Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhlidka IK _jaina graMthamALA DETENIRM, M4M2. eechest-2020 : 3004847 KA HTRA meru parvata bhagotta-vijJAna-samIkSA prAcIna tathA arvAcIna bhaugolika vicAroM kA mArmika manthana Shree Sudharmaswami anbhandar-Umara Surat toe Suarararaswam umeraguan hand
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUgola - vijJAna - samIkSA [ prAcIna evaM arvAcIna bhaugolika vicAroM kA mArmika manthana ] yadasti satyaM kila bhAsamAnaM, tadeva nityaM hRdi nazzrcakAstu / -: nibandhaka :pUjya muni zrIzrabhayasAgarajI mahArAja ke nirdezAnusAra pUjya muni zrI kSamAsAgarajI mahArAja -: sampAdaka : - paM0 rudradeva tripAThI sAhityasAMkhyayogAcArya ema0 e0 (saMskRta-hindI), bI0 eDa, sAhityaratnAdi, saMcAlaka - sAhitya-saMvardhana-saMsthAna, mandasaura ma0 pra0 -: prakAzaka : pUnamacanda pAnAcanda zAha kAryavAhaka - jambUdvIpa-nirmANa-yojanA, kapar3avaMja (gujarAta ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa vIra nirvANa saMvat 2463 vikrama saMvat 2024 mUlya-1-50 vizeSa sUcanA yaha viSaya samIkSAtmaka dRSTi se vicArane / yogya hai, ataH kisI bhI prakAra ke pUrvAgraha athavA ! mAnyatA ke prAveza meM na Ate hue taTastha dRSTi se / vimarza karane ke liye pratyeka vidvAna ko bhAvabhInA AmantraNa hai| mudraka paM0 puruSottamadAsa kaTAre, harIhara ilaikTrika mazIna presa, kaMsakhAra bAjAra, mthuraa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya I vartamAna samaya meM vijJAna dvArA pradatta anekAneka bhautika suvidhAoM kI cakAcauMdha se sarvasAdhAraNa jana-jIvana AmUla-cUla prabhAvita pratIta hotA hai / jAgatika sukhoM kI A~dhI meM uttarottara pratispardhA karatA huA Aja kA mAnava dhIre-dhIre hamAre RSi-praNIta uttamottama sArabhUta dharmagranthoM ke prati bhI zithila zraddhA vAlA banatA jA rahA hai / bhAratIya prAstika jagat ko apane dharmazAstroM meM variMgata bhUgola - sambandhI vicAroM ke prati niSThA sthira rakhane ke liye aise avasara para eka mahattvapUrNa udbodhana kI pUrNa AvazyakatA hai, anyathA yaha hasanazIla pravRtti kramazaH nimnastara para pahu~catI hI jAyagI tathA Izvara na kare ki vaha dina bhI dekhanA par3e ki jaba svarga, naraka, puNya-pApa, grAtmA-paramAtmA Adi sabhI nirarthaka kalpanAmAtra kahane laga jA~ya ! isa viSama paristhiti ko dhyAna meM rakhakara gata solaha varSoM se paramapUjya upAdhyAya zrIdharmasAgarajI mahArAja ke caraNopAsaka pUjya gariNavarya zrI abhayasAgarajI mahArAja ne svadeza evaM videza ke bhaugolika - vijJAna kA adhyayana-anuzIlana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArambha kiyA aura satata parizIlana ke pariNAma svarUpa aneka aise tathya DhUMr3ha nikAle ki jisase 'pRthvI ke AkAra, bhramaNa, gurutvAkarSaNa, candra kI paraprakAzitA' jaise viSayoM para Adhunika vaijJAnikoM kI mAnyatAoM ke mUla meM sthita 'bhrAntadhAraNAe~, kalpanAe~, tathA apUrNatAe~' pratyakSa prasphuTita hone lgiiN| aise sArapUrNa vicAroM ko bhUgola vettAoM ke samakSa upasthita karane aura etadviSayaka manISiyoM ke upAdeya vicAroM ko jAnane ke liye aneka manISiyoM ne mUnivarya se prArthanAe~ kI, aura unhoMne apanI sAdhanA meM nirantara saMlagna rahate hue bhI lokopakAra kI dRSTi se apane vicAroM ko lipibaddha karane kI kRpA kii| unhIM ke zubha nirdezana meM prastuta pustikA zAsana dIpaka pUjya AcArya zrI kailAza sAgara sUrIzvara ziSya pUjya muni zrI kSamAsAgara jI mahArAja dvArA gujarAtI meM taiyAra karake dIgaI thI, jisakA hindI meM anuvAda evaM sampAdana karake prakAzana kiyA gayA hai / vizvAsa hai vijJa pAThaka isakA sAvadhAna-mastiSka se parizIlana kareMge tathA isa viSaya para apane vicAroM se hameM avagata karAne kI anukampA kreNge| -rudradeva tripAThI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUgola vijJAna - samIkSA vartamAna bhAgolika dhoraNArA aura hamArA kartavya Aja nirantara drutagati se bar3hate hue isa vijJAna ke yuga meM "pRthvI vastutaH gola hai athavA ghUmatI hai" isa viSaya para kucha likhanA kyA ucita hai ? aisA prazna bahutoM ke mana meM utpanna ho, yaha svAbhAvika hai / kyoM ki komala hRdaya bAlakoM ko, unake mAnanIya adhyApakoM ko tathA mujha jaisoM ko bhI prArambha meM vidyAlayoM se aisA hI jJAna milA hai ki "pRthvI ghUmatI hai, sUrya nahIM ghuumtaa|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadyapi aba to aisA bhI kahA jAtA hai ki- 'sUrya bhI AkAzagaMgAvartI sauri nAmaka graha kI ora daur3a rahA hai / isa prakAra "pRthvI kA bhramaNa tIna gatiyoM se hotA hai:1- svayaM kI dhurA para hone vAlI gati / 2-sUrya ke AsapAsa kI bhramaNa gati / 3-pRthvI sahita apane grahoM aura upagrahoM ke sAtha hone vAlI sUrya ke sAtha bhramaNa gti|" yaha bAta hama jahA~-tahA~ aura jaba-taba sunate hI Aye haiN| phalataH hama meM se aneka mahAnubhAvoM kI yaha mA yatA rUDha hogaI hai ki-"pRthvI gola-gola bhaMvare ko taraha ghUmatI hai / pRthvI ke dhuro para hone vAle bhramaNa ke kAraNa rAta aura dina kI vyavasthA hotA hai tathA sUrya ke AsapAsa ke bhramaNa ke kAraNa varSa kI gaNanA hotI hai|" vaijJAnikoM kA adhikAMza bahumata Aja bhU-bhramaNa kI bAta ko hI satya mAnakara anya saMzodhana kara rahA hai| 'bhU-bhramaNa' inakA siddhAnta ( Theory) bana gayA hai| isa viSaya ko adhika spaSTa karane athavA vicAra-vimarza karane ke liye koI taiyAra nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha hI hama meM se adhikAMza vyaktiyoM kI buddhi para vijJAnavAda kI gaharI chApa par3a cukI hai jisase katipaya ardha. satya bAtoM ko bhI satya mAnane kI vikRta bhAvanAoM se hamArA mana abhyasta bana gayA hai| aisI paristhiti meM zAstrIya mAnyatAoM ko buddhivAdiyoM ke hRdaya meM sthAna milane meM bilamba ho, yaha sambhava hai| isake liye vijJAna kI rUDha banI huI mAnyatA kA hRdaya se vidA karane aura zAstrIya mAnyatA ko tarkabaddha-paddhati se samajhane-samajhAne kI nitAnta AvazyakatA hai| kintu kevala tadartha dharmazAstroM kI bAta ko samakSa rakhakara kucha batalAyA jAya, to sahI cIja bhI aneka buddhizAliyoM ke mastiSka meM jama nahIM sakatI? __ ataH bhAratIya dharmazAstra, Agama, veda aura anya bhAratIya granthoM ke pramANa prastuta karane ke sAtha hI vaijJAnika jagat ke prasiddha-'zrIpAithAgorasa, arastU, TolemI, koparaniksa, jemsa jinsa, sara AinsTIna, jorja, mekaDonalDa, henarI phosTaraAdi pAzcAtya vidvAnoM kI mAnyatA ke sAtha "bhU-bhramaNa kI bhramaNA" kI vAstavikatA athavA avAstavikatA kA vicAra yahA~ kareMge / * *prastuta laghu-pustikA meM sabhI vidvAnoM ke sarvavidha vicAroM kA aGkana sambhava nahIM hai, ataH atyAvazyaka vicAroM ko hI sUtra rUpa meM upasthita kiyA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) dharmazAstroM ke praNetA niHspRha maharSi evaM vartamAna kAla ke vaijJAnika aneka vyakti aisA kahate haiM aura sunate haiM ki-dharmazAstroM meM 'bhUgola-vijJAna ke bAre meM koI vyavasthita varNana nahIM hai aura jo thor3A bahuta hai vaha bhI yoM hI hai|' kintu sthiti isase kucha viparIta hI hai| isa dRSTi se hamAre dharmazAstroM kI mAnyatA kyA hai - yaha dikhalAne se pUrva eka bAta aura batalA denA Avazyaka samajhate haiM ki dharmazAstroM ke praNetA kaise the ? dharmazAstroM ke praNetA munivara evaM RSivara the| ve loga svArtha kI bhAvanA se sadA pare rahate the| ve loka-kalyANa ke liye jIvita rahane vAle tathA jagat kA kalyANa cAhane vAle the / unheM apanI nAma-prasiddhi kI lokapaNA tanika bhI vyAkula nahIM karatI thii| rAjya ke lobha athavA anya tAmasI bhAvanAoM ko unake udAra antaHkaraNa meM sthAna nahIM thaa| kisI bhI prakAra kI jAtIya AkAMkSA unameM vidyamAna nahIM thii| una mahApuruSoM ke pAsa aneka bhautika sukha upasthita karane kI atulazakti virAjamAna thI, tathApi ve bhautika sukhoM se alipta rahate the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ una jJAnI puruSoM ne apane Antarika jJAnacakSu ke dvArA jo dekhA aura usameM jo bAteM vizva ke liye upakArI-hitakArI pratIta huI, ve hI bAteM zAstroM ke rUpa se vizva ke vizAla prAGgaNa meM prakaTa kI tathA anya anAvazyaka bAtoM ko apane virAT antaH karaNa meM samA lI thiiN| jaba ki 'pAzcAtya jagat ke vaijJAnikoM meM svArthabhAvanA nahIM hai' aisA pramANita karanA sambhavita nahIM hai| adhikAMza vaijJAnikoM meM apane nAma ko amara banAne kI tAmasika tRSNA banI hI rahatI hai| kucha dhana kI lAlasA se athavA nobala puraskAra ke vijetA banane kI icchA se bhI kArya karate rahate haiN| . isase inameM paropakAra kI vRtti vAle koI nahIM haiM aisA hamArA abhiprAya nahIM hai, kintu paropakArI vRtti vAle vaijJAnikoM kI saMkhyA aMguliyoM ke paryoM para ginI jA sake itanI hI hogii| Adhunika vaijJAnika mAnyatA evaM vicAraNIya prazna sAdhAraNataH Adhunika vaijJAnikoM kI mAnyatA nIce likhe anusAra hai 1-pRthvI apanI dhurI para 1 ghaNTe meM eka hajAra mIla kI gati se ghUmatI hai| 2-pRthvI sUrya ke AsapAsa 1 ghaNTe meM 65000 mIla ko gati se ghUmatI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3-sUrya pRthvI sahita apane grahamaNDala ke sAtha eka ghaMTe meM 7.20,000 mIla ghUmatA hai| 4-pRthvI araboM varSoM se pUrva sUrya se pRthak banA huaA eka graha hai| 5-isakA vyAsa pUrva, pazcima, uttara aura dakSiNa meM sImita hai, isakA AkAra nAraMgI athavA sevaphala ke samAna hai| vijJAna kI ina dhAraNAoM ( Theory) para hI Aja anekAneka zodhakArya ho rahe haiM / aura raoNkeTa candra, zukra aura maMgala kI ora bar3ha rahe haiM, chaH mAsa ke rAta-dina jaisI aneka bAtoM meM pRthvI ke ghUmane ke siddhAnta ko hI kendra mAnA jAtA hai| saMkSepa meM Apa jo kucha pUchege usakA Aja uttara diyA + kucha vaijJAnika eka ghaNTe meM dasa karor3a mIla ko gati bho mAnate haiM kintu vartamAna samaya meM bahumata 7,20,000 mIla ko gati kA hI hai| * pRthvI kA AkAra kaisA hai aura yaha kisa AdhAra para kahA jAtA hai, isake liye yathAzIghra eka suvizava lekha pRthak prastuta karane kI bhAvanA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAegA / lAkhoM prayatna hae aura unase bhI adhika sAdhana diye gaye, kintu ve saba uparyukta mAnyatA ko hI kendra mAnakara diye gaye haiN| isa viSaya meM vaijJAnikoM ke bIca koI vizeSa matabheda nahIM huaa| aba prazna yaha hotA hai ki kyA Adhunika vaijJAnikoM ko mAnyatAeM satya hoMgI? zukra, maMgala, candra jaisA hI kyA pRthvI graha hai ? kyA zukra, maMgala,candra Adi devatAoM ke vimAna nahIM hoMge ? Aja ke vaijJAnika vahA~ pahu~cane kA prayAsa kara rahe haiM to kyA ve vahA~ pahu~ca jAeMge? ina dikhAI denevAle sUrya, candra Adi meM deva-deviyoM kI sthiti kI bAteM kyA mithyA ho jAeMgI? kyA prAcIna RSi-maharSiyoM ne kapola kalpanAe~ hI prastuta kI hogI? ___uparyukta prazna tathA aise hI anya aneka praznoM para vizada rUpa se vicAra karanA atyAvazyaka hai| ataH hama isake dRSTikoNa meM pRthvI sambandhI dharmazAstroM ke siddhAnta ko samajha leM / dharma zAstrIya mAnyatAe~ lagabhaga pratyeka dharmazAstroM kA isa viSaya meM eka hI abhiprAya hai ki "pRthvI sthira hai tathA sUrya gatimAna hai|'' ye dharmazAstra pUrva ke hoM athavA pazcima ke, kintu pratyeka kI yahI mAnyatA hai / jaise Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina Agama 'sUrya-prajJapti" sUtra meM sUrya kI gati kA spaSTa pramANa hai| vahA~ gaNadhara gautama mahAmuni ne bhagavAn zrI mahAvIra deva se prazna kiyA hai ki "he madanta, sUrya jaba sarva abhyantara maNDala meM se saba se bAhara ke maNDala meM jAe aura usI prakAra saba se bAhara ke maNDala meM se saba se abhyantara ke maNDala meM Aye to isa sUrya ko itano gati karane para kitanI rAta aura dina kA samaya lagatA hai ? bhagavAn mahAvora deva ne uttara meM batalAyA ki-gautama isa gatikriyA meM tIna sau chAchaTha rAta aura dina kA samaya lagatA hai| isa viSaya kI adhika puSTi ke lie punaH prazna kiyA gayA hai ki--- bhadanta, itane samaya meM ( tona sau chAchaTha rAta-dinoM meM ) sUrya kitane maNDaloM kA paribhramaNa karatA hai ? do bAra kitane 'ta. javANaM te sUrie samvanbhaMtarAmo maMDalAto savvA bAhiraM maMDalaM ukkamittAcAraM carati sabvabAhirAto maMDalAto sababhataramaMDalaM upasaMkamittAcAraM carati, esa NaM zraddhA kevaina rAtidiyaggeNaM prAhitteti vadejjA ? tA tiriNa chAya? rAtidiyasae rAtidiyaggeNaM Ahitteti vadejjA ? zrI sUrya prApti sUtra prathama prAbhRta sUtra : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) maNDaloM meM bhramaNa karatA hai tathA eka bAra kitane maNDaloM meM paribhramaNa karatA hai ? prabhu ne uttara meM batalAyA ki gautama, sAmAnyataH sUrya eka sau caurAsI 184 maNDaloM meM paribhramaNa karatA hai inameM se eka sau bayAsI maNDaloM meM do bAra paribhramaNa karatA hai jo isa prakAra hai-niSkramaNa ke samaya aura praveza ke samaya / (prAte hue aura jAte hue eka pahalA aura eka antima isa prakAra do maNDaloM ko chor3akara zeSa sabho meM do bAra bhramaNa hotA hai isaliye -) do maNDaloM meM eka bAra paribhramaNa hotA hai-saba se jaandara kA maNDala aura saba se bAhara kA maNDala / * jaise jaise samaya samaya para sUrya pUrva kI ora Age bar3hatA jAtA hai usI prakAra pIche ke dezoM meM rAtri hotI jAtI hai / *tA etAe addhAe sUrie kati maMDalAiM caraMti ? kati maMDalai dukhutto carai ? kati maMDalAiM ega khutto carati ? / tA culasIyaM maMDalasataM carati bAsItI taM maMDalasataM dukhutto carati, taM jahA NikhammamANe ceva pavesamANe cevaduveya khalu maMDalA saI carai, taM jahAsamvanbhaMtaraM ceva maMDalaM, savvabAhiraM ceva maMDalaM, // zrI sUrya prajJapti sUtra prathama prAbhRta satra 10 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 10 ) isake anusAra deza aura kSetra bheda hone ke kAraNa udayaasta kA bheda hotA hai / aura isI se kAlabheda hotA hai / prathama prahara Adi kAla jambUdvIpa ke do vibhAgoM meM eka sAtha prApta ho sakate haiM / isa prakAra dezabheda se pratyeka kAla ( jambUdvIpAdi ) prApta hotA hai / bhAvanA - jaise ki bhArata meM jisa sthAna se sUryodaya hotA hai, vahA~ se dUra pIche ke logoM ke liye vahI astakAla mAnA jAtA hai / udayasthAna aura astasthAna ke madhyabhAga meM basane vAloM ke liye yahI kAla madhyAhna samaya mAnA jAtA hai / isI prakAra yaha kAla kisI ke liye pahalA prahara kisI ke liye dUsarA prahara, kisI ke liye tIsarA prahara, kisI sthAna para madhyarAtri to kisI sthAna para sandhyA kA samaya bhI hogA / isa prakAra kI vicAraNA se AThoM prahara sambandhI kAla eka sAtha mila sakegA / jambUdvIpa sthita meru parvata ke cAroM ora sUrya ke paribhramaraNa dvArA kAla ko ATha prahara ke samaya kI *jaha jaha samaye purI, saMcarai bhakkharo gayaNe / taha taha imro viniyamA, jAyai rayaNIi bhAvattho / evaM ca sai narANaM, udayatthamaraNAriMga hIti niyamA~i / sai desakAle bhee, kassai kicivi dissae niyamA // zrI bhagavatI sUtra vRtti zataka 5 uddadeza 1 www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ samakAla meM prApti hotI hai / isa rUpa meM samasta naraloka ( aDhIdvIpa ) meM vicAra lenA cAhie / yatra me dhAvA-pRthvI sadya: paryeti sUryaH / -zrI atharva veda 'sUrya dyu loka tathA pRthvI ke cAroM ora pradakSiNA karatA hai / divaM ca sUryaM ca pRthvoM ca devImahorAtre vibhajamAno yadeSi // -zrI atharvaveda 13-2-5 / 'dhuloka aura pRthvI kI parikramA karatA huA sUrya kAla ke rAta aura dina aise do vibhAga karatA hai|' *gaDhama paharAi kAlA, jaMbudIvammi dosu pAsesu / labhaMti ega samayaM taheva savvattha naraloe / prathamapraharAdikAlA udayakAlAdArabhya rAtrezcaturthayAmAntaye kAlaM yAvAn meroH samantAdahorAtrasya sarve kAlA: samakAlaM jambUdvIpe pRthak pRthak kSetre lamyante / zrI maNDala prakaraNa TIkA bhAvanA:- yathA bhArate yataH sthAnAt sUrya udeti, tatpAzcAtyAnAM dUratarANAM lokAnAmastakAlaH / udayasthAnAdadhovAsino janAnAM madhyAhnaH evaM keSAJcit prathama-prahara; keSAzcid dvitIyaH praharaH keSAJcit tRtIyapraharaH kvacira madhyarAtraH kvacit sandhyA, evaM vicAraNayA'STapraharasambandhi-kAlaH samakaM prApyate / tathaiva naraloke sarvatra jambUdvIpagatameroH samantAt sUryapramANenASTapraharakAlasambhAvanaM cintyam / zrImaNDalaprakaraNaTokA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) pRthvI dhruvA / pRthvI sthira, hai / ' dyozca bhUmizca tiSThataH / - zrIatharvaveda 10 -8-2 / dya aura pRthvI ( ye donoM) sthira haiM / pRthivIvitasthe / 'pRthvI pUrNaM sthira hai / ' tAbhiryAti svayuktibhiH / Rgveda 1-72 - 6 / karatA hai|' - zrI pratharvaveda 6086 - 1 / 'sUryaM apanI niyata gati ke anusAra gamana kiyA dha vA sthirA dharitrI / - Rgveda 1- 50-6 / - zrI yajurveda 14.2 ' pRthvI dhruva hai aura sthira hai / ' dhruvAsi dharitrI dhruvA sthirA sati dharitrI bhUmirUpA cAsi sati / - - zrI sAyaNa bhASya 'pRthivI dhruva hai, dhruva hote hue bhI vaha sthira rUpa meM virAjamAna hai / ' Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) hiraNyayena savitA rathenA devo yAti bhuvanAni pazyan // -zrI yajurveda 33-43 'sUrya ( sAta azva vAle ) ratha se bhuvanoM ko ( dhuloka ) aura pRthvI ko ) dekhatA huA gamana karatA hai|' pratiSThe vai dyaavaa-pRthivii| -koSitakI brAhmaNa 'dya loka evaM pRthivI susthira haiN|' isa prakAra Agama tathA vedoM meM pRthvI kI sthiratA aura sUrya ke bhramaNa kI kaisI mAnyatA hai ? yaha uparyukta pramANoM se jJAta ho jAtA hai| purANa granthoM aura smRtiyoM meM bhI inake anarUpa hI kaI ullekha prApta hote haiN| isI taraha muslima dharma grantha kurAna meM bhI isa viSaya meM kahA gayA hai kevala khudA hI jamIna aura pAsmAna ko sthira rakhatA hai kyoM ki kahIM ve apane-apane sthAna se khisaka na jA~ya ! aura yadi ve apane sthAna se khisaka gaye to khudA ke alAvA koI bhI use sthira kara sake aisA nahIM hai| aura rAta dina hone kA kAraNa sUrya kI gati hai| pArA naM0 22, sUre phAtira Ayata 41 pArA naM0 23, sUre yAsona aAyata naM. 36-40 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 14 ] bauddha granthoM meM aura bAibala meM bhI 'pRthvI sthira hai' yaha dRr3hatA-pUrvaka pratipAdita kiyA gayA hai / aba hama pAzcAtya jagat ke vaijJAnikoM kI mAnyatA kI ora ghUmakara dekhate haiN| pAzcAtya jagat ke vaijJAnikoM kI mAnyatAeM jahA~ taka bAIbala Adi dharmagranthoM kA sambandha hai, vahA~ kaTTaratA-pUrvaka 'pRthvI kI sthiratA' kA siddhAnta batAyA hai / vahA~ ke jyotiSAcArya aura gaNitAcArya bhI pRthvI kI sthiratA ko hI mAnate the / unameM zrI arastU aura zrI TolemI prasiddha haiN| prAyaH I0 san pUrva 500 meM zrI pAithAgorasa ne pRthvI ke cara hone kI mAnyatA prastuta kI thI, kintu usase pUrva kisI ne svapna meM bhI pRthvI ke ghUmane kI kalpanA nahIM kI thii| I0 san kI 16 vIM zatAbdI meM koparaniksa ne pRthvI ko cara batAyA tathA sUrya ko sthira btaayaa| I0 san 1611 ke mArcamAsa meM geleliyo ne pRthvI ko cara batAyA aura koparaniksa kI aneka bAtoM kA samarthana kiyaa| kintu sUrya kI sthiratA ke bAre meM geleliyo ne matabheda batalAyA / isane pramANita kiyA ki sarya bhI apanI dhurI ke Upara ghUmatA hai aura eka bhramaNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) pUrA karane meM use eka mAsa lagatA hai| I0 san 1615 meM khistI romana kaitholika sarvAdhikArI popa ne geleliyo ko roma bulAyA aura ekAdha ghaNTA bAtacIta ko| geleliyo aura koparaniksa ke vicAra satya haiM ki Tolemo ke matAnusAra "pRthvI sthira hai' yaha bAta satya hai isakA nizcaya karane ke liye eka samiti kI sthApanA kI gii| samiti ne geleliyo ko asatya siddha kiyA, usake vicAroM para pratibandha lagAyA gyaa| I0 san 1623 meM purAne popa ko mRtyu huI aura nayA popa bArberino banA / geleliyo ne phira se apane siddhAntoM kA pracAra dhIre-dhIre pratibandha meM bAdhA na Aye isa rUpa meM kiyaa| isase popa atyanta Rddha hue aura puna: use roma meM bulaayaa| 14 pharavarI 1633 ko vaha roma pahu~cA aura use najara kaida kara liyA gyaa| anta meM usane yaha likha diyA ki 'mero mAnyatA asatya hai, yaha usane pIr3A aura atyAcAra se trasta hokara likha diyA thA kintu usakI mAnyatA 'pRthvI aura sUrya donoM cara haiM aisI hI banI rhii| usakA antima samaya jela meM hI gayA / geleliyo se pUrva bruka nAma kA eka vaijJAnika huA aura vaha 'pRthvo sUrya ke AsapAsa ghUmatI hai" aisA pracAra karatA thA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) isa kAraNa popa ne usako kaida meM rakha diyA aura usane chaH varSa kI sajA bhogI / bAda meM apanI mAnyatA meM parivartana na karane ke kAraNa popa kI AjJA se use jIvita jalA diyA gayA / bruka ora geleliyo kI karuraNa mRtyu se unakI mAnyatA naSTa nahIM huI apitu aura bhI vyApaka banane lagI / pRthvI ko cara mAnane meM jo ApattiyA~ AtIM unakA tarka se samAdhAna DhUMr3hA gayA / (1) pRthvI kI dainika aura vArSika gati kA mela biThAne ke liye 23 13 aMza (Degree) bhukI hai aisA mAnanA / (2) pRthvI ke cAroM aura vAyumaNDala ( Atmosphere) kI kalpanA kI jAya / ( pahale Upara 48 mIla taka vAyumaNDala mAnA jAtA thA kintu Aja hajAroM mIla taka mAnA jA rahA hai / ) (3) gurutvAkarSaNa (Gravitation ) nAmaka padArtha mAnA jAya / * ( isa gurutvAkarSaNa ke mAnane se prAcIna tarkoM kA *gurutvAkarSaNa koI vAstavika padArtha hai athavA nahIM hai, yaha vicAraNIya hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ (17 ) samAdhAna kiyA jAtA thaa| AkAza meM ur3anevAle pakSI ghoMsale meM vApasa kaise A sakate haiM ? bANa kA nizAnA barAbara kaise lage ? pracaNDa vAyu se vastuoM kA vinAza kyoM nahIM hotA? ityAdi bAtoM kA samAdhAna vAtAvaraNa evaM gurutvAkarSaNa padArtha se mAnA gayA hai|) yaha siddhAnta bahuta vyApaka banA aura anya vaijJAnikoM kI bAteM gauraNa bana gaI / pRthvI ke cara hone kA siddhAnta rAjamAnya ho gyaa| Aja kI samasta pAThya pustakoM meM isI siddhAnta ko sthAna milA hai| gurutvAkarSaNa (Gravit, ation) tathA vAyumaNDala kI pUraka kalpanAe~ karane para bhI bhUbhramaNavAdiyoM ke samakSa katipaya prazna Aja bhI yathAvat sthita haiM / samAdhAna paripUrNa athavA santoSakAraka nahIM hue haiN| __ jaise ki dhra vatArA uttara dizA meM sthira hai / jaba dekhoge tabhI vaha uttara dizA meM hI dikhAI degaa| bhAratIya jyotiSa ke anusAra uttara meM dhra va tArA aura pRthvI bhI sthira hai isaliye yaha sambhava hai| parantu pRthvI ko paribhramaNazIla mAnA jAya to yaha dhra vatArA eka hI sthAna para nahIM dekhA jA sktaa| yaha bAta hama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka abodha bAlaka aura anasamajha grAmINa ko bhI samabhA saka aisI sarala hai| vijJAna sUrya ko sthira mAnakara pRthvI ko cara mAnatA hai aura pRthvI ke bhramaNa ke kAraNa hI sUrya pUrva se pazcima meM dikhAI detA hai to phira dhra va kA tArA uttara meM hI kyoM dikhAI detA hai ? bhU-bhramaNavAdI isakA samAdhAna dete haiM kintu vaha buddhigamya ho vaisA nahIM hai / ve kahate haiM ki- pRthvI ke uttara dhra va (Northpole) kI samazreNI meM bhra batArA sthita hai, ataH vaha pUrva - pazcima paribhramaNa karatI pRthvI ke nivAsiyoM ke liye eka hI samAna rhegii| / parantu yaha samAdhAna pUrNa nahIM hai kyoM ki unakA mAnyatA ke anusAra pRthvI eka ghaNTe meM 1000 mIla kI gati (Speed) se calatI hai| bAraha ghaNToM meM vaha sarvathA viparIta dizA meM A jAtI hai / nyAsa kI dRSTi se 8000 mIla usakA sthAnAntara hotA hai tathApi dhruva tArA vaisA kA vaisA hI rahatA hai yaha kaise kahA jA sake ? ___ Aja to sira ke keza kI parata utAra kara usakA mApa tathA sigareTa ke patale kAgaja kI caur3AI meM sthita aNuoM kI saMkhyA ginI jA sakatI hai / taba dhrava kA tArA aura usakA prakAza jaisA hai vaisA hI dikhAI detA hai yaha kaise Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnA jA sakatA hai ? aura dUsarI bAta yaha hai ki caravAdiyoM ke matAnusAra "pRthvI apanI dhurI para ghUmatI hai itanA hI nahIM kintu vaha prati ghaNTA 66000 mIla kI gati se sUrya kI parikramA de rahI hai| tathA sUrya kA vyAsa 8, 6000 mIla kA aura 2600,000 mIla lagabhaga paridhi vAlA hai tathA pRthvI se sUrya 6, 30,00,000 mIla dUra hai yaha mAnA jAtA hai, itanA hone para bhI pratyeka mAsa meM aura aneka bAra pratyeka dina meM sUrya kA sthalAntara hama pratyakSa dekha sakate haiN| parantu dhra va kA tArA sadA ke liye sabhI mahInoM ke sabhI dinoM meM eka samAna aura eka hI sthAna para dikhAI de yaha sarvathA asambhava hai| sAtha hI dhrava kA tArA sadA ke liye sabhI ko uttara ko ora hI eka hI sthAna para sthira dikhalAI detA hai isa lie use "dhra va" kahate haiM / pRthvI ko vaijJAnika sUrya ke AsapAsa 66000 mIla tIvra kI gati se ghUmatI huI mAnate haiM ataH vaha 24 ghaNToM meM 15, 84000 mIla dUra jAtI hai| sUrya ke dakSiNa bhAga se vAmabhAga kI ora Ane meM prAyaH 183 dina lagate haiM aura isameM 32, 64,72,000 mIla kI gati Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) ho jAnI hai| itanI sudIrgha yAtrA kara lene para bhI dhra va kA tArA vahIM kA vahIM dikhAI de yaha kaise sambhava ho sakatA hai ? arthAt sUrya ke prAkAzIya vibhAga meM jisa sthala para pRthvI ho aura vaha dUsare vibhAga meM jAe itane meM lagabhaga 183 rAta-dina ho jAte haiM, aura usameM 32,64, 72,, 000 mIla kA mahApravAsa hotA hai / itanA vizAla pravAsa kara lene para bhI dhra va tArA jahA~ ho nahIM dikhalAI de vaha bAta buddhigamya nahIM banatI hai / yadi pRthvI ko sthira mAnA jAya to yaha Apatti sira para nahIM aatii| baba se pRthvI ke cara hone kA siddhAnta rAjamAnya banA taba se pRthvI ke sthira aura cara hone kI khoja kA viSaya vyaktigata bana gayA hai / isa sambandha meM kisI vyakti ne vizeSa vicAra kiyA to vaha use loka - samakSa lAyA, kintu rAjya ne usa bAta para dhyAna nahIM diyaa| san 1948 meM di0 2 ko prakAzita The SundayNews Of India nAmaka aMgrejI patra meM henarIphaoNsTara dvArA likhe gaye - How round is the earth" zIrSaka nibandha meM batAyA gayA hai ki* 1. *Many people have spent years trying to prove that the earth is flat, but few have revealed such zeal as Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 21 ) "pRthvI capaTI hai" isa bAta ko siddha karane ke lie kucha manuSyoM ne varSoM taka zrama kiyA kintu bahuta kama logoM ne hI "viliyama eDagala" jitanA utsAha dikhAyA hogaa| vilayama eDagala ne 50 varSa taka isa viSaya para vicAra kiyaa| kitanI hI rAteM tArAgaraNoM ko dekhane meM bitaaii| bistara para ArAma se soyA nahIM, kursI para baiThe-baiThe rAteM bitaaii| usane apane bagIce meM uttara dizA ke dhra va tAre kI zreNI meM lohe kA nala khar3A kiyA thaa| vaha nala dhruva tAre ke sAmane ho rhtaa| utsAha pUrvaka isa anveSaNa ke pazcAt usane ghoSita kiyA ki "pRthvI thAlI ke samAna capaTI hai aura sUrya pRthvI ke cAroM ora pradakSiraNa karatA hai|" dhra vatArA kevala 5000 mIla dUra hai ora sUrya kA vyAsa kevala 10 mIla hai| the late William Edgell of Midsomer Norton, Somerset. Edgelstrove for over 50 years in order to study the night skies, he never went to bed but slept in a chair. Also he created still tube in his garden pointing towards the Pole star which was visible through it. This eccentric man evenqually evolved the theory of a flat, basin shaped earth with tha Sun moving north end south across it. He contented that the pole star was only 5000 miles away and that the sun was only 10 miles in diameter. --The Sunday News of India, May 2nd 1948. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22 ) *sTrolAjikala maigajona' *san 1646 ke julAI aura agasta ke aMkoM meM 'je mekaDo nalDa dvArA likhita 'kyA pRthvI capaTI hai ?" zIrSaka lekha do vibhAmoM meM prakAzita hai| vahA~ 'bhUgola hai| isa siddhAnta kA sabhI vaijJAnika pramANoM se khaNDana kiyA gayA hai| tathA pRthvI ke cara hone kI bAta ko bhI tArkika rUpa se mithyA siddha kiyA hai "sUrya gati karatA hai" yaha siddhAnta upasthita kiyA gayA hai| pRthvI apanI dhurI para ghUmatI hai aura vaha bhI eka ghaNTe meM 1000 mIla. kI gati. (Speed) se isa cIja ko prazraddheya banAI hai. / bhArata aura bhArata se bAhara isa sambandha meM bahuta. anusandhAna cala rahe haiN| pI0 ela0 jA~grephI (P. L. Geography) prAdi grantha *The concentric and progressive motion of the Sun over the Earth is in every sense practically demonstrable. The earth like all over plenets floats iu space. The Sun moves and is the centre of our (Known) nniverse. The idea that the earth moves op. its axis at the rate of 1000 nilis an hour is ridiculoms. -aisTrolojikala maMgajIna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 23 ) bhAratIyoM dvArA likhe gaye grathaM haiN| inameM na bhramaNa sambandhI pratyeka samasyAoM kA tArkika paddhati se vicAra kiyA gayA hai jo eka sundara vizleSaNAtmaka varNana hai / pRthvI-bhramaNa ke sambandhoM meM sthira huI vaijJAnikamAnyatA suprasiddha vaijJAnika sara AinsTAina ke sApekSavAda se zithila ho jAtI hai| sApekSavAda ke anusAra gati aura sthiti ye donoM hI hI sApekSa vastu bana jAtI haiM / ataH pRthvI ko hI ghUmatI huI batAnA asaMgata-sA ho jAtA hai| isake bAre meM "jaina darzana aura Adhunika vijJAna" nAmaka pustaka pRSTha 115 se 120 meM 'sApekSavAda ke naye prakAza meM' isa zIrSaka ke nIce diye gaye vicAra mananapUrvaka paTanIya haiM: bIsavIM zatAbdI ke pUrvArdha meM sApekSavAda kA udaya huA aura vaijJAnika jagat ke bahuta sAre abhimata apekSA ke eka naye mAnadaNDa se parakhe gaye / nyUTana kA gurutvAkarSaNa jo Adhunika bhUgola zAsra kI bahuta sArI kaThinAiyoM ko dUra karane vAlA thA sApekSavAda kI kasauTI para kharA nahIM utarA / sUrya aura pRthvI kI bhramaNazIlatA meM jo 'hI' aura 'bhI' kA matavAda calatA thA arthAt sUrya hI calatA hai yA pRthvI bhI calato haiM / prAIsTIna ne eka nayA dRSTikoNa upasthita kiyaa| usane batAyA "gati va 1. Rest and motion are merely relative. -Mysterionus Universe. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ___www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthiti kevala sApekSa dharma hai|" : prakuti aisI hai ki kisI bhI graha piNDa kI vAstavika gati kisI bhI prayoga dvArA nizcita rUpa se nahIM batAI jA sktii|" sUrya kI apekSA pRthvI calatI hai yA pRthvI kI apekSA meM sUrya calatA hai isa viSaya meM sApekSavAda' kA spaSTa mantavya hai ki "saura jamat (Solar System) ke grahoM kA sApekSa bhramaNa purAne tarIke se bhI samajhAyA jA sakatA hai aura koparanikasa ke siddhAnta se bhI donoM hI ThIka haiM aura gati kA ThIka-ThIka varNana dete haiM / kintu koparanikasa kA mata saralatama hai / eka sthira pRthvI ke cAroM ora sUrya aura candramA prAyaH gola kakSA para bhramaNa karate haiM, parantu sUrya ke nakSatroM aura upagrahoM ke patha aTila gugharIlI rekhAeM haiM jo mastiSka ke liye zramagrAhya haiM aura gaNanA meM jisakA hisAba bar3I ar3acana paidA karatA haiM jaka ki eka sthira sUrya ke cAroM ora mahatvapUrNa patha prAyaH vRttAkAra 2. Nature is such that it is impossible to derermine absolute by any experiment whatever. - Mysterious Universe. 3), 78, 3. The relative motion of the members of the solar system may be "explained on the older geocentic mode and on the other introduced by Copernicus Both are legitimate and give a correct description of the motion but Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 25 ) sArAMza yaha huA ki pRthvI ko sthira mAna kara aura sUrya ko cara mAnakara calane meM kucha gariNata sambandhI kaThinAiyA~ paidA budha pRthvI candramA sUrya maMgala zani vRhaspati prAcIna' gaNitAcArya prAyaH sabhI isa abhimata kI eka svara me puSTi karate haiM / the Copernicus is far the simpler. Around a fixed earth the sun and moon describe almost circulas paths but the paths of sun,s planets and of their satellites are complex curly lines difficule for the mind to grasp and onward to deal with in calculation while around a fixed sun the more important paths are almost circular. - - Relativity and Commonsense by Denton. 1. barAha mihira - candrAdUrdhvabudhasitara vikujajIvArkajAstato bhAni / prAggatayastulyarUpA javAgrahAstu sarva svamaMDalagAH // - paMDapi0 0 a0 13, zloka 26 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotI haiM aura sUrya ko sthira va pRthvI ko cara mAna lene meM kucha gaNita sambandhI suvidhAyeM milatI haiN| bha-bhramaNa para jo bala diyA jA rahA hai vaha gaNitajJoM kA suvidhAvAda hai| isameM rasa lene vAle samajhate haiM ki prAcIna graha kakSAoM meM aura nUtana graha vettAoM meM isa sambandha ko lekara koI adhika uthala-puthala nahIM huI hai / bhAratIya va abhAratIya prAcIna vyavasthA meM pRthvI kendra hai aura candramA, budha, zukra, sUrya, maMgala bRhaspati tathA zani kramaza: apanI-apanI kakSA para ghUmate haiM / saura kendrika jagat kI kakSAyeM kendra kA parivartana hokara isa prakAra banatI haiM-kendra meM sUrya aura tatpazcAt kramazaH budha, zukra, pRthvI maMgala, bRhaspati, zani ye chaH graha haiN| candramA ko navIna vijJAna meM graha nahIM mAnA hai| vaha pRthvI kI parikramA karatA hai, isa liye pRthvI kA upagraha hai| navIna kakSA vyavasthA meM tIna graha bUrenasa, nepacyUna aura plUTo (bAruNI, varuNa aura yama ) aura jor3e gaye haiN| Aja sUrya calatA hai yA pRthvI yaha viSaya adhika mahatva lallAcArya-candra, na, bhArgava, dineza, kucArya sauribhAnidhite kramata udhrvgtisthitaani| -zi* * bambamAdhikArI khoka 12 / bhAskarAcArya-bhUpeH piNDa zazAMkaja kavi ravi kujyAki nksstrkkssaa| -siddhAnta ziromaNi gomAyAga bhuvanakoSa 2 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 27 ) nahIM rkhtaa| liopolDa in polDa likhate haiM-'eka aAdhunika bhautika vijJAna vettA yadi TolemI ora koparanikasa ke baspati maMgala abudhakra pRthvI siddhAntoM ko mAnane vAloM ke bIca hote hue vArtAlApa ko sune to sambhavataH vaha kaTAkSapUrNa haMsI kiye binA na rhegaa| sApekSa vAda ke siddhAnta ne vijJAna meM eka naI bAta upasthita kara dI Yet a modern physicist, listening to a discussion between supporters of the respective theories of Ptolemy and Copernicus might well be tempted to a sceptical smrile The Theory of Relativity has introduced a new factor into science and revealed that a new aspect of deci
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2= ) hai / yaha jAna liyA gayA hai ki koparanikasa ke mata meM TolemI ke mata ke sambandha meM nirNaya karanA aba nirarthaka hai / aura vAstava meM donoM ke siddhAntoM kI vizeSatA aba mahatva nahIM rakhatI hai | cAhe hama yaha kaheM ki pRthvI ghUmatI hai aura sUrya sthira hai yA pRthvI sthira hai aura sUrya ghUmatA hai, dAnoM hI abasthA meM hama aiso bAta karate haiM jisakA koI artha nahIM / koparanikasa kI mahAna khoja Aja kevala itane hI vaktavya meM samAne jitanI ho gaI hai ki kucha eka praMsagoM meM yaha adhika suvidhAjanaka hai ki nakSatra kI gati kA sambandha sUrya ke sAtha jor3a vanaspata isake ki use pRthvI ke sAtha jor3A jAya / " ding between the copernican view and that of Ftolemy is pointless and that in fact the proposition of both of them have lost thier significance, whether we say. "The earth moves and the sun is at rest" or "The earth is at rest and the sun moves," in either case. We are saying something which really conveys nothing. Copernicus's great discovery is today reduced to the modest statement that in certain cases it is more convenient to relate the motion of heavenly bodies to the solar than to the terrestrial system. Tic World in Modern Seince by leopoled Infelfd. p 18 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com -
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26 ) suprasiddha vaijJAnika sara jemsajonsa ke zabdoM meM ukta gaNitika suvidhA kA itihAsa yaha hai "vijJAna kA itihAsa aisI nAnA paristhitiyoM ko prastuta karatA hai jina para tarkavitarka hote rahe haiM / TolamI aura usake anya anuyAyiyoM ne cakra aura uracaka ( Cycles and Epicycles ) kA nirmANa kiyA, aura usake anusAra ve grahoM kI bhaviSyakAlIna sthiti batAne meM saphala rhe| 13 vIM zatAbdI meM krasTAyala elaphAnjo nAmaka vyakti ne kahA thA ki yadi vizva kI racanA aisI jaTila hai jaisI ki hama aba taka jAna rahe haiM, yadi vidhAtA usa samaya merI salAha letA to use maiM eka acchI salAha de sakatA thaa| kucha samaya bAda koparanikasa ( Copernicur ) ne yaha mAnA ki TolemI kA siddhAnta itanA jaTila hai ki vaha saccA nahIM lgtaa| varSoM ke vicAra aura zrama ke bAda usane batAyA ki grahoM kI gati adhika sugamatA se batAI jA sakatI hai yadi usakI gati saMbandhI bhUmikA badala dI jaaye| TolemI ne pRthvI ko sthira mAnA thA / koparaniksa ne sUrya ko sthira mAnA / kintu aba hama / mAnate haiM ki sUrya pRthvI kI apekSA adhika sthira ekAnta rUpa se nahIM mAnA jA sakatA / jaise-pRthvI sUrya ke cAroM ora parikramA karatI hai aisA mAnA jAye to sUrfa bhI una lAkhoM aura karor3oM tAroM meM se eka tArAha jo sAre mila kara eka glesTika sisTama banAte Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ haiM aura apane kendra ke cAroM ora ekasAtha ghUmate haiM / isa glesTika sisTama kA kendra bhI sthira nahIM mAnA jA sakatA hai; kyoM ki lAkhoM ko saMsthA meM glesTika sisTama kA kendra bhI sthira nahIM mAnA jA sakatA haiM; kyoM ki tAroM kI saMkhyA meM gleski sisTama AkAza meM dikhAI de rahe haiM jo hamAre hI glesTika sisTama ke barAbara haiM aura sabake saba glesTika sisTama apane glesTika sisTama kI apekSA se aura dUsare kI apekSA se gati karate haiN| eka bhI glesTika sisTama sthira nahIM hai jo sabakA kendra yA gati kA mApadaNDa bana sakatA ho| to bhI hama mAna leM ki sUrya sthira hai na ki pRthvii| to bahuta sArI ulajhaneM dUra ho jAtI haiN| ekAnta dRSTi meM na sUrya sthira hai aura na pRthvii| phira bhI eka dRSTi se pRthvI sthira sUrya ke AsapAsa ghUmatI hai, yaha satya ke adhika samIpa hai vanaspati sUrya eka sthira pRthvI ke cAroM ora ghUmatA hai| koparanikasa ko bhI kucha eka upacakra (EpicJcles) mAnane pdd'e| dRzya tathyoM ke sAtha apane siddhAntoM kA saMtulana rakhane ke lie yaha isakA anivArya pariNAma thA ki grahoM kI kakSAyeM gola thiiN| koparanikasa ne yA aura kisI ne arisToTala ke vartuMlAkAra kakSA sambandhI siddhAnta kA khaNDana karane kA sAhasa nahI kiyA / kepalara ne koparanikasa ke vartula siddhAnta ke sthAna para aNDAkAra kakSA ko siddhAnta maanaa| taba se upacakra (Epicycles) kA siddhAnta anAvazyaka ho gayA aura grahoM kI gati kA siddhAnta atyanta sarala ho gyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 39 ) yaha siddhAnta zatAbdiyoM taka calatA rahA / usase bhI adhika saralatA AIstIna ke prApekSavAda siddhAnta ne dii| {The history of science provides many instances of situations such as we have been discussirg. To begin with the most obvious Ptolemy and his Arabian successors built up the famous system of cycles and epicyclcles wbich ena. bled them 10 predict the future positions of the planets. Many, indeed felt that it was too complex to correspond to the ultimate facts. In the thirteenth century, Alphonso X of castille is reported to bave said that if the heavens were really like that, 'I could have given the Deity good advice, had He cousulted me at their creation. At a later date Copernicus also thought the Ptolemaic system too complex to be true and after year@s of thought and labour, showed that the planetary motions could be deseribed much more simply if the background of the motions were changed. Ptolemy bas assumed a fixed earth; Comperuicus substiuted a fixed Sun. We now know that the Sun can no more be said to be at rest, in any absolute sense, than the earth; it is one of the thousands of millions of stars which together form the galactic system, and it moves round the centre of this system just as the earth moves round the Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32 ) pUrva aura pazcima ke ullikhita anusandhAnoM se hameM yahI rahasya milatA hai ki unakA mukhya lakSya pRthvI calatI haiM yA sUrya yaha na hokara graha garaNoM kI sthiti meM prAkRtika niyamoM se jo centre of the solar system. And even this centre of the galactic system cannot be said to be at rest. For millions of galactic systems can be seen in the sky, all pretty much like our and all in motien relative to our own galaxy and to one another. No one of all these galaxies has a better claim than any other to constitute a standard 'rest' from which the 'motions' on the others can be measured. Nevertheless, many complicatons are avoided by imagining that the sun and not the earth is at rest. Neither the sun nor the earth is at rest in any absolute sense and yet it is, in a sense, nearer to the truth to say that the earth moves round a fixed sun than to say that the sun moves round a fixed earth. 1 Copernicus had still to retain a few minor epicycles to make his system agree with the facts of observation. This, as we now know, was the inevitable consequence of his assumption that the planetary orbits were circular; neithers he nor any one else had so far dared to challange Aristotle's dictum that the plantes must necessarily move in circular orbits, because the circle was the only perfect course. As Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha ho rahA haiM usakA mUla sUtra kahA~ haiM yaha rA haiM / isI kA pariNAma yahA~ taka pahu~cA ki sarya ko madhya bindu mAna lenA kucha pAripatika suvidhAyeM utpanna karatA hai| sthira aura cara kI apekSA meM satya kyA hai yaha viSaya Aja bhI vaijJAnikoM kI A~khoM se projhala haiM / pRthvI hI calatI haiM ise mAnakara jo vaijJAnika prAge bar3he AIsTIna ke yuga ne unheM eka kadama punaH pIche kI ora khisakA liyA hai| -soon as Kepler substituted ellipsed for the copernician circles, epicycles were seen to be unnecessary, and the theory of planetary motions assumed an exceedingly simple form-the form it was to retain for more than threce cento uries, untill an even greater simplicity was imparted to it by the relativity theory of Einstein, to vbich we shall come in a moment." Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34 ) bhUgola- bhramaNa - siddhAMta aura prAcIna bhAratIya vidvAn uparyukta vivecana se pRthvI kI golAI evaM gatizIlatA kI bAta apUrNa bhrAmaka pratIta hotI hai / isa liye bhUgola saMbaMdhI vaijJAnika mAnyatAe~ parihArya ho jAtI haiM / kyoM ki yadi bhUgola - bhramaraNavAda ko prAdhAnya diyA jAya to AtmavAda ke AdhAra svarUpa AtmA, puNya, pApa, svarga naraka Adi vastue~ zraddhaya bana jA~ya / zrataH bhUgola bhramaNavAda anAtmavAda kA pUraka pratIta hotA hai / bhArata meM I0 bhUgola- bhramaraNa isI liye pAzcAtya vaijJAnikoM se bhI pahale san 476 meM AryabhaTTa nAmaka vidvAn ne isa siddhAnta ko prasthApita kiyA thA, kintu vaha yahA~ bhArata meM panapA nahIM; cU~ki usakI AdhArazilA anAtmavAda thI / ataeva paM0 zrI varAhamihira, zrIpati, AcArya zrI vidyAnanda svAmI Adi ne pRthvI sambandhI caravAdiyoM ke tAtkAlika tarkoM kA suspaSTa samAdhAna kiyA hai aura sAtha hI unakA khaNDana bhI kiyA hai / bhArata meM isa mAnyatA kA Arambha yUropa aura amerikA khaNDa kI khoja se pahale bhI astitva rakhatA to thA hI / pRthvI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke cara hone kI mAnyatA ko zvetavaijJAnikoM ne hI khoja kI hai aisA mAnanA yukti-saMgata nahIM hai, kintu sthiravAdiyoM kA varcasva thA aura caravAdiyoM ke tarkoM kA susambaddha tarkoM dvArA samAdhAna kiyA jAtA thA, isa kAraNa yaha mAnyatA bhArata meM adhika vikasita nahIM ho paaii| isake bIja gaharAI meM nahIM pahu~ca sake kintu pRthvI ke cara hone kI mAnyatA to thI hii| aba isa viSaya para dRSTipAta kareM: bhUgolavegajanitena samoraNena prAsAdabhUdharazirAMsyapi sampateyuH / bhUgolavegajanitena; samIraNena, ketvAdayo'tvaparadiggatayaH sadAmsyuH / / -paNDita zrI zrIpati pRthvI ke bhramaNajanya vega se utpanna hone vAle vAyu ke dvArA bar3e makAnoM aura parvatoM ke zikhara avazya hI gira jAe~, tathA dhvajA Adi bhI sadA pazcima dizA kI ora hI pharakatI rahanI caahiye| tIvra vega hone ke kAraNa kisI bhI vastu kA sthiratA honA asaMbhava ho jaataa| yathoSNatAnilayozca, zItasA, vijJa, itiH ke kaThinatvamazmani maruSalo bhUracalA svabhAvato, pato vicitrA bata ! vastu zaktayaH / / -zrI siddhAnta ziromaNi, golAdhyAya zloka 5 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa prakAra sUrya aura agni meM uSNatA haiM, candramA meM zItalatA hai, pAnI meM dravatA hai, patthara meM kaThoratA hai aura vAyu meM caJcalatA hai isI prakAra pRthvI apane svabhAva se hI sthira hai| vastuoM kI zaktiyA~ vicitra prakAra kI hotI haiM / "sthiratva yaha pRthvI kA svabhAva hai|" bhrAmati bhrama sthiteva kSitirityapare vadanti noddugnnH| kyaka bhyonAdayo na khAna: svanilayamupeyuH / / zrI varAhamihira paMca0 si0 a0 12-6 kucha vidvAn kahate haiM ki pRthvI ghUmatI hai aura tArA-graha garaNa nahIM ghUmate haiM, yadi aisA hI ho, to apane ghoMsale ko chor3a kara AkAza meM ur3e hue pI kucha samaya ke pazcAt ghoMsale meM punaH kisa prakAra A sakate haiM / padi ca bhramati kSamA vadA, svakulArya kathamApnuyuH khgaaH| iSavo'pi nabhaH samujjhitA, niphtantaH sukhmaaptedishH| pUrvAbhimukhe bhrame bhuvo bahaNAzAbhima kho vrajeda dhanaH / atha mandagamAt tadA bhavet kathamekena divA pribhrmH|| -zi0 vR0 go0 madhyAdhikAra zloka 42-43 yadi pRthvI bhramaNa karatI ho, to pakSI apane ghoMsaloM meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vApasa kaise A sakate haiM ? AkAza meM pheMke gaye vANa vilIna kyoM nahIM ho jAte ? athavA bANa ko pUrvAbhimukha pheMkA ho, to use pazcimAbhimukha bana jAnA cAhiye ? pRthvI ko gati manda hai, ataH yaha saba nahIM hotA, aisA kahA jAya to eka dina meM pUrNa gola kaise phira sakatI hai ? eka rAta-dina meM isakA paribhramaraNa kaise sambhava ho sakatA hai ? * __ bhramaNa kA siddhAnta pratyakSa bAdhita hai, pRthvo ghUmatI hai isakA nirNaya pratyakSa se nahIM hotA hai kyoM ki pRthvI sthira hai aisA anubhava sabhI kara sakate haiM isa liye bhU-bhramaNa ke siddhAnta ko eka prakAra kA bhrama bhI nahIM kaha sakate, kyoM ki *nahi pratyakSato bhUme bhramaNa-nirNItirasti / sthiratayavAnubhavAt / na cAyaM bhrAntaH, sakaladezakAlapuruSANAM tad bhramaNA'pra. tIteH / kasyacinnAvAdi-sthiratvAnu-mavastu prAntaH / pareSAM tabhramaNAnu. bhavena bAdhanAt / nApi anupAnato bhU-mramaNa-vinizcayaH kartuM suzakaH / tadavinA bhAviliGgAbhAvAt / sthire pravake sUryodayAstasamayamadhyAhnAdi bhUgolabhramaNe'vinAbhAvi liGgamiti ced, na, tasya pramANa bAdhitaviSaya. tvAt / pAvakAnoNyAdiSu dravyatvAdivat / bhacakra pramaNe sati bhUbhramaNamantareNapi sUryodayAdi pratItyupapattezca / ( zrI tattvArtha sUtra zloka vA takA adhyAya 4 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 38 ) sarvadeza aura sarvakAla meM sarva puruSoM ko bhU-bhramaNa hotA hai aisA anubhava nahIM hotaa| kisI ( naukA Adi meM baThe hue) ko naukA sthira hai aisA anubhava hotA avazya hai, kintu yaha sthiratA kA anubhava bhramapUrNa hai kyoM ki dUsaroM ko ( dUsarI naukA meM baiThe hue vyaktiyoM ko athavA kinAre para rahane vAloM ko ) naukA Adi ke bhramaNa kA anubhava hotA hai| ( isa tarka se ) naukA kI sthiratA kA anubhava mithyA ThaharatA hai| anumAna pramANa se bhI bhU-bhramaNa kA nizcaya karanA sambhava nahIM hai / kyoM ki aise prakAra kA abinAbhAvI lakSaNa jAnA nahIM jA sktaa| yadi aisA kahA jAe ki nakSatra-tArA samUha sthira haiM gaura sUryodaya, sUryAsta, madhyAhna Adi jo hote haiM ve bhUgolabhramaNa dvArA hote haiM aura yaha avinAbhAvI lakSaNa hai, to yaha ta tanika bhI ucita nahIM hai kyoM ki yaha viSaya pramANAvadhita bana jAtA hai| koI aisA kahe ki uSNa hai isa liye pragni dravya hai, to usako yaha bhI mAnanA par3egA ki ThaMDA hone se jala bhI dravya hai| isa paddhati meM uSNatA ke samAna zIlatA bhI dravya kI siddhi kA kAraNa bana sakatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakAra nakSatragaNa ke bhramaNa se pRthvI sthira hote hue bhI sUryodayAsta Adi kI pratIti ho sakatI hai aura yaha vastu mAnane yogya bhI hai| * pRthvI bhramaNazIla nahIM hai / pRthvI meM gurutva aura sthitisthApaka dharma vidyamAna haiM ataH vaha gati nahIM kara sktii| jo bhramaNazIla hai, vaha gurutva aura sthiti sthApakatva guNa se yukta nahIM ho sakatA / jaise ki vAyu aura agni / vAyu meM gurutva nahIM hai isa liye vaha sthira nahIM hai / agni meM sthitisthApakatva nahIM hai isa liye vaha bhI sthira nahIM hai| pRthvI meM aisA nahIM hotA, isa liye pRthvI bhramaNazIla nahIM hai| yadyapi zrIvarAha mihira aura zrIpati ke tarkoM kA khaNDana Aja anya tarkoM dvArA kiyA jAtA hai kintu vaha khaNDana kitanA apUrNa hai isakA vicAra Age kiyA jaaegaa| *pRthvI na pragatimatI / gurutva-sthiti sthApakobhayaguNavattvAt / pragatimat, yat na tad gurutva sthitisthApaketyubhayaguNavat / yathA vAyu tejasI / na ceyaM tathA / tasmAt na tapyati // -sUryagativijJAna pR0 8 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 40 ) upasaMhAra spaSTa karanA hai ki sthiratA - vAdiyoM ke isa biSaya ke upasaMhAra meM itanA vijJAnavAdiyoM ke pratyeka samAdhAna para aneka prazna abhI samAdhAna ke svarUpa ko prApta nahIM hue haiM / aura vijJAnavAdiyoM ke praznoM kA sthiratAvAdI barAbara uttara dete haiM jaba ki uttara ke dhruva tArA sambandhI praznoM ko vijJAna vAdI tanika bhI sparza nahIM karate haiM aura gurutvAkarSaNa tathA vAtAvaraNa ke siddhAnta to apUrNa haiM / sAtha hI vaijJAnika svayaM aneka vastunoM ke bAre meM kahate haiM ki hamArA yaha nirNaya aparivartanIya aura antima nahIM haiM / isameM parivartana hone kI sambhAvanAe~ zeSa haiM / kintu hamAre yahA~ aneka buddhizAlI jana isako antima aura aparirbatIya nirNaya mAna lete haiM / parantu isa prakAra apanI buddhi ke dvAra svayaM hI banda kara denA yaha samucita nahIM haiM / sabhI ko vicAra karanA cAhiye ki - vijJAna para sarvAdhika zraddhA rakhane kI apekSA apane bhAratIya AgamoM aura vedoM para zraddhA rakhane meM kauna-sA anartha hai ? AgamoM aura vedoM ko sApekSatA samajha meM AegI to hameM tanika bhI kaThinAI nahIM hogI mujhe to zraddhA meM atyanta lAbha dikhAI detA hai, parantu saba ke liye svatantra vicAra kI AvazyakatA rahatI hai / samyag jJAna kI jyoti meM sabhI satya padArthoM ko dekheM, yahI Antarika abhilASA hai / isa viSaya meM paramAtmA kI AjJA se kucha viruddha likhA gayA ho, to maiM kSamA cAhatA hU~ / // om zAnti // mudraka :- trilokInAtha mItala, agravAla presa, mathurA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ allobllo tenrope vartamAna vijJAna kI bAtoM ke evaM zAstrIya bAtoM ke ta --kI dizA meM preraka / 1. bhUgola-vijJAna-samIkSA- (prAcIna vic| nAgA gayA 2. soco aura samajho-(pRthvI ke gola AkAra evaM bhramaNa ke bAre meM vijJAna dvArA prastuta katipaya tarkoM kA buddhigamya nirAkaraNa) / 3. kyA pRthvI kA AkAra gola hai ? - (vijJAna kI kasauTI para Avazyaka vizleSaNa) 4. pRthvI ko gatiH eka samasyA 5. praznAvalI hindI-(pRthvI ke AkAra evaM bhramaNa ke viSaya meM) 6. praznAvalI-gujarAtI / 7. praznAvalI-aMgrejI ( 8. zue kharU haze? (gujarAtI) (bhaugolika tathyoM (!) ke bAre meM parisaMvAda) 8. kauna kyA kahatA hai ? bhAga-1-2 (pRthvI kI gati aura AkAra Adi ke bAre meM labdha pratiSTha bhAratIya evaM pAzcAtya vidvAnoM kA saMkalana) isa viSaya ke adhika vimarza ke liye nIce likhe pate para patra vyavahAra kareM pUjya munirAja zrI abhayasAgara jI mahArAja pustaka prAptisthAna c/o paM0 ratilAlajI dozI seTha pUnamacandra pAnAcandra zAha dilIpa novelTI sTorsa kAyavAhaka jambUdvIpa nirmANa yojanA po0 praoN0 mahesANA dalAla vAr3A, po0 kapaDavaMja ji0 ahamadAbAda ji0 kheDA (gujarAta) (gujarAta) AvaraNa mudraka-trilokI nAtha mItala, agravAla presa, mathurA Shree Sudharmaswami Gyanbbandar-Umara Surat www.umeragyanbhandar.com