુ! આપનું કલ્યાણ છે. જગતના ઉદ્ધાર કરવાની ધૂ'સરી ધારણ કરવામાં સમર્થ હેાવાથી હું ક્ષત્રિયામાં શ્રેષ્ઠ વૃષભ સમાન ! આપના જય હેા. હે ભગવન્ ! આપ બેષ પામેા, દીક્ષા સ્વીકારો. હું લેાકનાથ ! સકલ જગતના જીવાને હિતકર, એવું ધર્મતીર્થ પ્રવર્તાવા; કારણકે આ ધર્મતીર્થ સકલ લેાકને વિષે સર્વ જીવાને હિત કરનારું થશે, સુખકારક તથા માક્ષદાયક થશે.”
ચિત્રમાં સુવર્ણના સિંહાસન ઉપર જમણા હાથથી તલવાર પકડીને અને ડાબે હાથ, સામે અંજલિ જોડીને ઊભેલા લેાકાંતિક દેવાને પ્રત્યુત્તર આપવા ઊંચા કરીને બેઠેલા ભગવાન મહાવીર કુમાર અવસ્થામાં વસ્ત્રાભૂષાથી સુસજ્જિત છે, સામે બે હાથ જોડીને ઊભેલા ત્રણ લેાકાંતિક દેવા પ્રભુને દીક્ષા લેવાની વિનંતી કરે છે.
આ પછી ચિત્રના અનુસંધાને, નીચેના ચિત્રમાં ચીતરેલા મહાવીર પ્રભુના વર્ષીદાનને પ્રસંગ જોવાના છે. વર્ણન માટે જીએ ચિત્ર ૧૩૮નું આ પ્રસંગનું જ વર્ણન.

Page #121

68]
The Life of Lord Sri Mahāvira
આ ચિત્રમાં સિંહાસનની પાછળ સ્ત્રી-પરિચારિકાને બદલે બાલસરીનું ઝાડ છે અને દાન લેનાર વ્યકિતઓની સંખ્યા પાંચને બદલે ત્રણની છે. બાકી ચિત્ર ૧૩૮ને બરાબર મળતે પ્રસંગ છે.
Fig. 137. : JRP, 46. Two scenes in one : (a) The Laukāntika gods cames to awaken Mahāvira to his mission; (b) Mahavira gives away his possessions.
When the time had come for Mahavira to leave the world, the Laukāntika gods came to awaken him to his mission.
In the upper portion sits Mahāvira on a throne with the Laukāntika gods facing him in an attitude of worship, saying, "Arhat, propogate the religion which is a blessing to all creatures in the world !”
In the lower portion sits Mahāvīra on a throne, making gifts to a gray-bearded man and two young men. In front of him is a table heaped with jewels. Each of the poor men has an object in his hand, obviously a gift.
ચિત્ર ૧૩૮. : પાટણ ના પાના ૩૩ ઉપરથી. સંવત્સરી દાન આપતા શ્રી વર્ધમાનકુમાર. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને દીક્ષા લેવામાં એક વર્ષ બાકી હતું ત્યારથી જ તેમણે વર્ષીદાન આપવાનું શરૂ કર્યું. તેઓ હમેશાં સૂર્યોદયથી આરંભી પ્રાતઃકાળના ભજન પહેલાં એક કરોડ ને આઠ લાખ સોનૈયાનું દાન આપવા લાગ્યા. એવી રીતે એક વર્ષમાં પ્રભુએ ત્રણ અબજ, અઠક્યાસી કરોડ અને એસી લાખ સોનૈયા દાનમાં ખચ દીધા.
ચિત્રમાં મહાવીર સિંહાસન ઉપર બેઠેલા છે અને જમણા હાથે સેનિયાનું દાન આપે છે. હાથમાં એક સોનૈયો અંગુઠો અને તર્જની આંગળીથી પકડેલે દેખાય છે. મહાવીરને જમણે પગ સિંહાસન પર છે અને ડાબો પગ પાદપીઠ પર છે, જે બતાવે છે કે દાનની સમાપ્તિનો સમય થવા આવ્યો છે. આ ચિત્રમાં મહાવીરને દાઢી તથા મૂછ સહિત ચિત્રકારે ચીતરેલા છે. મહાવીરની નજીકમાં ત્રણ પાયાવાળી ટીપોઈ ઉપ૨ સુવર્ણન
તે સ્પષ્ટ દેખાય છે. ઉપરની છતના ભાગમાં ચંદરે બાંધેલો છે. ચિત્રની ડાબી બાજુએ એક વૃદ્ધ તથા ચાર ઉમ્મરલાયક માણસે, એમ કુલ મળીને પાંચ વ્યકિતઓ દાન લેવા આવેલી દેખાય છે.
ચિત્રના વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૧૩૭નું આ પ્રસંગને લગતું વર્ણન. Fig. 138 : HGP. 2, 33. Mahavira gives away his possessions. The treatment is essentially similar to that of figure 137.
ચિત્ર ૧૩૯ : નવાબ ૧ના પાના ૫૫ ઉપરથી. પ્રભુ શ્રી મહાવીર ચંદ્રલેખા પાલખીમાં દીક્ષા લેવા જતાં. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને પહેલાં પણ એટલે માનવી ગૃહસ્થ ધર્મમાં આવતાં-વિવાહિત જીવનથી–પહેલાં પણ ઉત્તમ, આગિક, નાશ ન પામે એવું જ્ઞાનદર્શન હતું, તેથી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર તે પોતાના ઉત્તમ આગિક જ્ઞાનદર્શન દ્વારા પોતાનો નિષ્ક્રમણુકાળ એટલે પ્રત્રજ્યાસમય આવી પહોંચ્યો છે એમ જુએ છે, એ રીતે જોયા જાણ્યા પછી હિરણ્યને તજી દઈને, સુવર્ણને તજી દઈને, ધનને તજી દઈને, રાજ્યને તજી દઈને, રાષ્ટ્રને તજી દઈને એ જ પ્રમાણે સેનાને, વાહનોને ધનભંડારોને, કેકારને તજી દઈને, પુરને તજી દઈને, અન્તઃપુરને તજી દઈને, જનપદને તજી દઈને, બહોળાં ધન કનક, રતન, મણિ, મોતી, શંખ, રાજપટ્ટ કે રાજાવત પરવાળાં માણેક વગેરે સવવાળું સારવાળું એ તમામ દ્રવ્ય વિશેષ પ્રકારે તજી દઈને પોતે નિમેલા દેનારાઓ દ્વારા એ તમામ
Jain Education Intemational
ation Intermational

Page #122

Iain Education Intemational
///

Iિ
૭૮-૮૯ દિ કુમારીકાઓનું અવતરણ 78-89 The dikkumārīs arrive

Page #123

૯૦-૧૦૧ દિકકુમારીકાઓનું અવતરણ 90-101 The dikkumāris arrive
Jain Education Intemational

Page #124

૧૦૨-૧૧૧ દિક કુમારીકાઓનું અવતરણ 102-111 The Dikkumārīs arrive
Jain Education Intemational

Page #125

૧૧૨-૧૨૦ દિકકુમારીકાઓનું અવતરણ 112-120 The Dikkumāris arrive
Jain Education Intematonal

Page #126

As Represented in the Kalpasûtra Paintings
[ 69
ધનને ખુલ્લું કરીને તે તમામ દાનરૂપે દેવાના વિચાર કરીને અને પેાતાના ગાત્રના લેાકામાં એ તમામ ધન ધાન્ય હિરણ્ય રતન વગેરેને વહેંચી આપીને હેમંત ઋતુના જે તે પહેલા માસ અને પહેલા પક્ષ એટલે માગ શરના ૧૦ દિ॰ પક્ષ આવતાં તથા તે માગશર મહિનાની ૧૦ દિ॰ દશમના દિવસ આવતાં જ્યારે છાયા પૂર્વદિશા તરફ ઢળતી હતી અને ખરાખર પ્રમાણ પ્રમાણે ન ઓછી કે વધુ એવી પૌરુષી થવા આવી હતી તેવે સમયે સુવ્રતનામને દિવસે વિજય નામના મુહૂતૅ ભગવાન ચંદ્રપ્રભા નામની પાલખીમાં બેઠા અને તેમની પાછળ પાછળ દેવા માનવા અને અસુરાનાં મોટાં ટોળાં મારગમાં ચાલતાં હતાં તથા આગળ કેટલાક શંખ વગાડનારા હતા, કેટલાક ચક્રધારી હતા, કેટલાક હળધારી હતા એટલે ગળામાં સેાનાનું હળ લટકતું રાખનારા ખાસ પ્રકારના ભાટલેાકા હતા, કેટલા મુખમંગળિયા-મુખે મીઠું બેાલનારા-હતા, વર્ધમાનકેા એટલે પાતાના ખભા ઉપર ખીજાઆને બેસાડેલા છે એવા પણ કેટલાક હતા, કેટલાક ચારણેા હતા. અને કેટલાક ઘંટ વગાડનારા હતા. એ બધા લેાકેાથી વીંટળાયેલા ભગવાનને પાલખીમાં બેઠેલા જોઇને ભગવાનના કુલમહત્તા તે તે ઇષ્ટ પ્રકારની મનેહર સાંભળવી ગમે તેવી મનગમતી મનને પ્રસાદ પમાડે તેવી ઉદાર કલ્યાણરુપ શિવરુપ ધન્ય મંગળમય પરિમિત મધુર અને સાહામણી વાણીદ્વારા ભગવાનનું અભિનંદન કરતા, ભગવાનની સ્તુતિ કરતા આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યાઃ
હે નંદ! તારા જય જય થાઓ, હે ભદ્ર ! તારા જય જય થાએ; તારું ભદ્ર થાઓ, નિર્દોષ અને જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર દ્વારા, તું નહીં જિતાયેલી ઇંદ્રિયાને જિતી લેજે, જિતાયેલા શ્રમણ ધર્મને પાળજે; વિઘ્નાને જિતી લઈને હે દેવ! તું તારા સાધ્યની સિદ્ધિમાં સદા તત્પર રહેજે, તપદ્વારા તું રાગ અને દ્વેષ નામના મત્લાને હણી નાખજે, ધૈર્યના મજબુત કચ્છ આંધીને ઉત્તમ શુકલધ્યાન વડે આઠ કર્મશત્રુઓને મસળી નાખજે, અપ્રમત્ત બનીને હે વીર! તું ત્રણલાકના રંગમંડપમાં વિજયપતાકાને વરજે-મેળવજે, તિમિર વગરનું ઉત્તમ કેવલવરજ્ઞાન પામજે, જિનવરે ઉપદેશેલા સરળ માર્ગને અનુસરીને તું પરમપદરુપ મેાક્ષને મેળવજે, પરીષહેાની સેનાને હણીને હું ઉત્તમ ક્ષત્રિય ! –ક્ષત્રિયનરપુંગવ ! તું જય જય-જે જેકાર મેળવ. બહુ દિવસ સુધી, બહુ પક્ષ્ા સુધી, બહુ મહિનાઓ સુધી, બહુ ઋતુઓ સુધી, બહુ અયનેા સુધી અને બહુ વર્ષો સુધી પરીષહા અને ઉપસગે^થી નિર્ભય બનીને ભયંકર અને ભારે ખીહામણા પ્રસંગેામાં ક્ષમાપ્રધાન થઇને વિચર અને તારા ધર્મમાં એટલે તારી સાધનામાં વિગ્ન ન થાઓ; એમ કહીને તે લેાકેા ભગવાન મહાવીરના જય જય નાદ ગજવે છે.
ત્યાર પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હજારો નેત્રા વડે જોવાતા જોવાતા, હજારા મુખાવડે પ્રશંસાતા પ્રશંસાતા, હજારા હૃદયાવડે અભિનંદના પામતા પામતા, ભગવાનને જોઇને લાકા એવા મનારથા કરવા લાગ્યા કે અમે આમના સેવક થઈને રહીયે તા સારું એ રીતે હજાર જાતના મનેારથી કરવા લાગ્યા કે અમે આમના સેવક થઈને રહિયે તે સારું એ રીતે હજાર જાતના મનેારથા વડે વિશેષ ઈચ્છાતા ઈચ્છાતા, ભગવાનનાં ક્રાંતિ અને રુપગુણને જોઈને સ્રીએ આવા અમારા ભરથાર હાય તા કેવું સારું' એ રીતે તેમની સામે વારંવાર જોઈને મનમાં પ્રાર્થના કરવા લાગી અર્થાત્ કાંતિ અને રુપગુણને લીધે ભગવાન એ રીતે પ્રાર્થાતા પ્રાર્થાતા અને હજારે) આંગળીઓ વડે ભગવાન દેખાડાતા દેખાડાતા તથા પેાતાના જમણા હાથ વડે ઘણાં હજાર નરનારીઓના હજારા પ્રણામાને ઝીલતા ઝીલતા ભગવાન એ રીતે હજારા ઘરાની હારની હાર વટાવતા વટાવતા વીણા, હાથના રાસડા, વાજાઓ, અને ગીતાના ગાવા બજાવાના મધુર સુંદર જય જય નાદ સાથેના અવાજ સાથે એ રીતે મંજુ મંજી જય જય નાદના ઘાષ સાંભળીને ભગવાન બરાબર સાવધાન અનતા અનતા પેાતાનાં છત્ર ચામર વગેરેના તમામ વૈભવ સાથે તમામ ઘરેણાં-અંગે અંગે પહેરેલાં તમામ ઘરેણાંઓની કાંતિ સાથે તમામ સેના સાથે હાથી ઘેાડા ઊંટ ખચ્ચર પાલખી મ્યાના વગેરે તમામ વાહના સાથે, તમામ જન સમુદાય સાથે, તમામ આદર સાથે-તમામ ઔચિત્ય સાથે, પેાતાની તમામ સંપત્તિ સાથે, તમામ શેાભા સાથે, તમામ પ્રકારની ઉત્કંઠા સાથે, તમામ પ્રજા એટલે વાણિયા ક્ષુદ્રજન ગરાસિયા બ્રાહ્મણ વગેરે અઢારે વર્ણો સાથે, તમામ નાટકા સાથે, તમામ તાલ કરનારા સાથે, બધા અંતઃપુર સાથે, ફૂલ વસ્ર ગંધ માળા અને અલંકારની તમામ પ્રકારની શાલા સાથે તમામ વાજાંઓના
૧૮

Page #127

70]
The Life of Lord Sri Mahavira
અવાજના પડઘા સાથે એ રીતે મેાટી ઋદ્ધિ માટી દ્યુતિ, મેાટી સેના, મેટાં વાહને, મેાટા સમુદાય અને એક સાથે વાગતાં વાનાં નાદ સાથે એટલે શંખ માટીને ઢાલ ભેર ઝાલર ખરમુખી હુડુકક દુંદુભિ વગેરે વાએના નાદ સાથે ભગવાન કુંડપુર નગરની વચ્ચેાવચ્ચ થઇને નીકળે છે, નીકળીને જ્યાં જ્ઞાતખંડ નામનું ઉદ્યાન છે, તેમાં જ્યાં આસાપાલવનું ઉત્તમ વૃક્ષ છે ત્યાં આવે છે.
ચિત્રની મધ્યમાં પાલખીમાં પ્રભુ વસ્ત્રાભૂષણાથી સુસજ્જિત થઇને બેઠેલા છે અને ચાર માણસાએ પાલખી ઉપાડેલી છે. ચિત્રની રંગપૂરણી કલાકારની પ્રવીણતા દર્શાવે છે.
ચિત્ર ૧૪૦ : પાટણ ૨. પાના ૩૪ ઉપરથી. પ્રભુ શ્રીમહાવીર ચંદ્રલેખા પાલખીમાં દીક્ષા લેવા જતાં,
ચિત્રના વર્ણન માટે જૂએ ચિત્ર ૧૩૯નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન.
Fig. 140. : HGP. 2, 34. Mahāvīra in the initiation palanquin.
The treatment is essentially similar to that of figure 139.
This painting is one of the best of the hundreds in the Kalpasūtra manuscripts. ચિત્ર ૧૪૧ : હંસ વિ. ૧ પાના ૬૦ ઉપરથી. શ્રી મહાવીરના પંચમુષ્ટિક લેાચ અને દીક્ષા લેવા જતાં. ત્યાં આવીને આસાપાલવના ઉત્તમ ઝાડની નીચે પેાતાની પાલખીને ઊભી રાખે છે, એ ઝાડ નીચે પાલખીને ઊભી રાખીને પાલખી ઉપરથી પાતે નીચે ઊતરે છે, પાલખી ઉપરથી નીચે ઊતરીને પેાતાની મેળે જ હાર વગેરે આભરણેા ફૂલની માળાઓ અને વીંટીવેઢ વગેરે અલંકારોને ઉતારી નાખે છે, એ બધાં આભરણ માળાએ અને અલંકારાને ઉતારી નાખીને પેાતાને હાથે જ પાંચ મુષ્ટિ લેાચ કરે છે એટલે ચાર મૂઠિવડે માથાના અને એક મૂઠિવડે દાઢીના વાળને ખેં'ચી કાઢે છે એ રીતે વાળને લાચ કરીને પાણી વિનાના છઠ્ઠું ભક્ત-એ ઉપવાસસાથે એટલે છ ટક સુધી ખાનપાન તજી દઇને અર્થાત્ એ રીતે એ ઉપવાસ કરેલા ભગવાન હસ્તોત્તરા નક્ષત્રના અર્થાત્ ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્રના ચેગ આવતાં એક દેવદૃષ્ય લઈને પાતે એકલા જ કાઈ બીજી સાથે નહીં એ રીતે મુંડ થઇને અગારવાસ તજી દઇને અનગારિક પ્રજ્યાને સ્વીકારે છે.
E
ચિત્રમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ડાખા ખભા ઉપર દેવદૃષ્ય વસ્રની રજૂઆત ચિત્રકારે કરી જણાતી નથી. ચિત્રમાં એક હાથે મસ્તકના વાળના લેાચ કરવાના ભાવ દર્શાવતા, ઇન્દ્રની સન્મુખ જોતા મહાવીર પ્રભુ, અને એ હાથ પ્રસારીને પ્રભુએ લેાચ કરેલા વાળને ગ્રહણ કરવાની ઉત્સુકતા બતાવતા ઇન્દ્ર દેખાય છે. ઇન્દ્રના પાછળના એક હાથમાં વજ્ર છે જે ઈન્દ્રને આળખાવે છે. ખરી રીતે તે જ્યારેજ્યારે ઇન્દ્ર પ્રભુની પાસે આવે ત્યારેત્યારે આયુધને ત્યાગ કરીને જ આવે એવા રિવાજ છે, પરંતુ ઇન્દ્રની એાળખાણ આપવા ખાતર ચિત્રકારે વજ્ર કાયમ રાખેલું હાય એમ લાગે છે. પ્રભુની આગળ અને પાછળ અશેકવૃક્ષની ર‰આત ચિત્રકારે કરેલી છે.
આ પછી ચિત્રના અનુસંધાને, નીચેના ચિત્રમાં વર્ણવેલા ચંદ્રલેખા પાલખીના પ્રસંગ જોવાના છે. આ પ્રસંગના વર્ણન માટે જૂએ ચિત્ર ૧૩૯નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન.
ચિત્ર ૧૪૨ : જૈસલમેરની પ્રતના પાના ૪૯ ઉપરથી. પ્રભુ શ્રીમહાવીરના પંચમુષ્ટિક લેાચ અને પાલખીમાં દીક્ષા લેવાં જતાં. આ ચિત્રની લંબાઇ તથા પહેાળાઈ ૩૪૩ ઈંચ છે. વાર્ષિક દાનની ક્રિયા સમાપ્ત થતાં, પાતાના વડીલ બંધુ નંદિવર્ધનની અનુમતિ લઇ, દીક્ષા લઇ દેવાએ આણેલા ક્ષીર સમુદ્રના જલથી, સર્વ તીર્થીની માટીથી અને સર્વે આષધિઓથી નંદિવર્ધન રાજાએ પ્રભુને પૂર્વ દિશા સન્મુખ બેસાડી તેમને અભિષેક કર્યા, પ્રભુને એ

Page #128

As Represented in the Kalpasůtra Paintings
[71 રીતે સ્નાન કરાવી, ગંધકાષાયી વસ્ત્રવડે શરીરને લૂછી નાખી આખે શરીરે ચંદનનું વિલેપન કર્યું. પ્રભુના આખા શરીર ઉપર સુવર્ણજડિત છેડાવાળું, સ્વચ્છ, ઉજજવળ અને લક્ષમૂલ્યવાળું વેત વસ્ત્ર શોભવા લાગ્યું. વક્ષ:સ્થળ ઉપર કિંમતી હાર ઝૂલવા લાગ્યા. બાજુબંધ અને કડાંઓથી તેમની ભૂજાઓ અલંકૃત બની અને કંડલના પ્રકાશથી તેમના મુખમંડલમાં દીપ્તિ આવવા લાગી. આવી રીતે આભૂષણ અને વસ્ત્રોથી અલંકૃત થઈ પ્રભુ પાલખીમાં બિરાજમાન થયા. આ સમયે આખા ક્ષત્રિયકુંડ નગરને વજા-પતાકા તથા તારણોથી શણગારવામાં આવ્યું હતું.
પચાસ ધનુષ્ય લાંબી, પચ્ચીસ ધનુષ્ય પહોળી, છત્રીસ ધનુષ્ય ઊંચી, સુવર્ણમય સેંકડો સ્તંભેથી શોભી રહેલી અને મણિઓ તથા સુવર્ણ જડિત ‘ચંદ્રલેખા” નામની પાલખીમાં પ્રભુ મહાવીર દીક્ષા લેવા નિસર્યા.
તે સમયે હેમંત ઋતુને પહેલો મહિનો-માગશર માસ, પહેલું પખવાડિયું-કૃષ્ણ પક્ષ અને દશમની તિથિ હતી. તે વેળા તેમણે છઠને તપ કર્યો હતો અને વિશુદ્ધ વેશ્યાઓ વર્તતી હતી. પ્રભુના જમણે પડખે કુલની મહત્તા સ્ત્રી હંસલક્ષણ ઉત્તમ સાડી લઈને ભદ્રાસન ઉપર બેઠી હતી. સર્વ પ્રકારની તૈયારી થઈ રહ્યા પછી નંદિવર્ધનની આજ્ઞાથી તેના સેવકોએ પાલખી ઉપાડી.
ચિત્રમાં ઉપર અને નીચે એમ બે પ્રસંગો છે. તેમાં કથાના પરિચયની શરૂઆત નીચેના પાલખીના ચિત્રથી થાય છે. ચિત્રની જમણી બાજુએ પાલખીમાં પ્રભુ વસ્ત્રાભૂષણોથી સુસજિજત થઈને બેઠેલા છે. બંને બાજુ એકેક શ્રી ચામર વીંઝતી બેઠેલી છે. ચાર સેવકોએ પાલખી ઉપાડેલી છે. પાલખીની આગળ બે માણસો ભૂંગળ વગાડતા અને તે બંનેની નીચે બે માણસો જોરથી નગારું વગાડતા દેખાય છે. આ પછી ચિત્રના અનુસંધાને, ઉપરના ચિત્રમાં વર્ણવેલા પ્રભુ મહાવીરે કરેલા અનગારપણું (સાધુપણા)ના સ્વીકારનો પ્રસંગ જોવાનો છે.
ચિત્રમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ડાબા ખભા ઉપર દેવદુષ્ય વસ્ત્ર તથા અશોકવૃક્ષની રજૂઆત ચિત્રકારે કરી જણાતી નથી. ચિત્રમાં એક હાથે પિતાના મસ્તકના વાળનો લેચ કરવાનો ભાવ દર્શાવતા, ઈન્દ્રની સન્મુખ જેતા મહાવીર પ્રભુ, અને બે હાથ પ્રસારીને પ્રભુએ લેચ કરેલા વાળને ગ્રહણ કરવાની ઉત્સુકતા બતાવતે ઈન્દ્ર દેખાય છે. ઈન્દ્રના પાછળના એક હાથમાં જ છે જે ઈન્દ્રને ઓળખાવે છે; આગળને એક હાથ વરદ મુદ્રાએ રાખેલ છે. ખરી રીતે તે જ્યારે જ્યારે ઈન્દ્ર પ્રભુની પાસે આવે ત્યારે ત્યારે સઘળા આયુધોને ત્યાગ કરીને જ આવે એ રિવાજ છે, પરંતુ ઈન્દ્રની ઓળખાણ આપવાની ખાતર જ વજ કાયમ રાખેલું હોય એમ લાગે છે.
ક્ષત્રિયકુંડ નગરની બહારના ઉદ્યાનમાં આવેલા એક અશોકવૃક્ષની હેઠળ આવી પ્રભુ પાલખીમાંથી નીચે ઉતર્યા અને પિતાની મેળે જ એક મુષ્ટિ વડે દાઢીમૂછને અને ચાર મુષ્ટિ વડે મસ્તકના કેશનો એવી રીતે પંચમુષ્ટિ લેચ કર્યો. એ વેળા નિર્જળ છઠને તપ તે હતો જ, ઉત્તરાફાગુની નક્ષત્રને યોગ થયો ત્યારે ઈન્દ્ર ડાબા ખભા ઉપર સ્થાપન કરેલું દેવદુષ્ય વસ્ત્ર ગ્રહણ કરીને, એકલા એટલે રાગદ્વેષરહિતપણે કેશનો લોચ કરવા રૂપ દ્રવ્યથી અને ક્રોધાદિને દૂર કરવારૂપ ભાવથી મુંડ થઈને, ગૃહવાસથી નીકળીને અનગારપણુ-સાધુપણુ-ને પામ્યા.
Fig. S. 141-142. : Mahavira in the initiation Palanquin. JSM. Fol. 49. Sixe 3" x 3", While the Venerable Ascetic Mahāvīra was yet living in the society of men and following the religious practice of a house holder, he had obtained in comparable, all manifesting, indestructible intelligence and perception. Therefore, by this incomparable, all manifesting inlelligence and perception, clearly seeing that the time of his initiation had arrived, he abandoned with a derermined resolve all silver, gold, wealth, kingdom, country, army, chariots, treasury, store-houses, city, private apartments, and society; and taking his money, golden ornaments, jewels, precious stones, pearls, conchs, corals, rubies and other
Jain Education Intemational

Page #129

72]
The Life of Lord Sri Mahavira
precious stones, he distributed them in charity, and distributed them among his relatives.
All this happened in the winter season, the first half of the first month, that is to say after the full moon of Margśirsa, the tenth day, when the shadow was turned to the east, and but one watch of the day remained, on the day called opeyance (Sannati) and the hour (Muhurta) called victory (Vijayenam). He proceeded in the Candraprabha palanquin, accompanied by gods, men and Titans bearing some conchs, some quoits and some golden ploughshares; acted the part of heralds, some raised the weak to see the show, some personated bards, some sounded gongs. and all in melodious accents, spoke as follows :
"Victory, Victory, and prosperity! Victory, Victory to thee! O Lord possessed of indesturctible intelligence and perception, conqueror of the un-conquered passions, protector of the Ascetic Religion! O thou, who hast for ever overcome every obstacle, O divine sage, who art now united to perfection, bind the two giants (Anger and Malice), by the austerities, and like a hero girding up thy loins overcome the eight enemies, by thy auste ritiies; whose power lies in works and performing the purest and chief kind of meditations, devoid of passion, like a warrior seize the flag of victory erected in the battlefield of the three worlds, and obtain a knowledge cloudless, incomparable, perfect and supreme, rise to emancipation, the highest state of bliss, by that most excellent of roads pointed by the Jinas, a road free from all perplexing deviousness and slay all the foes that oppose by progress. Victory! Victory to the chief of Ksatriyas, for many days, many fortnights, many months, many seasons, many holy years, having vanquished all natural evils, and accidental diseases, may he obtain perfect patience and equanimity, subduing fear and grief, and performing without obstruction on every required religious act"
So saying they again made the air resound with the shout of "Victory! Victory"! Thereon the Adorable Ascetic Mahavira, gazed on by a circle of thousands of mouths, venerated by a circle of a thousand of hearts, surrounded by a circle of thousands whose hearts were won to religion by his conduct, pointed out with admiration by the right hand fore-fingers of a circle of thousands of men and women, with a circle of thousands of friends and relations taking leave of him, and with the sounds of violins, drums, cymbals, tambourines, and other instruments of music, and a chorus of voices, shouting "Victory! Victory!" accompanied also with all his wealths, all his glory, all his troops, all his chariots, all his attendants, all his magnificence, all his ornaments, all hist wealth, all his subjects, all his dancers, all the musicians, all the members of the female apartments in the midst of all these attendents,a nd while all those musical instruments were sounding, he proceeded through the midst of Kuandgräma, to the garden out of the city, where the Asoka tree grew; under he alighted from the palanquin Candraprabha, and stri pped himself of all his garlands, jewels, and ornaments, he then, performed the fast of abstinence from six-meals without drinking water, and having plucks out five locks of his hair, he then, under the constellation Uttara Phalguna, at a fortunate conjunction of the moon, assumed the garment of the monks, and all alone, without a companion, and having been shaved, from a householder he became a houseless pilgrim.

Page #130

JUયિDID |
6000 6000 6
ગશે , &વી
તિરથMિવે
વાદાર નીSિ ટાટ) a
છે
૧૨૧ પ્રભુ શ્રીમહાવીરસ્વામીનો જનમ અને દિક કુમારીકાઓએ ઉજવેલ મહોત્સવ
121 Sri Mahāvīra's birth and celebration by fiftysix Dikkumāris
૧૨૨ પ્રભુ શ્રીમહાવીરસવામીને મેરુપર્વત પર દેવાએ કરેલ જમાભિષેક
122 Sri Mahavira's lustration and the birth
ceremonial bath by gods and goddesses
45

Page #131

૧૨૩ પ્રભુ શ્રીમહાવીરસ્વામીને
મેરુપર્વત પર જન્માભિષેક 123 Sri Mahavira's ceremonial bath by
gods and goddesses
૧૨૫ સિદ્ધાર્થ રાજાના ભવનમાં દેવાએ કરેલી સુવર્ણ વગેરેની વૃષ્ટિ 125 The servants of Kubera rained
shower of silver, gold etc. on the king Siddhartha's palace

Page #132

૧૨૪ પ્રભુ શ્રી મહાવીરસ્વામીના મેરુપર્વત પર જન્માભિષેક 124 Sri Mahāvīra's ceremonial bath by
gods and goddesses
૧૨૬ પ્રભુ શ્રીમહાવીરસ્વામીના જન્મ પ્રસંગે
આનંદ કરતા દેવે 126 Gods celebrating Sri Mahāvira's
birth festival

Page #133

DIET
'
૧૨૭ પ્રભુ શ્રીમહાવીરને મેરુપવત પર લઈ જતા હિરણેગમષન્ દેવ અને શ્રીમહાવીરસ્વામીના જન્મ 127 Sri Mahāviras birth and Harinaigameşin carrying babe Mahavira to Mount Meru
૧૨૮ પ્રભુ શ્રીમહાવીરના જનમ અને ષષ્ઠી જાગરણુ 128 Sri Mahavir's birth and vigil on the sixth night
48

Page #134

[13
As Represented in the Kalpasutra Paintings
In the upper portion at the left corner, descending from the palanquin, Mahāvira divested himself of all his fine clothes and ornaments, fasted six-meal fast, put on a divine robe and quiet alone, plucks out his hair by five handfuls. Mahāvīra is dressed only in a lower garment. As he plucks out his hair, Sakra catches it. At right, Sakra is four-armed and carries vajra as an attribute. He is seated like Mahāvīra.
In the lower portion, Mahāvīra is seen being carried by four men in an elaborate palanquin, which resembles the porch of a temple, and is like heavenly palace or vimana, attended by a female chauri-bearer on either side, fully dressed and adorned. In front of the palanquin are two trumpeters and below are two drumers.
ચિત્ર ૧૪૩ : પ્રભુ શ્રી મહાવીરને પંચમુઠિ લે. જૈસલમેરની પ્રતના પાના ૬૩ ઉપરથી. આ પ્રસંગના વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૧૪૨નું આ પ્રસંગને લગતું જ વર્ણન. આ ચિત્રની લંબાઈ તથા પહોળાઈ ૨"x૩” ઇંચની છે. ચિત્ર ઘણું જ ભાવવાહી છે, અને તેના રંગે બહુ જ સ્વચ્છ અને પ્રમાણે પેત છે. ઝાડની ગોઠવણી બહુ જ ઉંચા પ્રકારની છે.
Fig. 143 : JSM. 63. Sri Mahavira plucks out his hair. This illustration measures 27" x 3" and is very expressive in minute details. The colours suggest power and grandeur. The arrangement of the tree reflect the ingenuity of the artist, who has proved the perfectness of his knowledge.
ચિત્ર ૧૪૪ : પ્રભુ શ્રીમહાવીરને પંચમુષ્ટિક લોચ. શ્રીજયસિહસૂરીશ્વરજીના સંગ્રહની કલપસૂત્રની પ્રત ઉપરથી. પ્રસંગના વર્ણન માટે જુઓ ચિત્ર ૧૪૨નું વર્ણન.
આ ચિત્રમાં વધારામાં ઉપરના ભાગમાં આકાશમાં વાદળાં બતાવેલાં છે. અને બંને બાજુના ઝાડની ગોઠવણી વિશિષ્ટ પ્રકારની છે.
Fig. 144. JSR. Sri Mahāvīra plucks out his hair.
The treatment is essentially the same as that in figure 143. This fine miniature shows some very few points of difference that in figure 143.
ચિત્ર ૧૪૫ : શ્રી મહાવીર પ્રભુ અર્ધવસ્ત્ર દાનમાં આપે છે (જમણી બાજુનું ચિત્ર). જે વખતે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ગૃહસ્થપણામાં વાર્ષિક-સંવત્સરી–દાન આપી, જગતનું દારિદ્ર ફડી રહ્યા હતા, તે વખતે એક દરિદ્ર સોમ નામનો બ્રાહ્મણ ધન કમાવા માટે પરદેશ ગયો હતો. પોતે કમનસીબ હોવાથી પરદેશમાંથી પણ ખાલી હાથે જ પાછો કર્યો. ગરીબીથી અકળાઈ ગએલી બ્રાહમણપતિ તેને લડવા લાગી કે : “અરે ! નિર્ભાગ્ય શિરોમણિ ! શ્રી વર્ધ્વમાનકમારે જ્યારે સુવર્ણનો વરસાદ વરસાવ્યો ત્યારે તમે કયાં ઉંઘી ગયા હતા? પરદેશમાં ભટકીને પણ હતા તેવા ને તેવા જ નિર્ધન પાછા ઘેર આવ્યા ! જાઓ, હજી પણ મારું કહ્યું માની જંગમ કલ્પવૃક્ષ સમાન શ્રી વર્ધમાન પાસે જશે તે તે દયાળુ અને દાનવીર તમારું દારિદ્ર દૂર કર્યા વિના નહિ રહે.”
પોતાની ના વચન સાંભળી પિલે બ્રાહ્મણ પ્રભુની પાસે આવ્યો અને કહેવા લાગ્યો કે : “હે પ્રભુ! આપ તે જગતના ઉપકારી છો ! આપે તો વાર્ષિક દાન આપી જગતનું દારિદ્ર દૂર કર્યું. હે સ્વામિ ! સુવર્ણની ધારાઓથી આપ સર્વત્ર વરસ્યા તો ખરા, પણ હું અભાગ્યરૂપી છત્રથી એ ઢંકાઈ ગયો હતો કે મારી ઉપર સુવર્ણધારાનાં ટીપાં પણ ન પડ્યાં! માટે હે કપાનિધિ ! મને કાંઈક આપો મારા જેવા ગરીબ બ્રાહ્મણને નિરાશ ૧૯
Jain Education Intemational

Page #135

14].
The Life of Lord Sri Mahavira નહિ કરો !” કરુણાળુ પ્રભુએ તે વખતે પોતાની પાસે કઈ વસ્તુ ન હોવાથી, દેવદૂષ્ય વચનો અડધો ભાગ આપ્યો, અને બાકીને પાછો પોતાના ખભા પર મૂક્યો.
ચિત્રમાં જમણી બાજુ દાઢીવાળા બ્રાહાણ ઊભેલો છે, તેના લાંબા કરેલા ડાબા હાથમાં શ્રીવર્તમાનકુમાર પિતાના જમણા હાથથી દેવદૂષ્ય વસ્ત્ર આપતા દેખાય છે. શ્રીવર્ધ્વમાનકુમારના મસ્તકના ઉપરના ભાગમાં સુંદર ફૂલોવાળું એક વૃક્ષ શોભી રહેલું છે.
Fig. 145. : At the left, Mahavira gives away half his garment. When Mahāvīra after plucking out his hair started on his wonderings as an ascetic, he was accosted by a Brāhman named Soma, who said that he had not been present at the bestowal of gifts which Mahāvīra made before forsaking the world. He asked Mahāvira nevertheless, to give him a gift. Mahāvīra had nothing left but a single garment, which he tore in two pieces and gave one half to Soma. The Brāhman took to the tailor to have the torn edge sewn into a hem, but the tailor told him to go back and follow Mahavira until he left second half of the garment on a thorn or somewhere. If Soma brings it, tailor would sew the two pieces together, and then sell the whole garment for a hundred thousand dinaras.
In the painting, Mahāvira is giving half his garment to Brāhman Soma, who is facing him.
ચિત્ર ૧૪૬ : શ્રી મહાવીરપ્રભુને ગોવાલને ઉપસર્ગ (ડાબી બાજુનું ચિત્ર). એક વખત વિહાર કરતા કરતા પ્રભુ બે ઘડી દિવસ બાકી રહ્યો ત્યારે, કુમાર નામના ગામમાં પહોંચ્યા અને ત્યાં રાત્રિએ કાઉસગ્નમાં રહ્યા.
પ્રભુ ત્યાં પહોંચ્યા તે વખતે કે એક વાળીઓ, આખો દિવસ બળદિયા પાસે હળ ખેંચાવી, સંધ્યાકાળે પ્રભુ પાસે મૂકી, ગાયો દેહવા માટે પોતાના ઘેર ગયો; પેલા બળદિયા ચરતા ચરતા દૂર જંગલમાં ચાલ્યા ગયા. ગોવાળ ગાયો દેહીને પાછો આવ્યો ત્યારે પ્રભુને પૂછવા લાગ્યો કે : “હે આર્ય ! મારા બળદ કયાં છે ? ગોવાળે વિચાર્યું કે બળદના સંબંધમાં એમને ખબર નહિ હોય, એટલે પોતે બળદની શોધ કરવા જંગલમાં નીકળી પડ્યો. બળદિયા પણ રાત્રે પિતાની મેળે જ ફરતા ફરતા ત્યાં આવી ચડયા. ગોવાળ પાછો ફરતો ફરતે ત્યાં આવ્યો ને તે વખતે બળદોને ત્યાં બેઠેલા જોઈને વિચારવા લાગ્યો કે : “આમને ખબર હતી છતાં એમણે મને વાત ન કહી અને મને ભટકવા દીધે.’ એ પ્રમાણે ક્રોધે ભરાઈને બળદની રાશ લઈને પ્રભુને મારવા દોડ્યો.
ચિત્રમાં જમણી બાજુ કાઉસગ્ગમાં પ્રભુ મહાવીર ઊભેલા છે. અને ડાબી બાજુએ ઊભેલો ગોવાળીઓ પોતાના ઊંચા કરેલા જમણા હાથમાં બળદની રાશ પકડીને પ્રભુને મારવા દોડતો દેખાય છે. આ ચિત્ર પ્રસંગ પણુ જવલ્લે જ બીજી હસ્તપ્રતોમાં મળી આવે છે. આખા પાનાની ચારે બાજુની કિનારાની ચિત્રાકૃતિઓ કોઈ કુશળ ચિત્રકારના હાથથી ચીતરાએલી હોય એમ સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે છે.
Fig. 146. : At the right, Mahavira's austerities : An Assault of the cowherd. After plucking out his hair, Mahāvira first gave one half of his garment to a Brāhmaṇ named Soma (Fig. 145) and then in the evening went to pratima (posture for meditation) near a village named Kurmāra. At that time, a cowherd came driving the bulls and left them grazing near Mahāvīra, while he himself went into the village to milk his cows. The bulls wandered into the forest, and when the cowherd returned he could not find them, and he spent the night in search. Meanwhile, the bulls came to Mahāvīra and lay down near him
Jain Education Intemational

Page #136

75.
As Represented in the Kalpasůtra Paintings contentedly chewing the cud. After sometime, the cowherd came, and when he saw the bulls there, he at once jumped to the conclusion that Mahāvira meant to steal them. In a rage, he took up the bulls binding thong to strike the Lord. Just at that time, Sakra desired to know how Mahāvīra was faring on his first day, and he saw what was going on. He stayed the cowherd's hand and rebuked him. Then he stated that for twelve years • Mahāvíra would suffer trials before obtaining omniscience and he offered to go along as a bodyguard. But Mahāvira coming out of his meditation and for the first time noticing what was taking place, declined, saying that the Tirthankaras always obtain Omniscience by their own heroic efforts. Sakra, therefore, compromised by appointing as a bodyguard a Vyantara god Siddhartha, who had been Mahavira's maternal nephew (mother's sister's son), telling him to ward off those who would interfere with Mahāvīra's meditation.
In the painting, Mahāvīra stands motionless in meditation, his eyes fixed on the tip of his nose, with arms hanging down (pralambitabhujadvaya). On the right side, the cowherd stands with the thong upraised to strike Mahāvīra. The side panels have foliage and geometric carpet designs.
ચિત્ર ૧૪૭. : નવાબ ૬, ઉપરથી. શ્રી મહાવીર પ્રભુને શૂલપાણિ યક્ષનો ઉપસર્ગ. શ્રી મહાવીર પ્રભુ એક દિવસ અસ્થિક ગ્રામમાં શૂલપાણિ યક્ષના મંદિરમાં આવ્યા. લોકોએ કહ્યું કે : “હે પ્રભુ ! આ દુષ્ટ તેના ચૈત્યમાં રહેનાર દરેકને મારી નાખ્યા વિના રહેતો નથી, લોકેએ ના કહેવા છતાં, પ્રભુ તે યક્ષને પ્રતિબોધવા માટે લોકે પાસેથી અનુમતિ માગી ત્યાં જ રાત્રિએ એકાગ્રચિત્તે કાઉસગધ્યાને રહ્યા.
પેલા દુષ્ટ યક્ષે પ્રભુને ક્ષોભ પમાડવા ક્રોધાવેશમાં આવી ભૂમિને ભેદી નાખે એવું અટ્ટહાસ્ય કર્યું, પ્રભુ એથી જરાય ન ડગ્યા. પછી તેણે અનુક્રમે સર્પ, નળીઓ અને પિશાચનાં રૂપ વિકુર્તી, દુઃસહ ઉપસર્ગો કર્યા. પ્રભુ તો પર્વતની જેમ અચળ જ રહ્યા. તેણે પ્રભુનાં મસ્તક, કાન, નાક, નેત્ર, દાંત, પીઠ અને નખ જેવા સાતે અંગોમાં એવી વેદના ઉત્પન્ન કરી કે જે સામાન્ય માણસને એવી વેદના થાય તો તે પ્રાણુ જ ગુમાવી બેસે. આટલું કરવા છતાં પણ પ્રભુ ન કંપ્યા ત્યારે તે પ્રતિબંધ પામ્યો.
Fig. 147. : SMN. 6, Sulpaņi's attack Mahāvira. In course of time, one day Sri Mahāvira came to the temple of Sulpāņi yakşa at Asthikagrāma, with the object of enlightening yakşa.
Sri Mahavira asked some village-people of having a temporary lodging in the temple. They said : "o worthy man ! yon may not be killed at the hands of this yakşa". Sri Mahavira did not reply and stayed there and remained in Kāyotsarga.
With the object of terrifying Sri Mahavira, Sulpāņi created a devil, a mongoos and highly poisonous serpents, who angrily threw poisonous flashes of fire; who was as black as the mass of hair of the head of the young female. The venomous 'serpents speedily approached Sri Mahāvīra and sightly entwined himself by his body around a pole and was biting him with his sharp teeth and by encircling himself round Sri Mahavira's neck.
On thus seeing Sri Mahavira perfectly unshaken, Sulpāņi was greatly enraged, and he caused him extremely violent and unbearable, excruclating pains on seven different places
Jain Education Intemational

Page #137

76]
The Life of Lord Sri Mahavira all at a time viz, hand, ears, nose, eyes, teeth, back and nails continuously throught the night. But, Sri Mahavira patiently endured all the afflictions with perfect calmness. Then, Sulpani asked pardon of Sri Mahavira and became a devotee.
ચિત્ર ૧૪૮, ઃ યસાના પાઠાના કલ્પસૂત્ર ઉપરથી. શ્રીમહાવીર પ્રભુને સુર્ખ નાગના ઉપસર્ગ, પ્રભુ મહાવીર સુરભિપુર પહોંચતા પહેલાં ગંગા નદી એળંગવા માટે સિદ્ધ નામના નાવિકની નાવમાં બેઠા હતા. પ્રભુ જેવા નાવ ઉપર આરૂઢ થયા કે વા જ ઘુવડ પક્ષીના અવાજ કાન ઉપર માવતાં તે નાથમાં પ્રભુની સાથે જ બેઠલા મિલ નામના એક નિમિત્તીયા બાલી ઊઠયો કે : “આજે આપણને મરણાંત કષ્ટ ઉત્પન્ન થશે, પરન્તુ આ મહાત્માના પુણ્યબળથી આપણા વાળ પણ વાંકા નિહ થાય.' ઉત્તારૂથી બરંતું નાવ જ્યારે ગંગા નદીની મધ્યમાં પહેાંચ્યું ત્યારે, પ્રભુએ પાતાના ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના ભવમાં જે સિંહને માર્યાં હતા તે સિંહના જીવ તે વખતે નાગકુમાર નિકાયમાં મુખ્ય નામ દેવતા થયેલા હતા, તેણે પ્રભુને નાવમાં બેઠેલા એમને પોતાના પૂર્વજાયના વેરને બદલેા લેવા માટે નાવને ડુબાડવા માંડયું; ખરાખર તે જ વખતે નાગકુમાર નિકાયમાં ઉત્પન્ન થએલા કુઅલ અને રોંખલ નામના બે દવાએ પ્રભુને ઉત્પન્ન થએલા ઉપસર્ગ નેયા કે તરત જ ત્યાં આવી પહોંચ્યા અને સુઇને હાંકી કાઢીને નાવનું રક્ષણ કર્યું.
ચિત્રમાં ઉપર અને નીચે એમ બે પ્રસંગા છે; તેમાં કથાના પરિચયની શરૂઆત નીચેના પ્રભુ મહાવીર નાવમાં બેઠા છે, તે પ્રસંગથી થાય છે. ચિત્રની જમણી માજુએ નાવમાં પ્રભુ મહાવીર બેઠા છે, તેઓની આજીબાજી વર્તુલાકાર તેજપુંજ ચિત્રકારે રજૂ કરેલા છે. નાવના ઉપરના ભાગમાં બે બળદોની રજૂઆત કરેલી છે, જે કખલ શંખલ નામના નાગકુમાર નિકાયના બે દેવાના પૂર્વભવ રજૂ કરવા માટે ચિત્રકારે ચીતરેલા છે.
ચિત્રના અનુસંધાને, સુંદર નામના દેવતાને હાંકી કાઢવા માટે કબલ અને શંખલ આવતા દેખાય છે. આ ચિત્રપ્રસ`ગ બીજી પ્રત્તામાં તેવામાં આવતા નથી.
Fig. 148. DVS. Kalpasātra. Naga Sudamstra's attack. Mahāvāra, Once, to cross the Ganges, the Master boarded a ship with a number of other travellers, and the ferryman began to row steadily across the stream. Suddenly the owl, which was kept to espy the farther shore screached and a prognosticator who understood the cries of birds announced that the screach forboded a danger. Even as he was saying this, the boat came to deep water, where the Naga Sudanṣtra dwelt, and the Naga saw the Lord. At that time, he was reminded of an enmity he bore towards the Lord from a previous birth, when he had been a lion and the future Mahavira had wantonly killed him as he lay in his cave, and his anger flared up. Now this was the time for vengeance. He generated such a powerful wind as would bring about the dissolution of the world; the trees fell and the mountain shook and the waves of the Ganges licked the sky. The boat tossed up and down; the mast was broken, the sail torn, the boat, lost its course, the helmsman was in a panic, the terrified passengers began to call upon the gods
Now it had so happened that there had once lived in Mathură a pious merchant and his wife, who were especially considerate of all four-footed animals. Every day, they would purchase curds and other dairy products from the milkwoman, and one day they bought some unusually fine curds from one of them. From thence, the merchant's wife would buy from no one else, and she and the milkwoman became great friends; sisters

Page #138

Education Intematonal

૧૨૯-૧૩૦ શ્રી મહાવીર પ્રભુને જન્મના ત્રીજા દિવસે ચંદ્ર સૂર્યનાં દર્શન કરાવે છે, 129-130 The maid showing babe Mahāvīra, the moon and the sun on the third day of the birth

Page #139

૧૩૧ આમલકીક્રીડા કરતા શ્રીવર્ધમાનકુમાર
131 The youthful Mahāvāra and the jealous god
૧૩૩ શ્રીવર્ધમાનકુમારનેો લગ્નમંડપ
133 SrI Vardhmankumār's Chori
50

Page #140

Indication Intemational

૧૩૪ શ્રીવર્ધમાનકુમારનો લગ્નમંડપ 134 Sri Vardhmānakumāra's chori
૧૩૨ ઉપર : આમલકી ક્રીડા કરતા શ્રીવર્ધમાનકુમાર
નીચે : નિશાળે ભણવા જતા શ્રીવર્ધમાનકુમાર 132 (a) The youthful Mahāvīra
and the jealous god (b) Mahāvira is going to school

Page #141

Jain Education Intemational
ET(E)I
8

E
BIGG TI
,
છે
૧૩૫ સિદ્ધાર્થરાજા પ્રભુને જન્મ મહોત્સવ ઉજવવા
આજ્ઞા ફરમાવે છે 135 Siddhārtha commands his officers
to announce a birrh festival
૧૩૬ સિદ્ધાર્થરાજા શ્રીવર્ધમાનકુમારનો
જન્મ મહોત્સવ ઉજવે છે. 136 Siddhārtha celebrating the festival
of Mahāvīra's birth

Page #142

As Represented in the Kalpasdtra Paintings
[77
as it were. On the occasion of a marriage in the herdswoman's house, the merchant and his wife were invited. They found the time unsuitable for them to come and sent their deep regrets, but they told the herdswoman to take from their house whatever she needed for the wedding. The wedding was a splendid success, and the herds folk were delighted. In return, they took two beautiful young oxen named Kambala and Sambala and persuaded the merchant and his wife accept them as a gift. Then the merchant and his wife thought that if they let the oxen go, unthinking folk would put them at hard labour with such work as ploughing, and so they kept them and reared them tenderly as if they were their own sons. Whenever the merchant and his wife fasted or read the scripture, the two oxen listened and if the merchant went without food, they fasted too. The merchant held them in high esteem and honour. The villagers were once celebrating a festival in honour of the yakṣa bhandirvana, and as part of the celebration held a contest of oxen. A friend of the merchant, anxious to try out these two beautiful creatures took them to the contest without permission, and yoked them to a cart. He mercilessly drove them with a whip and goad. They won all the wagers through their unrivalled speed. Then he returned them with their bodies gory through the misuse of the goad, to the merchant's house. At meal time, the merchant went to feed them, and then when they would not eat due to their injuries. While he was wondering who could have done this thing, the cowherd narrated the whole incident. Nothing could induce the stricken oxen to eat. He saw that they were in a state of grace, and he awakend them to religion by reciting the namaskaras. They died and were reborn as two Naga princes.
These two Naga princes, Kambala and Sambala, by clairvoyant power saw the attack Sudanṣtra was making upon the Master. They came to the rescue and one fought with Sudanstra, while the other took the ship safely to shore. Defeated Sudanṣtra fled; Kambala and Sambala revered the Master, and sent a rain of flowers and scented water from the heaven. The other passengers then worshipped the Master, through whose power they had reached safely. The two Nagas bowed to the Lord and left, and he himself disembarked and went on his way.
At the bottom of the painting is the boat, a huge wave about to engulf it with Mahāvīra in it; the other passengers and the boatman are not shown. In the register above the boat are the lion in his cave and the two oxen. At the top are the two Nāga princes in human form, dancing and singing in celebration of their meeting the Lord.
ચિત્ર ૧૪૯, : પ્રભુ મહાવીરના ચંડકૌશિકને પ્રતિષેાય. દે. પા. ના. દયાવિ.ની કલ્પસૂત્રની પ્રતની સુશેાભનકળાના નમૂના તરીકે ૮૬માં આખા પાનાનું ચિત્ર અત્રે રજૂ કર્યું છે. આ આખી ચે પ્રતમાં મૂળ લખાણ કરતાં ચિત્રકળાના સુશોભન-શૃંગાર મુખ્ય ભાગ ભજવે છે.
મારાક ગામથી વિહાર કરી પ્રભુ શ્વેતાંબી નગરી તરફ ચાલ્યા. માર્ગમાં ગાવાળાઓએ કહ્યું કે : સ્વામી ! આપ જે માર્ગે જાએ છે તે જો કે શ્વેતાંખીનેા સીધા માર્ગ છે, પણ રસ્તામાં કનકખલ નામનું તાપસાનું આશ્રમસ્થાન છે ત્યાં હમણાં એક ઐડકોશિક નામના દષ્ટિય સર્પ રહે છે, માટે આપ આ સીધા માર્ગ જવાનું માંડી વાળા.' છતાં કરુણાળુ પ્રભુ, ખીજા કાઇ ઉદ્દેશથી નહિ, પણ પેલા ચંડકૌશિકને પ્રતિબેાધવા તે જ માર્ગે તે જ આશ્રમ ભણી ગયા.
૨૦

Page #143

18)
The Life of Lord Sri Mahavira ચંડકૌશિકને પૂર્વભવ
ચંડકૌશિક પૂર્વભવમાં એક ઉગ્ર તપસ્વી સાધુ હતા. એક દિવસે તપસ્યાને પારણે ગોચરી વહોરવા માટે એક શિષ્યની સાથે ગામમાં ગયા. રસ્તે ચાલતાં તેમના પગ નીચે એક નાની દેડકી આવી ગઈ. દેડકીની થએલી વિરાધનાને પ્રાયશ્ચિતપૂર્વક પડિકામવા માટે હિતચિંતક શિષ્ય ગુરુને ઈરિયાવહી પડિક્કમતાં, ગોચરી પડિક્કમતાં અને સાયંકાળનું પ્રતિક્રમણ કરતાં-એમ ત્રણ વાર દેડકીવાળી વાત સંભાળી આપી. આથી સાધુને ખૂબ ક્રોધ ચઢયો. ક્રોધમાં ને ક્રોધમાં તેઓ શિષ્યને મારવા દેડક્યા, પણ અકસ્માત એક થાંભલા સાથે અફળાતાં તપસ્વી સાધુ કાળધર્મ પામ્યા. ત્યાંથી તેઓ જ્યોતિષ્ક વિમાનમાં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી અવીને તે આશ્રમમાં પાંચસો તાપસીનો સ્વામી ચંડકૌશિક નામે તાપસ થયો. તેને પોતાના આશ્રમ ઉપર એટલે બધો મોહ હતા કે કદાચ કોઈ માણસ આશ્રમનું કંઈ ફળ-ફૂલ તોડે તો તે જ વખતે ક્રોધે ભરાઈ, કુહાડો લઈને મારવા દોડે-એક વખતે તે તાપસ થોડા રાજકુમારોને પોતાના આશ્રમના બાગમાંથી ફળ તોડતા જોઈ ક્રોધે ભરાયો. કુહાડ લઈ મારવા ધસી જતા હતા, તેટલામાં અચાનક કુવામાં પડી ગયા અને ક્રોધના અધ્યવસાયથી મરીને તે જ આશ્રમમાં પિતાના પૂર્વભવના નામવાળો દષ્ટિવિષ સર્પ થયો.
| મહાવીર પ્રભુ તો આશ્રમમાં આવીને કાઉસગ્ગ ધ્યાને સ્થિર રહ્યા-પ્રભુને જોઈ ક્રોધથી ધમધમી રહેલે તે સ. સુર્ય સામે દૃષ્ટિ કરી. પ્રભુ તરફ દષ્ટિજવાળા ફેંકે અને રખેને પ્રભુ પોતાની પર પડે એવા ભયથી પાછો હડી જાય. એટલું છતાં પ્રભુ તે નિશ્ચલ જ રહ્યા. આથી તેણે વિશેષ દૃષ્ટિજવાળા ફેંકવા માંડી, તથાપિ એ જવાળાઓ પ્રભુને તે જળધારાઓ જેવી લાગી ! ત્રણ વાર દષ્ટિવાળા છોડવા છતાં પ્રભુનું એકાગ્રધ્યાન તૂટવા ન પામ્યું, તેથી તે અસાધારણ રોષે ભરાયો. તેણે પ્રભુને એક સખ્ત ડંખ માર્યો. તેને ખાત્રી હતી કે : “મારા તીવ્ર વિષનો પ્રતાપ એટલો ભયંકર છે કે પ્રભુ હમણાં જ પૃથ્વી ઉપર મૂછિત થઈને પડવા જોઈએપરંતુ આશ્ચર્ય જેવું છે કે પ્રભુના પગ ઉપર વારંવાર ડસવા છતાં પ્રભુને તેનું લેશ માત્ર પણ ઝેર ન ચઢયું; ઊલટું હંસવાળા ભાગમાંથી ગાયના દૂધ જેવી રૂધિરની ધારા વહેવા લાગી.
વિરમય પામેલ ચંડકૌશિક સર્ષ થોડીવાર પ્રભુની સન્મુખ નિહાળી રહ્યો. પ્રભુની મુદ્રામાં તેને કંઈક અપૂર્વ શાંતિ જણાઈ. એ શાંતિએ તેના દિલ ઉપર અપૂર્વ અસર કરી. તેના પોતાનામાં પણ શાંતિ અને ક્ષમા આવતાં દેખાયાં. ચંડકૌશિકને શાંત થએલો જોઈ પ્રભુએ કહ્યું કે : “હે ચંડકૌશિક કંઈક સમજ અને બુઝ-બોધ પામ!” પ્રભુની શાંતિ અને ધીરતાએ તેના પર અસર કરી જ હતી, એટલામાં પ્રભુનાં અમૃત શાં મીઠાં વેણ સાંભળતાં અને તે વિષે વિચાર કરતાં તેને જાતિસ્મરણ (પોતના પૂર્વભવ સંબંધિનું) જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તે પોતાના ભયંકર અપરાધોને પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યો. પ્રભુને પ્રદક્ષિણા આપતો તે મનમાં વિચારવા લાગ્યો કેઃ “ખરેખર આ કરુણાસમદ્ર ભગવંતે મને દુર્ગતિરૂપ મટી ખાઈમાં પડતો બચાવી લીધો. તે જ વખતે તેણે અનશનવ્રત લઈ લીધું. રખેને પોતાની વિષમય ભયંકર દષ્ટિ કઈ સદોષ કે નિર્દોષ પ્રાણી ઉપર પડી જાય એવા શુભ હેતુથી તેણે પિતાનું મસ્તક દરને વિષે છુપાવી દીધું. આ પ્રસંગને મળતે કૃષ્ણના જીવનને એક પ્રસંગ
એક વખત એક વનમાં નદી કિનારે નન્દ વગેરે બધા ગોપ-ગોવાળે સૂતા હતા, તે વખતે એક પ્રચંડ
૧. આવી જ એક વાત બુદ્ધ વિશે જાતક નિદાનમાં છે. ઉલ્લામાં (ભગવાન) બુદ્ધ એકવાર ઉળવેલકાશ્ય નામના પાંચસે શિષ્યવાળા
જટિલની અગ્નિશાળામાં રાતવાસો રહ્યા, જ્યાં એક ઉગ્ર આશીવિષ સર્પ રહેતો હતો. બુદ્ધ તે સપને જરાપણ ઇજા પહોંચાડ્યા સિવાય નિસ્તેજ કરી નાંખવા ધ્યાન-સમાધિ આદરી. સર્ષે પણ પિતાનું તેજ પ્રગટાવ્યું. છેવટે બુદ્ધના તેજ સતિજને પરાભવ કર્યો. સવારે બુદ્ધ એ જટિલને પોતે નિસ્તેજ કરેલ સર્પ બતાવ્યો. એ જોઈ એ જટિલ બુદ્ધને પોતાના શિષ્યો સાથે ભક્ત થ.
Jain Education Intemational

Page #144

As Represented in the Kalpasütra Paintings
[19
અજગર આવ્યેા કે જે વિદ્યાધરના પૂર્વજન્મમાં પેાતાના રૂપના અભિમાનથી મુનિના શ્રાપ મળતાં અભિમાનના પરિણામરૂપે સર્પની આ નીચ ચેાનિમાં જન્મ્યા હતા. તેણે નન્દના પગ ચસ્યા. બીજા બધા ગેાપ બાળકોને સર્પના મુખમાંથી એ પગ છેાડાવવાના પ્રયત્ન નિષ્ફળ ગયા, ત્યારે છેવટે કૃષ્ણે આવી પાતાના ચરણથી એ સર્પને સ્પર્શ કર્યાં. સ્પર્શ થતાં જ એ સર્પ પેાતાનું રૂપ છેાડી મૂળ વિદ્યાધરના સુંદર રૂપમાં ફેરવાઈ ગયા. ભક્તવત્સલ કૃષ્ણના ચરણસ્પર્શથી ઉદ્ધાર પામેલ એ સુદર્શન નામના વિદ્યાધર શ્રીકૃષ્ણની સ્તુતિ કરી સ્વસ્થાને ગયા. -ભાગવત દશમ સ્કન્ધ, અ. ૩૪, શ્લાક પ-૧૫, પૃષ્ઠ ૯૧૭–૯૧૮
પાનાની જમણી બાજુના ચિત્રમાં ઉપર અને નીચે એમ બે પ્રસંગેા છે; તેમાં કથાના પરિચયની શરૂઆત ઉપરના ચંડકૌશિકના પૂર્વભવના સાધુ અવસ્થાના ચિત્રથી થાય છે. ચંડકૌશિક સાધુ બંને હાથમાં આઘા પકડી શિષ્યને મારવા જતા દોડતા દેખાય છે. માવા જતા મસ્તક થાંભલા સાથે અંધારામાં અથડાય છે, સામે બંને હાથની અંજિલ જોડી હાથમાં એધા રાખી નમ્રભાવે વિનયપૂર્વક દેડકાની વિરાધનાને પ્રાયશ્ચિત્તપૂર્વક પડિવા માટે ગુરુમહારાજને યાદી આપતા શિષ્ય ઊભેલા દેખાય છે. તેના પગ આગળ જ થાંભલા નજીક પ્રસંગાનુસાર ચિત્રકારે દેડકી ચીતરેલી છે. આ પછી ચિત્રના અનુસંધાને, નીચેના ચિત્રમાં વર્ણવેલા ચંડકૌશિકના ખાકીના પૂર્વભવાના પ્રસંગ જોવાના છે. ચંડકૌશિક સાધુ અવસ્થામાંથી કાળધર્મ પામી જ્યાતિષ્ઠ વિમાનમાં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થએલા બતાવવા માટે અત્રે વિમાનની અંદર બેઠેલા એક દેવની આકૃતિ ચિત્રકારે ચીતરેલી છે. તેની (વિમાનની) નીચે તે દેવલેાકમાંથી ચ્યવીને ચંડકૌશિક નામે તાપસ તરીકે ઉત્પન્ન થએલ હેાવાથી તેને તાપસ સ્વરૂપે પેાતાના બગીચામાંથી ફળ-ફૂલ તાડતા રાજકુમારાને હાથમાં કુહાડા લઈને મારવા જતાં કુહાડા સાથે અચાનક કુવામાં પડેલા ચીતરેલા છે. ત્યાંથી મરીને તે પાતે જ ચૈડકૌશિક નામે દૃષ્ટિવિષ સર્પ થયા છે, તે બતાવવા માટે ચિત્રકારે કાળા ભયંકર નાગ ચીતરેલા છે.
પાનાની ડાબી બાજુના ચિત્રમાં આ ચિત્રના અનુસંધાને, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ચંડકૌશિકને કરેલા પ્રતિમાધના પ્રસંગ જોવાના છે. ચંડકૌશિકના બિલ-દર આગળ જ પ્રભુ મહાવીર કાઉસગ્ગધ્યાને ઊભા છે. પ્રભુ મહાવીરના શરીરે ચિત્રકારે જે આભૂષણ પહેરાવ્યાં છે તે તેનું જૈનધર્મ પ્રત્યેનું અજ્ઞાન સુચવે છે, કારણ કે તીર્થંકર જ્યારે સાધુપણામાં વિચરતા હોય ત્યારે આભૂષણુ વગેરેના શ્રમણુપણું-સાધુપણું અંગીકાર કરતી વખતે ત્યાગ કરેલા હેાવાથી તેમની આ સાધક અવસ્થામાં આભૂષણા તેઓના અંગ ઉપર સંભવે જ નહિ. વર્ણનમાં સર્પને પ્રભુના પગે ડંખ મારતા વર્ણવેલા છે ત્યારે ચિત્રમાં પ્રભુના આખા શરીરે વીંટળાએલા તેને ચીતરેલા છે. પછીથી પ્રભુએ પ્રતિાધ્યા પછી પાતાનું મુખ બિલમાં નાખીને પડી રહેલા ચિત્રકારે તેને ચીતરેલા છે. પાનાની ઉપરના સુશેાભનમાં છ સુંદર હાથીએ, નીચેના ભાગમાં પાંચ ઘેાડેસ્વારી તથા એક પદાતિ હથિયારાથી સુસજ્જિત થએલા અને આજુબાજુના બંને હાંસિયાઓના ઉપરના ભાગમાં યુદ્ધ કરતા ઘેાડેસ્વારા તથા નીચેના ભાગમાં જળભરેલી વાવા, વાવાની અંદર સ્નાન કરતા ચાર પુરુષા ચીતરેલા છે. આખા પાનાની ચાર લાઇનામાં ફકત ૧૪ અક્ષરાના લખાણ સિવાય આખું પાનું અપ્રતિમ સુશાભનકળા તથા ચિત્રકળાની રજૂઆત કરે છે.
Fig. 149. DVS. 86. The former lives of Chandakausika and his attack on Mahāvīra. On his way from Moraka to Svetămbi Mahāvīra was advised by some cowherds to avoid the direct road, because it ran through a forest where there lived a fierce serpent whose very look was poisonous (drstivisa). Mahāvāra, however, was aware of the serpent's previous existence; and saw that it had lived through a number of existences as a fierce-tempered and violent creature, in the last of which he had been born as an ascetic of the Kausika family, whose evil ways had won him the name Chandakausika "Fierce Kausika." But Mahavira Percived that the serpent was now ready for awakening. He entered the forest,

Page #145

801
The Life of Lord Sri Mahavira which was bare and desolate, full of dried up and twisted trees, piles of dead leaves and ant hills and came to an old hut of leaves. There he began to Meditate. The serpent saw him, and sent forth his deadliest looks and most fatal breath, but they had no effect. He then bit the master's feet, but again without result; all his poison was as nectar. Then the master spoke, "Awake, awake!" At these words the serpent recalled its previous existences and repented. Immediately it renounced violence. Soon the cowherds came and great was their astonishment. Presently along came vendors of ghee (melted and clarified butter) and they dropped ghee on the serpent. Ants, attracted by the odour, came to eat it. The serpent never moved and when the ants finished with him, he looked like a sieve (titau). After a fortnight's agony the serpent died and went to heaven.
The left-hand panel is in four sections, the upper two contain horsemen advancing in ranks in the same direction; the third panel contains two horsemen with bows drawn mounted on rearing horses facing each other, at the feet of one of the horses is a dog. pursuing a hare; the bottom panel contains a bathing scene showing four men at a ghat (bathing steps). The right-hand panel is also in four sections: the upper section shows two cavalrymen and one foot-soldier; in the second, two horsemen with drawn bows face each other, the third also shows two horsemen with drawn bows facing each other, their horses are rearing, and there are hares in the foliage at the horse's feet; the bottom section shows four men at a bathing ghat, These scenes, all executed in a Persian manner, have nothing to do with the text. The top margin contains six advancing elephants in two sets of three facing one another; on each elephant is a soldier with a spear. The bottom margin has two horsemen and a foot-soldier advancing towards three approaching horsemen who carry drawn bows. the figures in the top and bottom margins are all executed in the early Western Indian manner.
The two painting in the centre of the page deal with the story of the serpent Chandakausika. The scene on the right shows the serpent attacking Mahavira and dying. The scene on the left illustrates the previous existences of the serpent. The account opens with the soul of the future serpent Chanḍakausika as a Jain monk who, while carelessly going on his round, trod upon a frog and killed it. Reminded of this sin by his disciple he flew into a temper and ran to attack him, but in doing so he dashed against a pillar and died. He was then born as a god and afterwards came to the earth, under the name of Chandakausika, as the head of five hundred hermits. He was a very temperamental man who lost his temper at the sight of people plucking flowers and fruits from the hermitage garden. One day he ran after some princes while they were plucking fruits fell into the well and died. Later he was born as a serpent and began to live in his former hermitage. Mahävira, on reaching his hermitage, began to meditate.
On the left side in the upper panel, Chandakausika is seen treading on a frog, his attack on his disciple and the pillar against which he dashed himself are also represented. In the lower panel Chapḍakausika is shown as god riding in his heavenly chariot; his fall from heaven and his transformation into a snake are also shown. On the right side,

Page #146

lucation Intemational
*
ge & I
*
*
11. આ જ

૧૩૭ લેકાંતિક દેવની પ્રાર્થના અને સંવત્સરી દાન 137 Laukantika gods comes to awaken and Sri Mahāvira gives away his
possessions
૧૩૮ સંવત્સરી દાન આપતાં શ્રીવર્ધમાનકુમાર 138 Sri Mahāvira gives away his possessions

33

Page #147

૧૩૯ શ્રીમહાવીર ચંદ્રલેખા પાલખીમાં દીક્ષા લેવા જતાં 139 Sri Mahavira in the initiation palanquin
૧૪૦ શ્રી મહાવીર ચંદ્રલેખા પાલખીમાં દીક્ષા લેવા જતાં 140 Sri Mahāvīra in the initiation palanquin
S4

Page #148

દીTIT
T
1
*XXXXXXXXXXX
છે 500 કે
૧૪૧ શ્રીમહાવીરને પંચમુષ્ટિક લાચ અને પાલખીમાં દીક્ષા લેવા જતાં 141 Two scenes in one : (a) Sri Mahavira plucks out his hair
(b) Sri Mahāvīra in the initiation palanquin
૧૪૨ શ્રીમહાવીરને પંચમુષ્ટિક લાચ અને
પાલખીમાં દીક્ષા લેવા જતાં 142 Two scenes in one: (a) Sri Mahavira plucks out his hair (b) Sri Mahāvira in the initiation palanquin

Page #149

會饶長區動
य टोप
૧૪૩ શ્રીમહાવીરને પંચમુષ્ટિક લાચ
143 Sri Mahavira plucks out his hair
૧૪૭ શ્રીમહાવીર પ્રભુને શૂલપાણિ યક્ષના ઉપસર્ગ 146 Yaksa Sulapāni assaulting Sri Mahavira

Page #150

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[8]
Mahavira is standing near Chapḍakausika's hole in kayotsargamudra with the serpant. entwining itself round his body.
Colours : Red, ultrumuring, yellow, gold, purple, silver, grey, green, black, brown, white etc.
ચિત્ર ૧૫૦, વસોના પાડાની પસૂત્રની પ્રત ઉપરથી, શ્વેતાબી નગરીના રાજ પ્રદેશ પ્રભુ શ્રીમહાવીરને શ્વેતાંખી નગરીમાં પધારવા વિનંતી કરે છે. ચિત્રના ઉપરના ભાગમાં, ચિત્રની ડાબી બાજુએ કાયાત્સર્ગમાં ઊભા રહેલા પ્રભુ મહાવીરને પ્રદેશી રાજા વિનંતી કરતા ચિત્રની જમણી બાજુએ રજૂ કરેલા છે. પ્રદેશી રાજાના ઉપરના ભાગમાં એક વૃક્ષની રજૂઆત ચિત્રકારે કરેલી છે. ચિત્રના નીચેના ભાગમાં હાથી ઉપર બેસીને પ્રભુ મહાવીરને વંદન કરવા આવતા પ્રદેશી રાજા હાથીના ઉપર બેઠેલા છે, હાથીની આગળ એક પાતિ સૈનિક છે. ચિત્રની બાજુના ભૌમિતિક આકૃતિવાળા હાંસિયા પણ દર્શનીય છે.
Fig. 150. DVS. King Pradesin welcoming Mahavira to the city Svetambi. In the panel, there are beautiful geometrical designs. The painting at the left illustrated the ovation King Pradesin gave to Mahavira when he came to the city Svetämbi. The bottom register show the King on his elephant; the upper register illustrates him revering Mahavira, who is in meditation in a park outside the city.
ચિત્ર ૧૫૧, ધ્રુવસાના પાડાની પ્રત્ત ઉપરથી. પ્રભુ શ્રીમહાવીરને કતનાના ઉપસર્ગ. મહાવીર પ્રભુ વિહાર કરતા કરતા ગામક સૈનિર્દેશમાં ભાવી પહોંચ્યા. અહીં ઉદ્યાનમાં રહેલા બિબેલક નામના ચી પ્રભુના મહિમા કર્યાં. ત્યાંથી પ્રભુ વિહાર કરીને શાલી નામના ગામમાં ગયા. ત્યાં માઢ મહિનાની કડકડતી ઠંડીમાં ઉદ્યાનમાં પ્રભુ પ્રતિમાધ્યાને રહ્યા. પ્રભુના ત્રિપૃષ્ટ વાસુદેવના ભવમાં એક વિજયવતી નામની અણમાનીતી રાણી હતી તે મરીને કટપૂતના નામની ધ્વંતરી થઈ હતી, તે બંતરીએ તાપસીનું રૂપ વિકી પાતાની જટામાં હિંગ જેવું ઠંડું પાણી ભરી પ્રભુના શરીર ઉપર છાંટવા માંડયુ, તે જળ વડે પ્રભુને બહુજ આકરી શીત ઉપસર્ગ થયા. છતાં પ્રભુને નિશ્ચલ જાણીને, તે વ્યંતરી પ્રભુની ક્ષમા માંગીને ચરણુમાં નમી પડી. આ શીત ઉપસર્ગને સહન કરતા અને ના તપવડે વિશુદ્ધ થએલા પ્રભુને તે વખતે લેાકાવિધ-અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
ચિત્રમાં ડાબી બાજુએ કાચોત્સર્ગમુદ્રાએ પ્રભુ ઊભેલા છે. પ્રભુના ઉપરના ભાગમાં તાપસી રૂપે વિષુવૃતી જટામાં પાણી ભરી ભરીને છાંટતી એવી કટપૂતના ધૃતરીને ચિત્રકારે ચિત્રની જમણી બાજુએ રજૂ કરેલી છે. પાણી છાંટવા છતાં પ્રભુને નિશ્ચલ જાણીને, તે ચૈતરી પ્રભુના ચરણમાં નમી પડતી અને પ્રભુની સ્તુતિ કરવી, પ્રભુના જમણા પગની પાસે રજૂ કરેલી છે. આ ચિત્રપ્રસંગ પણ બીજી પ્રતામાં ભાગ્યે જ મળી આવે છે.
Fig, 151, DVS. Kataputana's attack Mahavira. Once in the month of Might, Mahavira went into meditation in a grove at the village of Salisirṣa. At that time a Vanavyantarika goddess named Katapatana was there. She had been a wife of Mahavira in a previous birth and had at one time been offended by him. While still in angry mood, she died. After a number of births, she became a human being, and in that existence practised bala tapas (improperly motivated ascetism)-in consequence of which she was now born. as a Vyantari goddess. She remembered her enmity of the previous birth and decided to female ascetic with avenge the old injury. She transformed herself into a matted hair and a bark dress, and appeared above the Master. Then she drenched him with icy water and directed wind to empty rainy clouds on the Lord. The drops fell from
૨૧

Page #151

82)
The Life of Lord Sri Mahāvira the tips of her hair and the ends of her bark garments, and pelted against Mahavira's body like arrows. They would have pierced the body of anyone else, but they had no effect upon him. All night long, he endured this. In the morning, by the power of his meditation, he aquired clairvoyant knowledge (avadhijnana), and knowledge of the meaning of the eleven angas of the Svetāmbara Jaina canon. At the end of the night Katapūtanā felt appeased and became repentant; and she honoured Mahāvīra with devotion and left.
In the painting, Mahāvíra stands at the right; above him is Katapūtanā with the rain flowing from her hair. At the lower left, she is showing devotion to Mahāvira. This incident is rarely seen in other illustrated manuscripts.
ચિત્ર ૧૫ર. : નવાબ ૭, ઉપરથી. શ્રી મહાવીર પ્રભુને સંગમદેવને ઉપસર્ગ. પંદરમા સૈકાની હસ્તલિખિત કલ્પસૂત્રની સુવર્ણાક્ષરી તારીખ વગરની પ્રત ઉપરથી.
એક વખતે શક્રેન્ડે પિતાના અવધિજ્ઞાનથી પ્રભુને ધ્યાનમગ્ન જોઈ, સુરત સિંહાસન ઉપરથી ઊતરી પ્રભુને ઉદેશીને નમન કર્યું. તે પછી ઈન્દ્ર પ્રભુના ધર્યગુણની પ્રશંસા કરતાં પિતાની સુધર્મા સભામાં બેઠેલા દેવની સમક્ષ કહ્યું કે “અહો ! શ્રીવીરપ્રભુ કેવા ધ્યાનમગ્ન થઈ રહ્યા છે? તેમની ધીરતાની અને અડગતાની હું કેટલી સ્તુતિ કરું ? તેમના ધ્યાનમગ્ન ચિત્તને ચલાયમાન કરવા ત્રણ જગતનાં પ્રાણીઓ કદાચ એકઠાં થાય તો પણ નિષ્ફળ જ જાય ! સભામાં બેઠેલા ઈન્દ્રને એક સામાનિક દેવ- સંગમ આ પ્રશંસા સહન ન કરી શક્યો. તે ભ્રકુટિ ચડાવી ધ્રુજતા સ્વરમાં તાડૂકી ઊઠી બોલ્યા કે : “આ દેવની સભામાં એક પામર જનનાં વખાણ કરતાં આપને જરા યે સંકોચ નથી થતો ? આપને જે વિશેષ ખાત્રી કરવી હોય તો હું પોતે જ તેને એક ક્ષણવારમાં ગભરાવી દઉં !”
ઈન્ડે વિચાર્યું : “જે હું ધારું તો સંગમને હમણાં જ બોલતો બંધ કરી શકું, પણ જે હું અત્યારે તેને હુકમ કરી જતો અટકાવી દઈશ તો તે દુર્બુદ્ધિ એમ સમજશે કે તીર્થકરો તે પારકાની સહાયથી જ તપ કરે છે. એક સંગમના મનમાં નહિ, પણ લગભગ બધા દેના મનમાં ખોટું ભૂત ભરાઈ જશે; માટે અત્યારે તો આ દુષ્ટને તેનું ધાર્યું કરવા દેવામાં જ લાભ છે.”
ક્રોધથી ધમધમી રહેલા સંગમદેવે પ્રભુને ચલાયમાન કરવા ઈન્દ્ર સમક્ષ પ્રતિજ્ઞા કરી, તરત જ સભામાંથી ચાલી નીકળ્યો અને સીધો પ્રભુ પાસે આવી ઊભો રહ્યો. પ્રભુની શાંત મુખમુદ્રામાંથી શાંતિ અને કરુણાની અમીધારા ઝરતી હતી, પણ સંગમને તો તે ઊલટું જ પરિણમ્યું; કારણ કે તેનું હદય ક્રોધ અને ઈર્ષાથી ધગધગી રહ્યું હતું.
(૧) સૌથી પ્રથમ તેણે ધૂળનો વરસાદ વરસાવ્યો. (૨) તે પછી ધૂળને ખંખેરી નાખી તે દુષ્ટ વજી જેવા કઠોર-તીક્ષ્ણ મુખવાળી કીડીઓ પ્રભુના શરીર ઉપર વળગાડી. તે કીડીઓએ પ્રભુનું આખું શરીર ચાળણી જેવું કરી નાખ્યું, છતાં પ્રભુ અચળ જ રહ્યા. (૩) પછી પ્રચંડ ડાંસ ઉપજાવ્યા. ડાંસના તીક્ષ્ણ ચટકાથી પ્રભુના શરીરમાંથી ગાયના દૂધ જેવું રુધિર ઝરવા લાગ્યું. (૪) વળી તીક્ષ્ણ મુખવાળી ઘીમેલ પ્રભુના શરીરે એવી તે સજજડ ચાંટાડી કે આખું શરીર ધીમેલમય થઈ ગયું. (૫) તે પછી વીંછીઓ વિફર્યાં. પ્રલયકાળના અનિના તણખા જેવા તે વીંછીઓએ ભગવંતના શરીરને ભેદી નાખ્યું. (૬) ત્યારપછી નોળિયા વિફર્યા. તે “ખી ! ખી!” એવા શબ્દો કરતા દેડીદડીને પોતાની ઉગ્ર દાઢા વડે ભગવંતના શરીરનું માંસ તેડવા લાગ્યા. (૭) પછી ભયંકર સર્પો છોડી મૂક્યા. પરમાત્માન મહાવીરનું આખું શરીર-પગથી માથા સુધી-સર્ષોથી છવાઈ ગયું. ફણાએ ફાટી જાય તેવા જોરથી પ્રભુના શરીર ઉપર ફણના પ્રહારો થવા લાગ્યા, દાઢે ભાગી જાય તેટલા બળથી તે ડસવા લાગ્યા. (૮) પછી સંગમે ઉંદરે વિકુળં. તે નખથી અને દાંતથી પ્રભુને ખણવા લાગ્યા અને તેની ઉપર પિશાબ કરીને
Jain Education Intemational

Page #152

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[ 83 પડેલા ઘા ઉપર ક્ષાર છાંટવા જેવું કરવા લાગ્યા. (૯) તે પછી મમત્ત હસ્તીઓ વિફર્ચા. હસ્તીઓએ પ્રભુના શરીરને સૂંઢથી પકડી, અદ્ધર ઉછાળી, દંતશલ ઉપર ઝીલી, દાંત વડે પ્રહાર કર્યો અને પગ નીચે પણ દાખ્યા. (૧૦) હાથીથી ક્ષોભ ન થયો એટલે હાથણીઓ આવી. તે હાથણીઓએ પણ તીક્ષ્ણ દાંતથી પ્રભુને ઘણુ પ્રહાર કર્યા. (૧૧) પછી અધમ સંગમદેવે પિશાચનું રૂપ ધારણ કર્યું. તે પિશાચ અગ્નિની જવાળાઓથી વિક્રાળ બનેલા પિતાના મુખને ફાડી હાથમાં તલવાર પકડી પ્રભુની સન્મુખ ધસી આવ્યા અને અટ્ટહાસ્ય કરી ઘોર ઉપસર્ગ કર્યા. (૧૨) તે પછી નિર્દય સંગમે વાઘનું રૂપ લીધું. પોતાની વા જેવી દાઢથી અને ત્રિશૂલ જેવા તીક્ષ્ણ નહારથી પ્રભુના આખા શરીરને તેણે વિદારી નાખ્યું. (૧૩) છતાં પણ પ્રભુને ધ્યાનમાં અચળ જઈ સંગમે સિદ્ધાર્થ રાજા અને ત્રિશલા માતાનું રૂપ લીધું. તેઓ જાણે કરુણાજનક વિલાપ કરીને બોલવા લાગ્યા કે : “હે પુત્ર ! તે આવી દુષ્કર દીક્ષા શું કરવા લીધી. અમે ઘણું દુઃખી થઈ આડાંઅવળાં નિરાધાર ભિખારીની જેમ રઝળીએ છીએ. તું અમારી સંભાળ કેમ નથી લેત ? આવા વિલાપથી પણ પ્રભુ દયાનમાં નિશ્ચલ જ રહ્યા. (૧૪) ત્યારે સંગમે એક છાવણી વિક્ર્યો. તે છાવણીના માણસોએ પ્રભુના પગ વચ્ચે અગ્નિ સળગાવી ભાત રાંધવા પગ ઉપર વાસણ મૂકયું. અગ્નિ એટલો બધે આકરે કર્યો કે પ્રભુના પગ નીચેથી પણ બળવા લાગ્યા. (૧૫) તે પછી એક ચાંડાલ વિકુઓં. તે ચાંડાલે પ્રભુની ડોકમાં, બે કાનમાં, બે ભુજામાં અને બે જંઘા વગેરે અવયવો ઉપર પક્ષીઓનાં પાંજરાં લટકાવ્યાં. પક્ષીઓએ ચાંચ અને નખના પ્રહારો એટલા બધા કર્યા કે પ્રભુનું શરીર પાંજરા જેવું છિદ્રવાળું થઈ ગયું. (૧૬) તે પછી પ્રચંડ પવન વિકુળ્યું. એ પવનથી પર્વત પણ કંપવા લાગ્યા. પ્રભુને ઉપાડીને નીચે પટકી દીધા. (૧૭) વળી એક ભયંકર વંટેળીઓ ઉપજાવી, કુંભારના ચાકડાની ઉપર રહેલા માટીના પિડની પેઠે પ્રભુને ખૂબ ભમાવ્યા. (૧૮) તે પછી સંગમ ક્રોધે ભરાઈને હજારભાર જેટલું વજનદાર એક કાળચક્ર વિકુછ્યું. તે કાળચક્ર ઉપાડી જોરથી પ્રભુના શરીર ઉપર નાખ્યું. તે ચક્ર પ્રભુના શરીર ઉપર પડવાથી તેઓ ઢીંચણ સુધી જમીનમાં પેસી ગયા. (૧૯) તે પછી કંટાળીને છેલા અનુકૂળ ઉપસર્ગો અજમાયશ કરવાનો વિચાર કરીને, રાત્રિ હોવા છતાં પ્રભાત વિકુછ્યું. માણસો આમતેમ ફરવા લાગ્યા અને તેઓ પ્રભુને કહેવા લાગ્યા કે : “હે દેવાર્ય ! પ્રભાત થઈ ગયું. છતાં આમ ધ્યાનમાં ને ધ્યાનમાં કયાં સુધી રહેશે? ઊઠોઆપને ધ્યાનનો સમય તે ક્યારને યે પૂરો થઈ ગયો.” પણ પ્રભુ તે પોતાના ધ્યાનમાં રાત્રિ ભાળી રહ્યા હતા, તેથી જરા પણ ન ડગ્યા. (૨૦) આખરે તેણે દેવઋદ્ધિ વિકુવ, અને વિમાનમાં બેસી પ્રભુને લલચાવવા લાગ્યો કે : “હે મહર્ષિ! હું આપનું આવું ઉગ્ર તપ અને પવિત્ર સત્વ નિહાળી ભારે પ્રસન્ન થયો છું તે આપને જે જોઈએ તે માગી લે. કહો તે મોક્ષમાં લઈ જઉં.” એ મીઠા શબ્દોથી પણ પ્રભુ ન લેભાયા. એટલે તેણે તત્કાળ કામદેવની સેના જેવી દેવાંગનાઓ વિક્ર્વા. તે દેવાંગનાઓએ હાવભાવાદિ ઘણા ઉપસર્ગ કર્યા પણ પ્રભુનું એક રૂંવાડું યે ન ફરકયું, તે ન ફરકયું, એવી રીતે દુષ્ટ સંગમે એક રાત્રિમાં મોટામોટા વીસ ઉપસર્ગો કર્યા. છતાં પ્રભુએ તે તેના તરફ દયાદષ્ટિ જ વર્ષાવી. ધન્ય છે મહાવીરની અસીમ કરુણાને !
ચિત્રમાં વચ્ચે મહાવીર પ્રભુ કાઉસધ્યાને ઊભા છે. આ ચિત્રમાં આભૂષણો વગેરે જે પહેરાવેલાં છે તે ચિત્રકારની અણસમજણને આભારી છે. કપાળમાં બ્રાહ્મણનું તિલક કર્યું છે તે પણ અવાસ્તવિક છે; સાધુને કપાળમાં તિલક હોય જ નહિ. પ્રભુના મસ્તકના ઉપરના ભાગમાં બે હરણ જેવાં પ્રાણીઓ છે, વર્ણનમાં હરણનો ઉલલેખ માત્ર પણ નથી. કાન અગાડી બંને બાજુથી બંને હાથોથી પવનને આમંત્રિત કરતી બે પુરૂષ-વ્યક્તિઓ ઊભેલી છે. જમણી બાજુ વીંછી, વાઘ તથા છાવણને લશ્કરી પઠાણ સિપાઈ પ્રભુના જમણુ પગ ઉપર ભાત રાંધવાનું વાસણ મૂકીને ભાત રાંધતો ઊભેલો દેખાય છે. ડાબી બાજુ સર્પ, હાથી, નોળિો તથા ડાબા પગ ઉપર ચાંડાલે મૂકેલું તીર્ણ ચાંચવાળું પાંજરા વગરનું એક પક્ષી ચીતરેલું છે.
Fig. 152. SMN. 7. Mahāvīra's austerities. In the middle stands Mahävira in strict meditation. Samgamaka made 20 attacksu pon Mahāvīra meditation. This god, hearing Sakra
Jain Education Intemational

Page #153

841
The Life of Lord Sri Mahavira
praise Mahavira for fortitude in meditation, sets out to interrupt it; and attacks him with a dust storm, ants, gnats, ghritelika, scorpions, mongeese, snakes, mice, with an elephant, a she-elephant, a demon, a tiger, with attempt by his father and mother to dissuade him. from the quest, with a vessel of food at his feet, fire at his feet, an outcast who set cages of birds over Mahavira's body to pack it, a burning wind, a kalachakra weapon; then with attractive temptations, such as the music of the birds. He tells Mahavira he is a god. who has been tempting him and he now offers heaven as a reward; finally he shows beautiful women. The trials last six months, but Mahavira stands unheeding. When Mahavira finishes his meditation and goes to break his fast, Samgamaka interferes by having improper food offered.
Above Mahāvīra are seems two deer and each side stands a man with a lute in his hand, on either side of Mahāvīra are represented some of the 20 attacks by Samgamaka.
ચિત્ર ૧૫૩, ચમરેન્દ્રના ઉત્પાત. દેવસાના પાડાની કલ્પસૂત્રની પ્રત ઉપરથી. પૂરણ નામનેા એક ઋષિ તપ તપીને અસુરકુમારાના ઇન્દ્ર-ચમરેન્દ્ર તરીકે ઉત્પન્ન થયા. તેણે ઉત્પન્ન થતાંની સાથે જ પાતાના મસ્તક ઉપર સૌધર્મેન્દ્રને જોયા. તેણે અદેખાઇથી પ્રેરાઈ, ગુસ્સે થઇ, પ્રભુ શ્રીવીરનું શરણું લઇ ભયંકર રૂપ ધારણ કર્યું અને હાથમાં પરિઘ નામનું શસ્ત્ર લઈ ગઈના કરતા સૌધર્મેન્દ્રના આત્મરક્ષક દેવોને ત્રાસ આપતા ચે ચડ્યો. ત્યાં જઈને સૌધર્માવર્તસક નામના વિમાનની વિકામાં પગ મૂકી કેંદ્રને ધમકાવવા લાગ્યા. પછી ઈંદ્ર ગુસ્સે થઈને તેના તરફ જાજવલ્યમાન વજ્ર મૂકયું, ચમરેન્દ્ર ગભરાઈને નાસતા નાસતા પ્રભુ મહાવીરના ચરણકમળમાં આવી નમી પડચો. પછી ઇંદ્રે અવધિજ્ઞાનથી આ વૃત્તાંત જાણ્યા; અને માત્ર ચાર આંગળ જ છેટું રહેલું વજ્ર પાછું ખેંચી લીધું.
ચિત્રમાં ઉપરના ભાગમાં ચન્દ્ર અને સૌધર્મેન્દ્રે યુદ્ધ કરતા દર્શાવેલા છે. ચિત્રના અનુસ ́ધાને, નીચેના ભાગમાં સૌધર્મેન્દ્ર પાતાની પાછળ મૂકેલા વજ્રથી બચવા માટે ચિત્રની ડાબી બાજુએ કાચાસગમાં ઊભેલા પ્રભુ મહાવીરનું શરણુ લેતા ચારેન્દ્રને ઉંધા મસ્તકે ચીતરેલા છે. આ ચિત્રની બાજુમાં પણ સુંદર હાંસિા જોવા લાયક છે.
Fig. 153. DVS. The fight between Camarendra Asura and Sakra. Mahāvāra went into meditation for the night near the city of Sumsumára. At this time, it so happened that a child had been born as Camarendra lord of the Asuras in Camaracañcă; in consequence of bala tapas. After birth, he looked round about and saw above him in the Saudharma heaven the god Sakra, great in splendor, and he felt enraged. At once he announced his intention of driving Sakra from his kingdom, and refused to be dissuaded by his courtiers Prudence overpowered him and he went first to the Master, who was standing in meditation; and threw himself upon him for protection. Then he took out his weapons and transformed himself into a huge and fearsome creature frightening all the divinities of the sky reached Sakra's castle, and challenged him. ૐakra took his club (vajra) which he threw at Camars. So bright and powerful was it that Camara could not withstand it, and he fled like an owl before the sun headlong toward the earth losing his great size and hastening towards the Lord. Sakra began to wonder how an Asura could reach his realm, and realized that it must be with some outside aid. Through clairvoyance, he saw that Camara had come by the grace of Mahavira and was even now hastening to him. Then Sakra, terror-stricken cried out "I am slain !" and took himself after his vajra, which was hurtling toward

Page #154

Jain Education Intemational
Lçberci
रहिममाएं
OLI
EUTIO
LEAINS

सावधावय धारमा
૧૪૫ શ્રી મહાવીર પ્રભુ અડધું વસ્ત્ર બ્રાહ્મણને દાનમાં આપે છે. 145 Sri Mahāvira gives away half of his garment
૧૪૬ શ્રી મહાવીર પ્રભુને ગોવાળિયાને ઉપસર્ગ
146 Assault of the cowherd

57

Page #155

Jain Education Intemational

૧૪૪ શ્રીમહાવીરને પંચમુષ્ટિક લેચ 144 Sri Mahāvīra pluks out his hair
૧૪૮ શ્રી મહાવીર પ્રભુને સુદંષ્ટ્ર નાગને ઉપસર્ગ 148 Naga sudanstra's attack
upon Sri Mahāvīra

Page #156

बाणाव वविद्या
डिवाइ सारास
KENTHUS NDKC
૧૪૯ ચંડકૌશિકનાં જીવનપ્રસંગેા અને પ્રભુ શ્રીમહાવીર કાયાત્સર્ગ-મુદ્રામાં ચંડકૌશિકનાં રાફડા આગળ
149 The events of the Chandakausika's previous lives and Sri Mahāvīra enlightens him.
59

Page #157

Jain Education Intemational

૧૫૦ પ્રભુ શ્રી મહાવીરને આવકાર આપતો પ્રદેશી રાજા 150 King Pradesin welcoming Sri Mahāvira
૧૫૧ પ્રભુ શ્રી મહાવીરને વ્યંતરી
કટપૂતનાને ઉપસર્ગ 151 Goddess Katpūtana's attack
upon Sri Mahavira

60

Page #158

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[85
Camara. The Asura reached the Master and transformed himself into a tiny being and hid himself near the Master's feet before the vajra was within a short distance of reaching him. Sakra withdrew vajra, when it was very near the Lord. Then Sakra begged his pardon. for launching his vajra at Camara. When he was given such refuge. He told Camara that by taking refuge with Mahavira he had assured himself of safety. After he left, Camara came out from his refuge, praised and worshipped the Master, and returned to his city of Camaracañca, where he narrated the whole incident to his court, and asked them all to worship Mahavira. The Master had never broken his meditation all the while and had given no indication of knowing the whole affair. At dawn, he came of his meditation, and started on his journey.
The painting shows Mahavira at the right. Above him is Sakra following the vajra, which is in front of him in the upper left-hand part of the scene, and below Camara is illustrated falling to the feet of Mahavira.
ચિત્ર ૧૫૪. : દેવસાના પાડાની કલ્પસૂત્રની પ્રત ઉપરથી. પ્રભુ શ્રીમહાવીરને બડદના ખાફળા વહેારાવતી ચંદનબાળા. અનુક્રમે વિહાર કરતા કરતા પ્રભુ મહાવીર કૌશાંબી નગરીએ પધાર્યાં. તે વખતે કૌશાંબીમાં શતાનીક નામનો રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેને ગાયતી નામની રાણી હતી. ત્યાં પ્રભુએ પાષ વદિ એકમના દિવસે પ્રવેશ કર્યાં, અને તે જ દિવસે તેમણે એવા અભિગ્રહ કર્યો કે : ‘દ્રશ્યથી સુપડાના ખૂણામાં રહેલા અડદ મળે તા જ વહારવા, ક્ષેત્રથી એક પગ ઉંબરામાં અને બીજો પગ ઉંબરાની બહાર રાખીને વહેારાવે તા જ વહેારવા કાલથી ભિક્ષાના સમય વીતી ગયા પછી જ મળે તેા વહેારવા, અને ભાવથી કાઈ રાજકુમારી દાસીપણાને પાત્રી હોય, તેણીનું મસ્તક મૂડાવેલું હોય; પગમાં બેડી હાચ, રૂદન કરતી હોય અને તેણીએ અહૂમની તપસ્યા કરી હોય, એવી આ વહેારાયે તે જ વહોરવું.' આ પ્રમાણે અભિમત કરીને પ્રભુ નગરીની અંદર ભિક્ષા માટે ફરવા લાગ્યા. રાજા પ્રધાન વગેરેએ ઘણા ઘણા પ્રયત્ન કર્યા તા પણ પ્રભુના અભિગ્રહ પૂર્ણ ન થયા.
તે વખતે શતાનીક રાજાએ ચંપા નગરી ઉપર ચઢાઈ કરી. ચંપા નગરીના રાજા ધિાહન હાર્યો. દધિવાહન રાજાની રાણી ધારિણી અને વસુમતી નામની રાજકુમારીને એક સુભટ પકડીને પેાતાના કબજામાં રાખ્યાં. તે સુભટે ધારિણી રાણીને પોતાની સ્ત્રી તરીકે રહેવાનું કહેતાં જ તે સુત્તી પાતાની જીભ કચડીને મરણ પામી. ત્યારપછી તે સુભટે વસુમતીને આશ્વાસન આપીને પોતની પુત્રી તરીકે રાખવાનું સમનથી, કૌશાંબી નગરીના બજારમાં ચાર રસ્તા ભેગા થતા હતા ત્યાં વેચવા માટે લાવ્યેા. તે વખતે તે નગરના ધનાવહ નામના એક શેઠ ત્યાંથી પસાર થતા હતેા, તેણે તે વસુમતીને ખરીદી લીધી અને પેાતાને ઘેર લઇ જઈ પુત્રી તરીકે રાખી. તે ખાળાના ચંદન જેવા શીતલ વચનેાથી શેઠે તેણીનું નામ ચંદના રાખ્યું. પછી શેઠ તેણીના ઉપર એક પુત્રી તરીકેને સ્નેહ રાખવા લાગ્યા.
એક વખતે શેઠ બપારના ઘેર જમવા આવ્યા તે વખતે બીજી કાઈ દાસી વગેરે હાજર ના હોવાથી ચંદ્રનાએ શેઠના પગ ધાવા માંડવા. પગ ધાતાં ધાતાં ચંદનાનેા કેશપાસ સહસા વિખરાઈ ગયા, અને માથાના વાળ ભીની થએલી ભૂમિ પર પડીને ગંદા થવા લાગ્યા. શેઠે પોતાની પુત્રીના વાળ મેલા ન થાય તે માટે, સહજ સ્વભાવે કેશને લાકડી વડે ઊંચા કર્યા અને આદરથી બાંધી દીધા. ઝરૂખામાં બેઠની શેઠાણી-મૂળા એ આ દ્રશ્ય જોયું. તેણી વિચાર કરવા લાગી કે : ખરેખર! શેઠની બુદ્ધિ જ બગડી લાગે છે. ભવિષ્યમાં નક્કી આ બાળાને શેઠ પાતાની ઔ બનાવશે, અને મારી પૂરી વલે થશે.'
શેઠ કાઈ કાર્યપ્રસંગે બહાર ગયા એટલે મૂળા શેઠાણીએ એક હજામને મેલાવીને ચંદનાનું માથું મૂ`ડાવી
૨૨

Page #159

86]
The Life of Lord Sri Mahavira નાંખ્યું. પછી તેના બંને પગમાં બેડી પહેરાવી, ખૂબ માર મારી દૂરના એક અંધારા ઓરડામાં પૂરી દરવાજે તાળું મારીને. પિતાના પિતાને ઘેર ચાલી ગઈ. શેઠ બહારગામથી આવ્યા પછી ચોથા દિવસે ચંદનાને ઓરડામાં પૂર્યાની વાતની ખબર પડી. એારડાનું તાળું ખોલાવ્યું, અને તત્કાળ એક સૂપડાના ખૂણામાં અડદના બાકળા આપીને, પગની બેડી તોડાવવા માટે શેઠ લુહારને બોલાવવા ગયા.
આ વખતે ચંદનાએ વિચાર કર્યો કે જે કોઈ ભિક્ષુ આવી ચડે છે, તેને આ અડદ વહેરાવીને હું પારણું કરું.”
તે જ સમયે તેણીના ભાગ્યમે, મહિનામાં પાંચ દિવસ ઓછા ઉપવાસવાળા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ભિક્ષાર્થે ફરતા ફરતા ત્યાં પધાર્યા. પ્રભુને આવતા જોઈને ચંદનાને રૂંવાડે રૂંવાડે આનંદ વ્યાપી ગયો. પોતે લોઢાની બેડી વડે સખત જકડાએલી હોવાથી ઉંબરો ઓળંગવાને અશક્ત હતી. તેથી એક પગ ઉંબરામાં અને બીજો પગ બહાર રાખીને, પ્રભુને અડદના બાકળા ગ્રહણ કરવા વિનંતી કરવા લાગી.
તે વખતે, સ્વામિનો અભિગ્રહ પૂરો થવામાં, આંખમાં આંસુ નહિ હોવાથી, પ્રભુ પાછા ફર્યા. તે વખતે ચંદના વિચાર કરવા લાગી કે : “હું કેવી અભાગિણી કે અવસરે પધારેલા પ્રભુ કાંઈ પણ લીધા વિના પાછા ફર્યા.” તે વખતે દુઃખથી રડવા લાગી. તે વખતે પ્રભુને અભિગ્રહ પૂર્ણ થવાથી પ્રભુએ પાછા ફરીને અડદના બાકળા વહેર્યા.
ચિત્રમાં જમણી બાજુએ ઊભા રહેલા પ્રભુ મહાવીર પોતાના બે હાથ ઊંચા કરીને, ચંદનબાળાના હાથે અડદના બાકળા વહોરે છે. ચિત્રની ડાબી બાજુએ એક પગ ઉંબરા બહાર અને એક પગ ઉંબરાની અંદર રાખીને રહેલી ચંદનબાળા પોતાના ઊંચા કરેલા જમણા હાથથી પ્રભુને બાકળા વહોરાવતી દેખાય છે. ચંદનબાળાએ પ્રભને બાકળા વહોરાવ્યા કે તરત જ તેણીના મસ્તકે વાળ પ્રગટ થયા હતા, તે વસ્તુને ચરિતાર્થ કરવા માટે જ ચિત્રકારે ચંદનબાળાને વસ્ત્રાભૂષણો પરિધાન કરેલી ચિત્રમાં રજૂ કરેલી છે. ચંદનબાળાના ઉપરના ભાગમાં સુંદર વાતાયનો ચીતરવામાં આવેલાં છે. પ્રભુ મહાવીર તથા ચંદનબાળાની આજુબાજુ દિવ્ય તેજપૂંજ પ્રકાશી રહેલો છે.
આ અદ્દભુત ચિત્રપ્રસંગ કલપસૂત્રની બીજી હસ્તપ્રતોમાં જોવામાં આવતું નથી. આ ચિત્રની બાજુના હાંસિયાની સુંદર ફૂલોની ચિત્રાકૃતિનું સંયોજન પણ વિશિષ્ટ પ્રકારનું છે.
Fig. 154. : DVS. KS manuscript. Candanabala gives alms to Mahavira. Mahāvīra, moving about from village to village, reached Kausāmbi Nagari, a town with rows of white beautiful houses with triangular passages, squares, court-yards, market places, public buildings etc. There was a King named Satānika, who had a Queen named Mrigāvātidaughter of King Cetak. She knew the basic truth of the Jaina Religion and she was always eager in worshipping the lotus like feet of Jineśvaras. In that town also, there was a wealthy merchant named Dhanāvaha, who held prominent position amongst all the merchants. He had a wife named Mula.
On the first day of the dark-half of the month Pausa, Sramaņa Bhagavān Mahāvira took an austere vow :
“1. A virgin girl, whose feet tied with an iron chain. 2. Whose hair of the head been totally removed. 3. Who was crying with a faltering tone due to a choking of her voice on account of the burden of sorrow. 4. Who being a daughter of a king was reduced to servitude at somebody's house. 5. Who had a continuous fasting of three days. 6. Who
Jain Education Intemational

Page #160

[ 87
As Represented in the Kalpasūtra Paintings had placed one foot in the interior of the house and the other foot had crossed the region of the house. 7. Who gives me alms of Kulmāşa (adada beans of Phaseolus Radiatus) from a supadun (a winnowing fan made of bambooreeds). 8. And when all the mendicantsbeggars have returned after taking their alms, then, I will break my fasting".
After having taken the above vow, Sramaņa Bhagavan Mahavira used to go daily to several house in the town for alms, but he invariably returned without food and drink as he would never accept any that did not confirm to the rigid conditions of the vow. The people of the town were unaware of the vow taken by the Jineśvara.
At that time, King Dadhivāhana was the King of Campā Nagari. He had a queen named Dhāriņi and a daughter named Vasumati.
King Satānika of Kauśámbi had a quarrel with King Dadhiva hana of Campa Nagari.
One day the King Satānika took all the fighting equipments in ships and he reached Campā within one night. Without the least opposition, the army of King Satanika laid a seige round Campā.
King Dadhivāhana, unable to resist without sufficient materials of men and weapons became escasperated as to what he should do at this critical moment and he consulted his ministers. His ministers told him : "O Good King! why do yuu become so agitated ? For the present the escape is advisable" On listening to this advice, King Dadhivāhana ran away with his wife.
During this state of complete anarchy, Dhāriņi, the Chief queen of King Dadhivāhana while moving about from one place to another for safety was cought by a soldier of the king along with her daughther Vasumati.
Then, queen Dhāriņi died on way to Kaušāmbi, and the soldier took the girl to Kausāmbi and kept her standing on a public highway for sale.
At that time, Seth Dhanāvaha, passing by road, saw the pitiable condition of the girl and thought : "Oh! From her appearance it seems she is not a daughter of an ordinary person. It is, therefore, appropriate that I should buy her by paying more money lest the pitiable girl may fall in the hands of some wicked person. Besides, under my protection, she may meet her family-members in due course of time". Dhanavaha seth bought the girl after paying the price asked for. Soon after taking her to his house, he adopted her as his own daughter, and entrusted her to his wife Mula.
From that time onwards, she stayed at Seth's house as comfortably as she would at her own house. By her pleasing manners, politeness, and by her skiful conversation, she delighted the hearts of Seth Dhanāvaha, his family members, and all others, who came in contact with her. Due to her calm disposition as cooling as a sandal-paste, her name was changed to Caņdanā. She was being devoutly addressed as Caņdaná with due affection. As she grew in age, her lovely features became most lively. Her lotus like eyes expanded,
Jain Education Intemational

Page #161

88]
The Life of Lord Sri Mahavira and her braid of hair as dark as lamp-black became longish. Even individuals barren of natural beauty become more lovely during youth, then what to say about a royal princess. who is endowed with natural beauty and charm, Mula Sethäni, out of spite, thought: Why is it not possible to believe that Dhanavaha Seth may marry her, and may make her the mistress of the house? I should, therefore, be always ready for disfavour."
One day, distressed by the heat of summer Dhanavaha Seth returned home from a neighbouring market place. At that time, there was no servant ready who can do the work of washing Seth's feet, so Candană out of politeness, got up to wash his feet. Dhanavaha. Seth gently forbid her, but she began to wash his feet considering him to be her own. father, When she was washing Seth's feet, her long braid of hair became loose and fell on the ground. So, best "It may not fall into mire." Dhanavaha took it by means of a sporting stick held in his hand, and tied it up with a dispassionate mind. The wicked Mula Sethapi always alert in finding out her faults and imputing wrong motives saw it from the balcony of the house. With her eyes red with anger resulting from personal envy and with extremely mean heart born out of feminine nature, Mula, thinking Candana to be impious on account of a wrong impression created in her mind became ready to seek her ruin. When, after resting for a while Dhanavaha Seth went out to the market place, Mula Sethani burning with the fire of intense animosity sent for a barber, got Candana's head clean-shaved, beat her severely, applied iron chains tightly round her feet, locked her in a distant part of the house and after closing the doors tightly, she told the servants of the house: "If any one informs the Seth about this incident, he will meet with a similar punishment. Even if Seth makes enquiries with great pertinacity, none should tell the truth". Mula instructed her servants repeatedly in the same strain.
When in the evening Dhanavaha enquired 'Where is Capdapă? No one answered him. Thereby he thought: She must be playing on the terrace". On the second day, Candana was not to be seen. On the third day, Dhanavaha became greatly disturbed when he could not get any information. Becoming greatly excited he told the servants: "Ah! give me the true account about Candana; otherwise I will punish you. This false show of ignorance dose not in the least indicate your cleverness".
On hearing these angry words of Seth, an old maid servant told the true story about the Candana, and showed him the house in which Candana was locked up. Dhanavaha went there and opened the door of the apartment. On seeing Candana with her head shaved, with her body distressed with hunger and devoid of her beauty like a lotus-garland crushed under the feet of an intoxicated elephant, then Seth with his eyes flooded with an incessant flow of tears said: "O daughter, be calm", Having consulted her, Seth went to the kitchen. He examined all the utensils of keeping food but he could not get a morsel of food. So he took adada (phaseollus) beans in a supadun and handing them to Candană, he said: "Child! I am calling a blacksmith for breaking your chains. In the meanwhile, you eat this beans."
On seeing the beans lying before her, like a female elephant separated from her folk, Candana, lamenting her sorry plight said "Ah! Fate! When you gave me birth in

Page #162

૧૫ર શ્રીમહાવીર પ્રભુને સં ગમદેવના ઉપસર્ગ 152 God Samgamaka's attack
upon Sri Mahāvira
૧૫૬ શ્રીમહાવીરનું સમવસરણ 156 Sri Mahavira's Samavasarana

Page #163

Jain Education Intenational

૧૫૩ ચમરેન્દ્રને ઉત્પાત 153 The fight between Camarendra and Sakra
૧૫૭ યજ્ઞ કરતાં ઇંદ્રભૂતિ વગેરે બે બ્રાહ્મણ પંડિત 157 Two Brāhmana priests sacrificing yagna

62

Page #164

Jain Education Intemational
ITI
ITIATIHI/
/
IIIT/II 1
: '
LUXળી છીછે. છો
TITUTUTTTTTTTTTTTT
intricit
- અતિ
લાવે,

HTTITLE
૧૫૫ પ્રભુ શ્રી મહાવીરના કાનમાં ખીલા ઠોકવાન ગોવાળિનો ઉપસર્ગ
155 The cowherd drove spikes in Sri Mahāvira's ear
૧૫૪ પ્રભુ શ્રીમહાવીરને વહોરાવતી ચંદનબાલા 154 Chandana bālā gives alms to Sri Mahāvira
63

Page #165

જી
૧૫૮ પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું નિર્વાણ 158 Sri Mahāvira as a siddha
૧૫૯ પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું નિર્વાણ 159 Sri Mahāvira as a Siddha

Page #166

As Represented in the Kalpasitra Paintings
[ 89
a royal family, why did you throw me in an ocean of misery hard to traverse? Ah! Why did that royal wealth, that sublime affection of my parents, and everything disappear like a miracle? Really, the diversions of fate uplifting for a moment and throwing immediately after a moment-resemble a banner-cloth flying with a gust of strong wind". With her throat chocked with intense sorrow and emotion the poor girl's face was completely wet with a ceaseless flow of tears. On account of hunger and thirst, she took, adada beans lying in corner of the supadun disinterestedly like the mind of a muni. At that very moment, a happy idea came to her mind-"If any mendicant comes here at these juncture I should give him alms first and thereafter I will take my meal".
With this idea uppermost in her mind, she glanced at the door and she saw Sramana Bhagavan Mahavira who was coming there after moving about in regular order from house to house. Thinking Mahavira was extremely handsome and illustrious, and that the meal of adada beans was extremely worthless, and also that, the food material was perfectly unfit for the great saint, she, with a speech faltering with deep sorrow, and with an active flow of tears dropping from her eyes, said :–“O Bhagavän ! although this adada beans is unfit for you, however, please accept this meal with the object of showing favour this unfortunate girl". On seeing the fulfilment of the conditions of his vow, with a steady heart Mahavira extended his two hands. Candană, keeping one of her chained feet outside the door with great difficulty, and keeping the other foot inside the house gave the alms. of adada beans from the supadun to Mahāvīra.
In the picture, Mahavira stand with his to hands extended for alms at the left. Candana is giving the adada beans by her right upraised hand from the supadun kept in her left hand. Her one leg is outside the door and the other inside the house. Here she is represented well-dressed and ornamented. The upper part of the picture, showing the entablature of the house is beautiful. This scene is singularly a unique scene I have seen in any illustrated Kalpasitra MS.
ચિત્ર ૧૫૫. જયસૂરિજીની કલ્પસૂત્રની પ્રત ઉપરથી. શ્રીમહાવીરપ્રભુના કાનમાં ખીલા ઠોકવાના ગોવાળીયાએ કરેલા ઉપસર્ગ
વિહાર કરતાં કરતાં પ્રભુ ષમાનિ નામના ગામે પધાર્યા. ત્યાં ગામ બહાર કાઉસગંધાને ઊભા રહ્યા. એક ગાવાળીએ પ્રભુ પાસે બળદો મૂકીને ગામમાં ગયા. ગાવાળ જ્યારે પાતાનું કાર્ય પતાવીને ગામ બહાર આવ્યા, ત્યારે પાતાના બળદો ત્યાં નહિ જોતાં, તે પ્રભુને પૂછ્યા લાગ્યા કે : “હું દેવાય ! મારા બળદો કાં ગયા ?” પ્રભુ તો ધ્યાનમાં જ ઊભા રહ્યા, તેથી ગોવાળ બહુ જ ક્રોધે ભરાયા. તે દોડતા જઈને શરઢ વૃક્ષના લાકડાના બે મજબુત ખીલા બનાવી લાન્ચે; અને ધ્યાનસ્થ પ્રભુના કાનમાં હચાડાવતી બંને ખીલા ઉંડા પેસાડી દીધા, બંને ખીલાની આગળની ધારે એક બીજાને મળી ગઈ. ખીલાને કાઇ જોઇ જાય અને બહાર ખેંચી કાઢે નહિ, એવા દુષ્ટ ઈરાદાથી, ગેાવાળે અને ખીલાના બહાર દેખાતા ભાગેા કાપી નાખ્યા આ પ્રમાણે ઘાર ઉપસર્ગ થવા છતાં પન્નુ પ્રભુ ધ્યાનથી લેશ માત્ર ન ચમ્યા. કાનમાં ખીલા ઠોકાવવાનું કર્મ પ્રભુએ પોતાના ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવના ભવમાં શય્યાપાલકના કાનમાં તપાવેલા સીસાના રસીને ઉપાર્જન કર્યું હતું; તે મહાવીરસ્વામીના ભવમાં ઉદયમાં આવ્યું. તે શય્યાપાલકને જીવ ઘણાં ભવભ્રમણ કરી, આ ભવમાં ગેાવાળીએ થયા હતા.
૨૩

Page #167

90]
The Life of Lord Sri Mahấvira
Fig, 155, JSR. KS. manuscript. The cowhered drove spikes in Mahavira's ears.
When Mahāvira was engaged in ascetic meditation, out of Şaņmāni village, certain sensation karma, which he had accumulated in a previous existence by pouring melted tin into another person's ears, had come to the point of repening. His victim had been reborn as a cowherd, who had at this time let his bulls loose outside the village, while he went to milk the cows. The bulls wandered away. The cowherd came seeking them, and charged upon Mahavíra. He asked if he had seen the bulls, but Mahāvīra was too deeply absorbed in meditation to hear him. "Sir, where are my bulls ? Why don't you answer me, you monkling? Don't you hear ? Or are your earholes useless ?" When Mahāvíra still did not reply, the cowherd in a blind fury took two spikes of Sarakata tree and drove them into the Master's ears until they met inside his head and became one. Then he cut off protruding ends that no one might see them and draw them out, and left.
In the painting, Mahāvīra stands motionless in meditation. Both the sides cowherd seems draving spikes in his ears. Two lions raging at his feet, which he does no notice. While birds roost unnoticed on his ears and peck at his head. I suppose, representation of lions and birds are the part of the events of god Samgamaka attack upon Mahāvira, discussed already in figure 152.
ચિત્ર ૧૫૬. પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું સમવસરણ. નવાબ ૧, પ્રતના પાના ૫૯ ઉપરથી.
તીર્થકરોને કેવલ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા પછી દેવે સમવસરણની રચના કરે છે. આપણને પ્રાચીન ચિત્રોમાં આ સમવસરણની બે જાતની રચનાઓ મળી આવે છે. એક જાતની રચના ગળાતિમાં હોય છે અને બીજી જાતની ચતુષ્કોણ–ચાર ખૂણાવાળી-ચોખંડી હોય છે.
આ ચિત્ર ગોળાકૃતિવાળા સમવસરણનું છે. સમવસરણની મધ્યમાં પ્રભુ મહાવીરની સુવર્ણવર્ણની મૂર્તિ પદ્માસનની બેઠકે બિરાજમાન છે. તેઓને ચારે બાજુ ફરતાં ગળાકૃતિમાં ત્રણ ગઢ, મસ્તકની પાછળના ભાગમાં અશોકવૃક્ષને બદલે બે બાજુ લટકતાં કમલ જેવી સુંદર આકૃતિ ચીતરેલી છે. પ્રભુની બંને બાજુએ એકેક હંસપક્ષી છે. ત્રણે ગઢની ચારે દિશાએ એકેક દરવાજો તથા ગઢની બહારના ચારે ખૂણાઓ પૈકી ઉપરના બંને ખૂણાઓમાં એકેક વાપિકા-વાવ ચીતરેલી છે, અને નીચેના જમણે ખૂણામાં બંને હસ્તની અંજલી જેડીને સ્તુતિ કરતે એક પુરૂષ અને ડાબા ખૂણામાં તે જ રીતે સ્તુતિ કરતી એક સ્ત્રી; ઘણું કરીને આ પ્રત ચીતરાવનાર તથા લખાવનાર શ્રાવક અને તેની ધર્મપત્ની-શ્રાવિકા–ની રજૂઆત ચિત્રકારે કરેલી છે. પ્રસંગોપાત જૈન ધાર્મિક ગ્રંથોમાં આપેલું સમવસરણનું ટુંક વર્ણન અત્રે વાચકેની જાણ ખાતર આપવું મને યોગ્ય લાગે છે.
પહેલાં વાયુકુમાર દેવે જન પ્રમાણુ પૃથ્વી ઉપરથી કચરે, ઘાસ વગેરે દૂર કરી તેને શુદ્ધ કરે છે. પછીથી મેઘકુમાર દે સુગંધી જળની વષ્ટિ કરી એ પૃથ્વીનું સિંચન કરે છે. તીર્થંકરના ચરણોને પિતના મસ્તકે ચડાવનાર આ પૃથ્વીની જાણે પૂજા કરતા હોય તેમ વ્યંતર છએ ઋતુના પચરંગી, સુગંધી અધોમુખ ડીંટવાળા પુષ્પની જાનુ પર્યત વૃષ્ટિ કરે છે. ત્યારબાદ વાણવ્યંતર દે સુવર્ણ, મણિ અને માણેકવડે પૃથ્વીતળ બાંધે છે અર્થાત એક યોજન પર્યંતની આ પૃથ્વી ઉપર પીઠબંધ કરે છે. ચારે દિશાઓમાં તેઓ મનહર તોરણો બાંધે છે વિશેષમાં ભવ્યજનોને બોલાવતો હોય તે તોરણની ઉપર રહેલો વજાને સમૂહ રચીને તેઓ સમવસરણને શોભાવે-સુશોભિત કરે છે. તોરણોના નીચે પૃથ્વીની પીઠ ઉપર આલેખાએલાં આઠ મંગળ મંગળતામાં ઉમેરો કરે છે.
Jain Education Intemational

Page #168

As Represented in the Kalpaslitra Paintings
[91
વૈમાનિક થા અંદરનો, જ્યાતિષ્ઠા મધ્યના અને ભવનપતિ બહારના ગઢ બનાવે છે, મધ્યના કાંગરાવાળા અને રત્નના બનાવેલા અંદરના ગઢ જાણે સાક્ષાત્ રાહગિરિ' હોય તેમ શાભે છે, રત્નના કાંગરાવાળેા અને સાનાના બનાવેલા મધ્યગઢ દ્વીામાંથી આવેલા સૂર્યની શ્રેણી જેવા ચળકી ઊઠે છે. સૌથી ખહારના ગઢ સોનાના કાંગરાવાળા અને રૂપાના બનાવેલો હોવાથી તીર્થંકરને વંદન કરવા માટે જાણે સાક્ષાત્ ચૈતાદ્રષ પર્વત આવ્યેા હોય તેમ ભાસે છે.
આ ચિત્ર પ્રસંગ તીરી પ્રતામાં આલેખાએલા યા હતાં આ ચિત્રના વિવિધરવાની ગોઠવણી અને આલેખનમાં વધુ સુકોમળતાવાળા તેમજ કાંઈક વધારે કાળજીથી આલેખેલ હોય એમ લાગે છે.
Fig. 156 SMN. 1, Mahaviras Samavasarana. For the proper understanding of the set up in the scene, it is necessary to know what Samavasarana is. This is a walled enclosure prepared by Indra or minor gods, intended for a religious discourse by a Jina, immediately after he becomes Kevalin. The following description of a Samavasarana is taken from Samavasarana Stavana.
"Wherever the Jinas exhibit the condition of Kevalin, in which all substances manifest themselves, the Princes of the AIR (Vayu-kumaras) cleanse the earth for one Yojana all round. The Cloud princes (Megha-Kumāras) sprinkle fragrant water, the gods of the Seasons spread heaps of flowers, and the Vana-Vyantaras make the surface of the earth. Variegated with ruby, gold and gems. There are three ramparts; the innermost, intermediate, and outermost. (The first) is constructed of gems, with the battlements of rubies by the Vaimanikas; (the second) of gold, with the battlements of gems constructed by Jyotiskas, (and the third) of silver, with the battlements of gold, by Bhavanapatis. In a round Samavasarana the ramparts are 33 dhanush and 33 angulas wide, 500 dhanush high, and I kosha 600 dhanushe (counting both sides) distant from each other. Each rampart has four gates made of gems. In the centre is a gem-studded pedestal, with four doors, three steps, and as high as the figure of the Jina, 200, dhanush broad and long, two and a half koshas high from the ground level. (In the centre of the dias stands) the Asoka tree, twelve times as high as the body of the Jina, and exceeding a Yojana in breadth. Then (underneath) is (a pedestal) called devacchamda (and on it are) four lion-thrones accompanied by (four) footstools. The four lion-thrones are occupied by the Jina himself in the East, and on the other sides by three reflections of the Jina, produced by the Vana-Vyantaras. At every gate the Vana-Vyantaras put up flags, parasols, makaras; garlands, pitchers; a triple arch (torana), and incense-vases. Having entered from the East and from the left to right hav ing saluted the congregation (tirtha), the Lord discourses on the Law. (The congregation consists of gods, men and animals.) There are two step-wells in each corner when it is square, and one (at each gateway) when the Samavasarana is round."
In the painting Mahavira sits within the round Samavasarana. He is not in a priestly. garb, but is in the ornamented array common to a perfected being (Siddha).
સમવસરણના વિસ્તૃત વર્ણન માટે ૧ આવશ્યક નિયુકિત, ૨ ત્રિષષ્ઠી શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર, સમવસરણ પ્રકરણ વગેરે ગ્રંથો જોવા ભલામણ છે.

Page #169

92 ]
The Life of Lord Sri Mahấvira ચિત્ર ૧૫૭. યજ્ઞ કરતાં ઇંદ્રભૂતિ વગેરે બ્રાહ્મણ પંડિતે. દેવસાના પાડાના ક૯પસૂત્રની પ્રત ઉપરથી. પ્રભુને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં જ ઈંદ્રોનાં સિંહાસન ડોલ્યાં. તેમણે અવધિજ્ઞાનથી, પ્રભુને કેવળજ્ઞાન થયાની વાત જાણી કે તરત જ દેવોના પરિવાર સાથે પ્રભુની પાસે આવી પહોંચ્યા, અને સમવસરણની રચના કરી. તે સમવસરણમાં પ્રભુએ દેશના આપી. સમવસરણમાં દેવો અને ઇંદ્રો ભેગા થએલા હોવાથી પ્રભુની પ્રથમ દેશના નિષ્ફળ ગઈ. પ્રભુ થોડો વખત દેશના આપીને ત્યાંથી વિહાર કરીને, અપાપાપુરીની પાસે આવેલા મહસેન નામના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. તે વખતે અપાપાપુરીમાં સોમિલ નામના બ્રાહ્મણને ઘેર યજ્ઞ કરવા સારુ, તે સમયના ઘણા સમર્થ બ્રાહાણે ભેગા થયા હતા. તેમાં ૧ ઈંદ્રભૂતિ, ૨ અગ્નિભૂતિ અને ૩ વાયુભૂતિ નામના ભાઈઓ પાંચ પાંચસો શિષ્યોના પરિવાર સાથે આવ્યા હતા.
ચિત્રમાં સુંદર ઘટાદાર વૃક્ષની નીચે ઊંચી બેઠક ઉપર બેઠેલા બે બ્રાહ્મણ પૈકી, ચિત્રની જમણી બાજુને બ્રાહ્મણ પિતાના ઊંચા કરેલા હાથથી યજ્ઞમાં આહૂતિ આપવા માટે મંત્ર બોલે છે; અને ચિત્રની ડાબી બાજુને બીજે બ્રાહ્મણ પિતાના ઊંચા કરેલા જમણા હાથથી યજ્ઞકુંડમાં પિતાના હાથમાંની વસ્તુની આહૂતિ આપતો બેઠેલે છે. બન્નેની મધ્યમાં સળગતા અવિનની જ્વાલાઓ યજ્ઞકુંડમાંથી નીકળતી દેખાય છે. બન્ને બ્રાહ્મણોની બાજુમાં યજ્ઞમાં બલિ તરીકે હોમવા માટેના પશુઓ પણ ચિત્રકારે રજૂ કરેલાં છે. આ ચિત્ર પ્રસંગ બીજી કઈ પણ હસ્તપ્રતમાં મારા જેવામાં આવેલ નથી.
ચિત્રની જમણી બાજુના હાંસિયામાં મોરની વિવિધ જાતિના અંગમરેડની ચિત્રાકૃતિઓ ચિત્રકારે રજૂ કરેલી છે.
Fig. 157. : DVS. KS manuscript. Two Brahmans sacrificing yagna. At the time, when Sramaņa Bhagavān Mahavira aquried KevalaJnana (perfect knowledge), out side Jrambhikagāma Nagara on the banks of Rjuvālukā river, a wealthy Brāhmaṇa named Somila was preparing for a great sacrificial yagna to which he invited many Brāhmaṇs including eleven highly talented Acāryas of whom the three brothers-1. Indrabhūti, 2. Agnibhūti and 3. Vāyubhūti, who were well-versed in the fourteen kinds of the knowledge.
The painting shows two Brāhmaṇs out of the eleven seated on high level seats with an object for sacrificing in agnikunda in the hand of right side Brāhmaṇa, left side Brahmaņa is chanting vedamantras. Agnikunda is represented by fire. Above them is a beautiful large tree on both the sides. At the left, under the high-level seat are two deers in two compartments and at the right, a goat and a horse are kept for sacrificing them in Yajna. I have never seen a similar scene in any illustrated KS manuscript before.
In the left panel, the artist has represented three peacoks in different actions, which shows the proficiency in his art.
ચિત્ર ૧૫૮. મહાવીર નિર્વાણ. નવાબ ૧; પાના ૬૬ ઉપરથી.
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે જે વર્ષાકાળમાં મધ્યમ અપાપાપુરીને વિષે હસ્તિપાલ રાજાના કારકુનોની સભામાં છેલું ચોમાસું વર્ષાઋતુમાં રહેવા માટે કર્યું, તે ચોમાસાનો ચોથો મહિનો, વર્ષાકાળનું સાતમું પખવાડિયું એટલે કે કાર્તિક માસનું (ગુજરાતી આસો માસનું) કૃષ્ણ પખવાડિયું, તે કાર્તિક માસના કૃષ્ણ પખવાડીયાના પંદરમે દિવસે ગુજરાતી આ માસની અમાસે), પાછલી રાત્રિએ કાળધર્મ પામ્યા. તેઓ સિદ્ધ થયા, બુદ્ધ થયા.
ચિત્રમાં પ્રભુ મહાવીરની મૂર્તિ જે પ્રમાણે ચિત્રમાં વર્ણવી ગયા તે પ્રમાણેના આભૂષણ સહિત ચીતરેલી
Jain Education Intemational

Jain Education Interational

Page #170

A
એવા હોય છે
-
છે.
૧૬૦ શ્રીઈદ્રભૂતિ ગૌતમસ્વામીને કેવલજ્ઞાન 160 Sri Indrabūti Gautama's omniscience
૧૬૧ ગણધર શ્રી આર્યસુધર્માસ્વામી 161 Ganadhara Sri Arya Sudharma

Page #171

૧૬૨ પ્રભુ શ્રી મહાવીર સામાચારીને ઉપદેશ આપતાં 162 Sri Mahāvira preaching
the Samachari
૧૬૩ પ્રભુ શ્રીમહાવીર 163 Tirthankara Sri Mahāvira

Page #172

૧૬૮ પ્રભુ શ્રી મહાવીર સામાચારીને ઉપદેશ આપતાં 164 Part of Sri Mahāvira's audience as he
preached the Samachari
૧૬૫ પ્રભુ શ્રીમહાવીર સામાચારીનો ઉપદેશ આપતાં 165 Part of Sri Mahāvīra's audience as he
preached the Samachari

Page #173

Jain Education Intemational
ग्दवासनकविमानन्याटयनि-साकरम्यानव
છે
?
છે
;
૧૬૮ દે પ્રભુ શ્રીમહાવીરને અગ્નિસંસ્કાર 1
૧૬૬ પ્રભુ શ્રીમહાવીર કાયોત્સર્ગમાં 166 Sri Mahāvīra in meditation
૧૬૭ દેવો પ્રભુ શ્રીમહાવીરનું
મૃતક વિમાન ઉપાડે છે 167 The Gods lift up corpse
of Sri Mahāvīra
168 Gods doing funeral ceremony
of Sri Mahāvīra

68

Page #174

As Represented in the Kalpasūtra Paintings
[93 છે. નિર્વાણ કલ્યાણકનો પ્રસંગ દર્શાવવા ખાતર પ્રભુની પલાંઠીની નીચે સિદ્ધશીલાની આકૃતિ અને બન્ને બાજુએ એકેક સફેદરંગની ગોળાકૃતિ વધારામાં રજૂ કરેલ છે. પ્રભુના મસ્તક ઉપર છત્ર લટકે છે.
The painting shows two Brāhmaṇa out of the eleven seated on high level seats with an object for sacrificing in agnikunda in the hand of right side Brāhmaṇa, left side Brāhmaņa is chanting vedamantras. Agnikunda is represented by fire. Above them is a beautiful large tree on both the sides. At the left, under the high-level seat are two deers in two compartments and at the right, a goat and a horse are kept for sacrificing them in Yajna. I have never seen a similar scene in any illustrated KS manuscript before.
In the left panel, the artist has represented three peacocks in different actions, which shows the proficiency in his art.
Fig. 158. SMN. 1, 59. Mahavira as a Siddha. On death, a liberated soul goes to the Siddhasilā or Işatprāgbhāra, which is at the top of the universe. This resembles an inverted white parasol, being made of pure white gold 4,500,000 yojanas long and as many wide, eight Yojanas thick at the middle but tapering off till at the edges it is thinner than a fly's wing. All varieties of Siddhas (perfected beings) go there after death; of these the Tirthankaras are the foremost. There the released souls dwell in omnipotence and omniscienee, perfectly blissful.
Mahavira, fully ornamented sits on a throne, hands in lap, one above the other, palms upwards. Above is a parasol. A lion, the congnizance of Mahāvira, is in the centre of throne pedestal. Below Mahāvira is the thin crescent representing the işatprāgbhāra. Both the sides of Mahāvira are a circular in white colour.
ચિત્ર ૧૫૯: મહાવીર નિર્વાણ જિનવિજયજીના સંગ્રહની મહાવીર ચરિત્રની પ્રત ઉપરથી. આ પ્રસંગના વર્ણન માટે જૂઓ ચિત્ર ૧૫૮નું આ પ્રસંગને લગતું વર્ણન. Fig. 159. JNV. Mahāvīra as a Siddha. The treatment is essentially similar to that of our figure 158. ચિત્ર ૧૬૦. પાટણ ૨ ઉપરથી. ગૌતમસ્વામીને કેવલજ્ઞાન.
જે રાત્રે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કાળધર્મને પામ્યા યાવત તેમનાં તમામ દુઃખે તદ્દન છેદાઈ ગયાં તે રાતે, તેમના જ્યેષ્ટ-પટ્ટ-શિષ્ય ગૌતમગાત્રના ઇંદ્રભૂતિ અનગારનું જ્ઞાનકુલમાં જન્મેલા ભગવાન મહાવીર સંબંધી જે પ્રેમબંધન હતું તે નષ્ટ થયું અને અનંતવસ્તુના વિષયવાળું, અંતવગરનું, ઉત્તત્તમ એવું કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન ઉત્પન્ન થયું.
જ્યાં સુધી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જીવતા રહ્યા, ત્યાંસુધી તેમની ઉપર નેહ ધરાવનાર શ્રીગૌતમસ્વામીને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન ન થયું; પરંતુ ભગવાન મહાવીર નિર્વાણ પામ્યા જાણીને, તેમનો રાગ ગુરૂભકિતમાં પરિણમ્યો અને પ્રભુના વિરહમાંથી ઉદ્ભવેલો ખેદ, કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવવામાં સાધનભૂત થયા.
ચિત્રની મધ્યમાં શ્રીગૌતમસ્વામી પ્રવચન મુદ્રાએ નાના મંદિરની અંદર પાટ ઉપર બેસીને ચતુર્વિધ શ્રીસંઘને ૨૪
Jain Education Intemational

Page #175

94]
ધર્મોપદેશ આપતા દેખાય છે. તેઓશ્રીના જમણા ખભા ઉપર મુત્તિ છે અને હાથમાં માળા છે.
Fig, 160 : HGF 2, 2, Indrabhuti Gautarma's Omniscience, On the night when Mahivira died. his eldest disciple, Indrabhāti of the Gautama Gotra (family), by realizing that affection was out of place, even when directed towards his master; finally over-came all the bonds and won perfect knowledge (kevalajnana).
The Life of Lord Sri Mahavira
The miniature shows Inbrabhuti framed like a temple image in the niche. He is dressed in the robes of a Svetämbara Monk. His right shoulder is bare, but over it is a narrow white piece of mouth-cloth (muhapatti). The left hand rests upon his lap, the right is raised in a teaching gesture (pravacanamudra).
ચિત્ર ૧૬૧ આર્યધર્માંસ્વામી. નવાબ ૧, પાના ૨ ઉપરથી. ચિત્રની મધ્યમાં ગણધર શ્રી સુધર્માવામીબેઠેલા છે. પ્રભુ મહાવીરની પરપરાએ તેઓશ્રી આવેલા હતા. તેઓશ્રીની સન્મુખ નવ પાંખડીનું કમળનું વિકસ્વર ફૂલ ચિત્રકારે રજૂ કરીને તેએશ્રીને ગૌતમસ્વામીથી જૂદી રીતે રજૂ કર્યાં હોય એમ લાગે છે. તેઓશ્રીના મસ્તકની પાછળના ભાગમાં સુંદર ભામૈડલ છે. તીર્થકરદેવા અને ગણધરવાને ખુદા ઓળખવા માટે પ્રાચીન મૂર્તિએ અને ચિત્રમાં તફાવત માત્ર એટલેા જ રાખ્યા છે કે તીર્થંકરની મૂર્તિ તથા ચિત્રા પદ્માસનસ્થ આભૂષણ સહિત અને બંને હાથ પલાંઠી ઉપર અને ગણધરહેવાની મૂર્તિ તથા ચિત્રો પદ્માસનસ્થ, આજુ વગર સાધુવેશમાં અને જમણેા હાથ હૃદય સન્મુખ પ્રવચનમુદ્રાએ, કેટલીક વખત માળા સહિત તથા ડાબા હાથ ખેાળા ઉપર રાખતા.
આ ચિત્રમાં સુધર્માંસ્વામીની બંને બાજુએ એકેક શિષ્ય સુશ્રુષા કરતા ઊભેલા છે. ઉપરના ભાગે છે માર છે અને પાટની ટોચે એ હંસપક્ષી રજૂ કરેલાં છે. ચિત્રની રંગપૂરણી ખૂબ સુંદર અને આલ્હાદક છે, અને ચિત્રકાર ઉચ્ચકોટીના કલાકાર હોય એમ લાગે છે.
Fig, 161, SMN. I, 2. Gaadhara ārt Arya Sudharmiswārī.
In the small temple sits Arya Sudharmäsvämí. The iconographic difference between Tirthankaras and monks is made clear. He holds a rosary in his right hand in a gesture of lecturing. Around his had is pointed halo, frequently used with jain monks. Below his throne is lotus. On the either side is a peacock and at the top are two swans. The colour scheme is skilful and brilliant. He was a direct inheritor of Sri Mahavira, though he was the fifth Gaṇadhara. On account of his long life.
ચિત્ર ૧૬૨. પ્રભુ શ્રીમહાવીર સામાચારીના ઉપદેશ આપતાં. જેસલમેરની કલ્પસૂત્રની પ્રતના પાના ગ ઉપરથી. આ ચિત્રની પહોળાઈ તથા લંબાઈ ક×૩ ઇંચ છે.
તે કાળે એટલે ચાચા આરાને છેડે, અને તે સમયે એટલે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર રાજગૃહ નગરને વિષે સમવસર્યા તે અવસરે, ગુણશીલ નામના ચૈત્યને વિષે ઘણા શ્રમણેાની, ઘણી શ્રમણીએની, ઘણા શ્રાવકાની, ઘણી શ્રાવિકાઓની, ઘણા દવા અને ઘણી દેવીની મધ્યમાં જ બેઠેલા શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરે આ પ્રમાણે ક્યું
ચિત્રમાં ઉપરના ભાગમાં જમણી બાજુએ સુવર્ણના સિંહાસન ઉપર પ્રભુ મહાવીર બેઠેલા છે. તેઓની સામે ઉપરના ભાગમાં એક શ્રાવક અને નીચેના ભાગમાં એક સાધુ અને શ્રાવક્ર મળીને, કુલ ત્રા જથ્થા પ્રભુના ઉપદેશ અજલે જોડીને સાંભળતા ડંખાય છે. ચિત્રના નીચેના ભાગમાં જમણી બાજુએ ચાર શ્રાવિકા બંને

Page #176

[95
As Represented in the Kalpasūtra Paintings હાથની અંજલિઓ જેડી પ્રભુ મહાવીરનો ઉપદેશ એક જ ચિત્તે સાંભળતી દેખાય છે.
Fig. 162. JSM. KS. 92. Mahāvīra preaching samacari. At the end of Sāmācārī, it is stated that the Vanerable Ascetie Mahāvíra delivered this discourse, called the Paryusanakalpa, in the town of Rajagrha, in the Gunasila Caitya, in the midst of monks, nuns, laymen, laywomen, gods and goddesses.
In the upper row our painting depicts Mahāvīra seated on a spired throne lecturing, mouth-cloth (Muhapatti) in hand. On a lower seat before him is a monk and two laymen receiving the instructions; out of two laymen, one is seated at the top in right corner and the other is behind a monk. In the lower row from left to right are seated two nuns and four laywomen facing them.
ચિત્ર ૧૬૩ઃ પ્રભુ શ્રીમહાવીર. નવાબ ૧, ના પાના ૧ ઉપરથી.
આ પ્રસંગના વર્ણન માટે જૂઓ ચિત્ર ૧ના આ પ્રસંગને લગતું વર્ણન Fig. 163. SMN. 1, 1. Tirthankara Sri Mahavira. The treatment is essentially the same as that in our figure 1. ચિત્ર ૧૬૪ઃ પ્રભુ શ્રી મહાવીર સામાચારીને ઉપદેશ આપતાં. નવાબ ૧, પાનાં ૧૩૨ ઉપરથી.
ચિત્રમાં ઉપર અને નીચેના દરેક ભાગમાં બે જૈન સાધુઓ બેઠેલા છે. બંને ભાગોના મધ્યભાગમાં સ્થાપનાચાર્ય છે. દરેકના ઉંચા કરેલા જમણા હાથમાં મુહપત્તિ છે. તે બધા (ચારે) સાધુઓ સોનાની બેઠક ઉપર બેઠેલા છે.
Fig. 164. SMN. 1, 132. Part of Sri Mahāvira's audience as he preached the Sāmāchāri. In the upper and lower portion are seated two jain monks. In the middle of both portions is also represented a sthapanacharya. In the raised right hand of each is a muhapatti (a piece of cloth). They are all sitting on golden seats.
ચિત્ર ૧૬૫ : પ્રભુ શ્રી મહાવીર સામાચારીને ઉપદેશ આપતાં. નવાબ ૧, પાનાં ૧૩૨ ઉપરથી.
ચિત્રમાં ઉપરના ભાગમાં ચાર શ્રાવકે છે; અને નીચેના ભાગમાં બે સાદવીઓ અને બે શ્રાવિકાઓ રજૂ કરેલી છે. સઘળાંયે બને હસ્તની અંજલિ જેડીને પ્રભુ મહાવીરનો ઉપદેશ સાંભળતાં બેઠેલાં છે. બધાંયે સુવર્ણની બેઠક ઉપર બેઠેલા છે.
Fig. 165. SMN. 1, 132. Part of Sri Mahāvīra's audience as he preached the Sámāchārī. In the upper portion are four laymen; and in the lower portion are represnted two nuns and two laywomen. All seated on golden seats.
ચિત્ર ૧૬૬-૧૬૭–૧૬૮. પાટણ ૩ની પ્રત ઉપરથી. આ ત્રણે ચિત્રો એક જ પાના ઉપર છે. ૧૬૬ શ્રી મહાવીર પ્રભુ કાઉસગધ્યાનમાં, ૧૬૭ શ્રી મહાવીર પ્રભુનું મૃતક વિમાન ઉપાડતા દેવ, તથા ૧૬૮ શ્રી મહાવીર પ્રભુને અગ્નિસંસ્કાર. આ ચિત્ર પ્રસંગો અનુક્રમે ચિત્રની જમણી બાજુથી જોવાનાં છે.
ચિત્ર ૧૬૬માં સુવર્ણવર્ણન મહાવીર અપાપાપુરીની બહારના ભાગમાં કાયોત્સર્ગ મુદ્રાએ ધ્યાનમાં ઊભેલા
Jain Education Intemational

Page #177

96]
The Life of Lord Sri Mahāvira
છે. પ્રભુના મસ્તકના ઉપરના ભાગમાં વાદળી રંગના વાદળાંઓ આવેલાં છે. પ્રભુના મસ્તકના ઉપરના ભાગથી બંને બાજુના કાનની પાસે એક એક કમલફલ લટકે છે. પ્રભુના પગની નીચે જંગલની બંને બાજુએ એકેક વૃક્ષની રજૂઆત ચિત્રકારે કરેલી છે.
ચિત્રના અનુસંધાને, ચિત્ર ૧૬૭માં ચાર દેવોએ ઉપાડેલી પાલખીમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુનું મૃતક બેસાડેલું છે. આ ચિત્રમાં મૃતકના બદલે તીર્થંકરો જેવી રીતે દીક્ષા લેવા જતાં પાલખીમાં બેઠેલા હોય છે, તેવી જ રીતે વસ્ત્રાભૂષણે સહિત અને જમણા હાથમાં પાંચ પાંખડીના કમલફલ સહિત પ્રભુને રજૂ કરેલા છે, જે જનધર્મની ચાલુ પ્રણાલિકા પ્રમાણે ચિત્રકારનું જૈન રીતિરીવાજોનું અજ્ઞાન સૂચવે છે.
આ પછી છેલા ચિત્ર ૧૬૮માં અપાપાપુરીની બહાર દેવોએ રચેલી ચંદનકાષ્ટની ભડભડ બળતી ચિતામાં મહાવીર પ્રભુનું મૃતક બળતું દેખાય છે. આ ચિત્ર પ્રસંગ બીજી પ્રતામાં જવલ્લે જ જોવા મળે છે.
Figs. 166-167-168. : HGP. 3. Three illustrations on one page. Lord Mahavira in medítation 166. Gods carry the body of Lord Māhāvira 167. Gods perform the funeral ceremony of Lord Mahāvīra 168. In the illustration 166, Lord Mahāvīra whose skin looks golden coloured stands attentively in kayotsarga (standing erect) mudra with blue clouds above. Near the ears, there hangs two lotus flowers with a forest below his feet and tree on either sides. In illustration 167, four gods carry the dead body of Mahāvīra which is kept in a sitting posture in a well-designed palanquin. The Lord is illustrated wearing beautiful dress and rich ornaments besides holding a lotus flower in his right hand. The artist has erred in detailing the dress and the ornaments. Such a dress is seen only when a person goes out to take diksa (initiation in to monkhood). It seems that artist is unaware of the customs and conventions of the Jainas. Illustration 168., shows the sandalwood funeral pyre burning profusely. Such an incident is rarely seen in our illustrated KS. manuccripts.
Jain Education Intemational

Page #178
OCKSACCOSS BOOKS ON JAIN PAINTINGS 1 Jain Miniature Paintings from Western India Rs. 600/By Dr. Motichandra M. A. Ph. D. (London) Size Demi 4 to 11" X 8 3/4", Page 211 41 Colour and 221 Monochrome Reproductions 2 Master Pieces of the Kalpasutra Paintings Rs 1000/By S. M Nawab Size Demi 4. to 11"X8 3/4", Pages 106 108 Colour and 304 Monochrome Reproductions 3 The Oldest Rajasthani Paintings from Jain Bhandars Rs. 300/ By S. M. Nawab Pages 120 60 Colour and 258 Monochrome Reproductions 4 Collection of the Kalaka Story Part I only Rs. 751By S. M. Nawab Pages 112 22 Colour and 66 Monochrome Reproductions 5 419 Illustrations of Indian Music and Dance Rs. 751By Vidya Nawab M. A. Pages 101 4 Colour and 419 Monochrome Reproductions of Indian Music and Dance 6 The Life of Lord Shri Mahavira Rs. 125/as represented in the Kalpasutra Paintings by S. M. Nawab Pages 108, 74 Colour 94 Monochrome Reproductions BOOKS TO COME JAIN PAINTINGS Part I and II By Sarabhai M. Nawab, Size Demi 4 to 11" x 8 3/4" Almost all the paintings from the Palm-leaf manuscripts and wooden banners are to be reproduced 394 in numbers in first volume, while more than 450 paintings from the paper manuscripts of pre-mughal period will be published in tne second volume. Mostly in colour with gold. Set Rs. 800/ REGISTER YOUR ORDER TO-DAY AND NOW Serving JinShasan M/s Sara Chhipamavjini Pole, 1 N. 045027" lal Nawab nedabad-380 001 (India) gyanmandir@kobatirth.org PRINTER QTISOSASTOPY,