Book Title: Anekant 1948 01
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Jugalkishor Mukhtar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527251/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1170 kAnta pradhAna sampAdaka-paM0 jugalakizora mukhtAra EK sampAdaka-maNDala paNDita darabArIlAla nyAyAcArya koThiyA paNDita ayodhyAprasAda 'goyalIya' ima maNDalameM eka do vidvAnoM ke nAma abhI aura zAmila hoMneko haiN| svIkRti milanepara unako prakaTa kiyA jaaygaa| papappuRIBE APITAMITATIMITATI TERaarARIHARApp THANImammiliaWINNEL ITITION mumm u nimoomurammarATHALARITRADUNIKTURALLUMARITAMARUJILABILIMBADRAINITARIALLinmum m mmmunnamrururuta pooyaannnaappaameeyaannnaalyaayaayaayaayaaymaannnaayaamaannnaappaannnaamimalar 12 viSaya-sI 11-samantabhadra bhAratIke kucha namUne (yuktyanuzAsana)-[sampAdaka) 2-ratnakaraNDake kartRtvaviSayameM merA vicAra aura nirNaya- sampAdaka] 3-AptamImAMsA aura ratnakaraNDakA bhinnakartRtva-[DA0 hIrAlAla jaina ema0 e0] 4-jaina kAlonI aura merA vicAra patra-[jugalakizora mukhtAra] 5-nyAyakI upayogitA-[paM0 darabArIlAla koThiyA] 6-sva0 mohanalAla dalIcanda desAI-[bhaMvaralAla nAhaTA] 7-a cAyakalpa paM0 ToDaramalla jI-(paM0 paramAnanda jaina zAstrI] 2-samantabhadrabhASya-paM0 darabArIlAla koThiyA] E-samayasArakaM' mahAnatA-[pUjya kAnajI svAmI] 0-zaMkA samAdhAna-[paM0 darabArIlAla koThiyA] 11-vividha 12-sAhitya paricaya aura samAlocana - ... 34 ...36 janavarI A.zrI. kalAsaMsAgara mAra jJAna, madira zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra, kobAyA sA.kra. 1648 Jain Eudal Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntakI naI vyavasthA aura nayA grAyojana pAThakoM ko yaha jAnakara bar3I prasannatA hogI, ki aba unheM anekAntake samayapara prakAzita na honejaisI kisI zikAyatakA avasara nahIM milegA | sAtha hI patra bhI adhika unnata avasthAko prApta hogA kyoMki dAnavIra sAhU zAntiprasAdajIne aba use apanI saraparastI meM le liyA hai aura apanI saMsthA bhAratIyajJAnapITha kAzIke sAtha usakA sambandha jor3a diyA hai / isa varSa zurU se hI patrake sampAdana - vibhAgakI jimmedArI vIra - sevA - mandira ke Upara rahegI, jisake liye eka sampAdaka - maNDalakI bhI yojanA ho gaI hai, aura zeSa patrake prakAzana, saMcAlana evaM Arthika Ayojana zrAdikIsArI jimmedArI jJAnapIThake Upara hogii| sAhU jI anekAntako jIvana meM sphUrtidAyaka mahattva ke lekhoM se paripUrNa hI nahIM, kintu surucipUrNa chapAI Adi se bhI AkarSaka bane hue eka aise Adarza patrake rUpa meM dekhanA cAhate haiM jo niyamita rUpase samaya para prakAzita hotA rahe / isake liye vizeSa Ayojana ho rahA hai / kA pradhAna zreya goyalIyajoko ho prApta hai / goya yajIne maMtrIkI haisiyatase jJAnapIThakI sArI jimme riyoM aura patrasambandhI vyavasthAoM ko apane le liyA hai| ve eka utsAhI navayuvaka haiM, apanI ke pakke haiM, acche lekhaka haiM aura samAja ke zubha ntaka hI nahIM kintu usake dadako bhI apane liye hue haiM / unake isa sakriya sahayoga aura zAntiprasAdajIkI sArthaka saraparastI se mujhe anekA kA bhaviSya aba ujjavala ho mAlUma hotA hai, jarUra samaya para nikalA karegA auraM zIghra hI / uccakoTike Adarzapatra kA rUpa dhAraNa karake lo gauravAnvita hogA aisI merI dRr3hAzA hai aura u sAtha bhAvanA bhI hai / isa Ayojana se patrake prakA aura Arthika AyojanAdi sambandhI kitanI hI / ntAoMse maiM mukta ho jAU~gA aura usake dvArA jisa zaktikA saMrakSaraNa hogA vaha dUsare saMka satkAryo meM laga sakegI isake liye maiM goyalIyajI sAhU sAhaba donoM kA hI hRdaya se AbhArI hUM / 4 bhAI ayodhyAprasAdajI goyalIya, jo anekAnta ke janmakAla se hI usake (tIna vrssetk) prakAzaka tathA vyavasthApaka rahe haiM aura jinake samaya meM anekAntane kAphI unnati kI hai aura vaha samaya para barAbara nikalatA rahA hai, Ajakala jJAnapIThake maMtrI haiM, anekAnta se hArdika prema rakhate hue bhI kucha paristhitiyoM ke vaza pichale kaI varSoM se ve usameM koI sakriya sahayoga nahIM de rahe the; parantu usI premake kAraNa unheM anekAntakA samaya para na nikalanA aura vizeSa pragati na karanA barAbara akhara rahA thA / aura isa liye usa sambandha meM mujhase milakara bAteM karaneke liye ve janavarIke zurU meMhI (tA02 ko) vIra sevAmandira meM padhAre the, una se anekAntake sambandha meM kAphI carcA huI aura use adhika lokapriya evaM vyApaka banAne kI yojanApara vicAra kiyA gayA / antako merI svIkRti leneke bAda ve banArasa meM sAhUzAntiprasAdajI se bhI sAkSAta mile haiM / aura unakI pUrNa svIkRti lekara anekAntakI usa naI vyavasthA evaM yojanAke karane meM saphala hue haiM jisakA upara ullekha kiyA gayA hai / ata: isa sAre Ayojana aisI sthiti meM aba patra barAbara samayapara / mahIne ke anta meM) prakAzita huA karegA yaha pra sunizcita hai / aura aba usameM adhikAMza lekha ke upayoga ke ho nahIM rahegeM balki sarvasAdhAraNopara lekhoM kI ora bhI yatheSTa dhyAna diyA jAyegA, ji yaha patra sabhI ke liye upayogI - siddha ho sa ataH vidvAnoMse sAnurodha nivedana haiM ki ve aba lekhoMko zIghra hI bhejanekI kRpA kiyA kareM ji samaya para unakA prakAzana ho sake / naye varSa kI yaha prathama kiraNa pAThakoMke pAsa pI0 se nahIM bhejI jA rahI hai jisake bheje jAne pichalI kiraNa meM sUcanA kI gaIthI AzA hai isa ki ko pAneke bAda grAhakajana zIghra hI apane a candeke 5) ru0 manIArDara se bhejane kI kRpA kareMge isa taraha vIrasevAmandirako agalI kiraNavI0 se bhejane kI bhaTase bacAkara AbhAra ke pAtra kaM aura samaya para kiraNako prApta kara sakeMge / - jugala kizora mukhtAra For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham FG tattva-prakAzaka 0 00000.. eka kiraNakA mUlya // ) mac nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvnaikgururjytynekaantH|| vIrasevAmandira (samantabhadAzrama), sarasAvA ji0 sahAranapura pauSa, vIranirvANa-saMvat 2473, vikrama saMvat 2005, janavarI 1148. karaNa samantabhadra-mAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana avAcyamityatra ca vAcyabhAvAdavAcyamevetyayathApratijJam / / svarUpatazcetpararUpavAci svarUpavAcIti vaco viruddham // 26 // ('azeSa tattva sarvathA avAcya hai aisI ekAnta mAnyatA hone para) tattva avAcya hI hai aisA kahanA prayathApratijJa-pratijJAke viruddha- hojAtA hai; kyoMki 'avAcya' isa padameM hI vAcyakA bhAva hai - vaha kisI bAtako batalAtA hai, taba tattva sarvathA avAcya na rhaa| yadi yaha kahA jAya ki tattva svarUpase pravAcya hI hai to 'sarva vacana svarUpavAcI hai| yaha kathana pratijJAke viruddha par3atA hai| aura yadi yaha ke pararUpase tattva avAcya hI hai to 'sarvavacana pararUpavAcI hai' yaha kathana pratijJAke viruddha ThaharatA hai|' [isa taraha tattva na to bhAvamAtra hai, na abhAvamAtra hai, na ubhayamAtra hai, aura na sarvathA avAcya hai, ina cAroM mithyApravAdoMkA yahAM taka nirasana kiyA gayA hai| isI nirasanake sAmarthya se sadavAcyAdi zeSa methyApravAdoMkA bhI nirasana ho jAtA hai| arthAt nyAyakI samAnatAse yaha phalita hotA hai ki na to sarvathA sadavAcya tattva hai, na asadavAcya, na ubhayA'vAcya aura na anubhayA'vAcya / ] For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa / satyA'nRtaM vA'pyanRtA'nRtaM vA'pyastIha kiM vastvatizAyanena / yuktaM pratidvanyanubandhi-mitha na vastu tAhaka tvadRte jinedRk // 30 // . 'koI vacana satyA'nRta hI hai, jo pratidvandvIse mizra hai- jaise zAkhA para candramAko dekho, jisameM 'candramAko dekho' to satya hai aura 'zAkhA para' yaha vacana visaMvAdI honese asatya hai-; dUsarA koI vacana anatA'nata hI hai, jo anubandhise mizra hai - jaise parvata para candrayugalako dekho, jisameM 'candrayugala' pacana jisa taraha asatya hai usI taraha 'parvata para' yaha vacana bhI visaMvAdi-jJAnapUrvaka honese asatya hai / isa prakAra he vIra jina ! Apa syAdvAdIke vinA vastuke atizAyanase - sarvathA prakArase abhidheyake nirdeza dvArA- pravartamAna jo vacana hai vaha kyA yukta hai ? - yukta nahIM hai / (kyoMki syAdvAdase zUnya usa prakArakA anekAnta vAstavika nahIM hai vaha sarvathA ekAnta hai aura sarvathA ekAnta avastu hotA hai|' saha-kramAdvA viSayA'lpa-bhUri-bhede'nRtaM bhedi na cA''tmabhedAt / AtmAntaraM syAdbhiduraM samaM ca syAcA'nRtAtmA'nabhilApyatA ca // 31 // 'viSaya (abhidheya) kA alpa-bhUri bheda-alpA'nalpa vikalpa honepara anRta (asatya) bhedavAna hotA hai-, jaise jisa vacanameM abhidheya alpa asatya aura adhika satya ho use 'satyA'nRta' kahate haiM, isameM satya-vizeSaNase anRtako bhedavAn pratipAdita kiyA jAtA hai| aura jisa bacanakA abhidheya alpa satya aura adhika asatya ho use 'anRtA'nRta' kahate haiM, isameM anRta vizeSaNase anRtako bhedarUpa pratipAdita kiyA jAtA hai| Atmabhedase anRta bhedavAn nahIM hotA-kyoMki sAmAnya-anRtAtmAke dvArA bheda ghaTita nahI hotaa| anRtakA jo AtmAntara-AtmavizeSa lakSaNa hai vaha bheda-svabhAvako liye hue hai-vizeSaNake bhedase, aura sama (abheda) svabhAvako liye hue hai-vizeSaNabhedake abhAvase / sAtha hI ('ca' zabdase) ubhayasvabhAvako liye hue hai-hetudvayake arpaNAkramako apekssaa| (isake sivAya) anRtAtmA anabhilApyatA (zravaktavyatA) ko prApta hai-eka sAtha donoM dharmokA kahA jAnA zakya na hone ke kAraNa; aura (dvitIya 'ca' zabdake prayogase) bhedi anabhilApya, abhedi-anabhilApya aura ubhaya (bhedA'bhedi) anabhilApyarUpa bhI vaha haiapane apane hetuko apekssaa| isataraha anRtAtmA anekAntadRSTise bhedA'bhedakI saptabhaGgIko liye hue hai|' na sacca nA'sacca na dRSTamekamAtmAntaraM sarva-niSedha-gamyam / dRSTaM vimitha tadupAdhi-bhedAtsvame'pi naitattvaSeH pareSAm // 32 // 'tattva na to sanmAtra-sattAdvaitarUpa hai aura na asanmAtra sarvathA abhAvarUpa-hai; kyoMki paraspara nirapekSa sattattva aura asattattva dikhAI nahIM par3atA-kisI bhI pramANase upalabdhi na honeke kAraNa usakA honA asambhava hai| isI taraha (sat. asat, eka, anekAdi) sarvadharmoM ke niSedhakA viSayabhUta koI eka AtmAntaraparamabrahma-tattvabhI nahIM dekhA jAtA-usakA bhI honA asambhava hai / hAM, satvA'satvase vimizra parasparA'pekSarUpa tatva jarUra dekhA jAtA hai aura vaha upAdhike-svadravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa tathA paradravya-kSetra-kAlabhAvarUpa vizeSaNoMke bhedase hai arthAt sampUrNatattva syAt satrUpa hI hai, svarUpAdicatuSTayakI apekSA; syAt asadrUpa hI hai, pararUpAdi catuSTayakI apekSA syAt ubhayarUpa ho hai, sva-pararUpAdicatuSTaya-dvaMya ke kramApaNAkI For Personal Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 ] samantabhadra - bhAratI ke kucha namUne apekSAH syAt avAcyarUpa hI hai, sva- pararUpAdi catuSTayadvayake sahArpaNa kI apekSAH syAtsadavAcyarUpa hai, svarUpAdicatuSTayakI apekSA tathA yugapatsva-para- svarUpAdicatuSTaya ke kathanako zaktikI apekSA; syAt asadavAcya rUpa hI hai, pararUpAdi-catuSTayako apekSA tathA sva pararUpAdi catuSTayoMke yugapat kahanekI azaktikI apekSA; aura syAt sadasadavAcyarUpa hai, kramArpita svapararUpAdi catuSTaya-dvayakI apekSA tathA sahArpita ukta catuSTayadvayakI apekssaa| isa taraha sat asat AdirUpavimizrita tatva dekhA jAtA hai aura isaliye he vIra jina ! vastuke atizAyanase (sarvathA nirdeza dvArA ) kiJcit satyAnRtarUpa aura kiJcit asatyA'nRtarUpa vacana Apake hI yukta hai| Apa RSirAjase bhinna jo dUsare sarvathA sat Adi ekAntavAdI haiM unake yaha vacana athavA isa rUpa tattva vanameM bhI sambhava nahIM hai / " (yadi yaha kahA jAya ki nirvikalpaka pratyakSa niraMza vastukA pratibhAsI hI hai, dharmi-dharmAtmakarUpa jo sAM vastu hai usakA pratibhAsI nahIM - usakA pratibhAsI vaha savikalpaka jJAna hai jo nirvikalpaka pratyakSake anantara utpanna hotA hai; kyoMki usIse yaha dharmI hai yaha dharma hai aise dharmi- dharma - vyavahArakI pravRtti pAI jAtI hai / zrataH sakala kalpanAoM se rahita pratyakSake dvArA niraMza svalakSaNakA jo pradarzana batalAyA jAtA hai vaha prasiddha hai, taba aise prasiddha pradarzana sAdhanase usa niraMza vastukA prabhAva kaise siddha kiyA jAsakatA hai ? bauddhake isa praznako lekara AcArya mahodaya agalI kArikAko avatarita karate hue kahate haiM -) pratyakSa-nirdezavadapyasiddhamakalpakaM jJApayituM hyazakyam / vinA ca siddha erna ca lakSaNArtho na tAvaka- dveSiNi vIra ! satyam ||33|| 3 'jo pratyakSa ke dvArA nirdezako prApta (nirdiSTa honevAlA) ho - pratyakSa jJAnase dekhakara 'yaha nIlAdika hai isa prakAra ke vacana - vinA hI aMgulIse jisakA pradarzana kiyAjAtA ho - aisA tabhI prasiddha hai; kyoMki jo pratyakSa kalpaka hai--- sabhI kalpanAoM se rahita nirvikalpaka hai - vaha dUsaroMko (saMzayita vineyoM zrathavA saMdigdha vyaktiyoM ko ) tattva ke batalAne - dikhalAne meM kisI taraha bhI samartha nahIM hotA hai / ( isake sivAya ) nirvikalpaka pratyakSa bhI asiddha hai; kyoMki (kisI bhI pramANake dvArA ) usakA jJApana azakya hai - pratyakSapramANaseto vaha isa liye jJApita nahIM kiyA jA sakatA kyoMki vaha para pratyakSake dvArA asaMvedya hai / aura anumAna pramANake dvArA bhI usakA jJApana nahIM banatA; kyoMki usa pratyakSa ke sAtha avinAbhAvI liGga (sAdhana) kA jJAna asaMbhava hai - dUsare loga jinheM liGga-liGgI ke sambandhakA grahaNa nahIM huA unheM anumAnake dvArA use kaise batalAyA jA sakatA hai ? nahIM batalAyA jA sakatA / aura jo svayaM pratipanna hai - nirvikalpaka pratyakSa tathA usake avinAbhAvI liGgako jAnatA hai-usako nirvikalpaka pratyakSakA jJApana karAneke liye anumAna nirarthaka hai / samAropAdikI-- bhramotpatti aura anumAnake dvArA usake vyavacchedakI-bAta kahakara use sArthaka siddha nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki sAdhya - sAdhanake sambandhase jo svayaM abhijJa hai usake to samAropakA honA hI asaMbhava hai aura jo zrabhijJa nahIM hai usake sAdhya sAdhana sambandhakA grahaNa hI sambhava nahIM hai, aura isaliye gRhItakI vismRti jaisI koI bAta nahIM bana sakatI / isa taraha akalpaka pratyakSakA koI jJApaka na honese usakI vyavasthA nahIM banatI; taba usakI siddhi kaise ho sakatI hai ? aura jaba usakI hI siddhi nahIM taba usake dvArA nirdiSTa hone vAle niraMza vastutattvako siddhi to kaise bana sakatI hai ? nahIM bana sakatI / ataH donoM hI siddha Thaharate haiM / For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSe 4 // pratyakSakI siddhike vinA usakA lakSaNArtha bhI nahIM bana sakatA-'jo jJAna kalpanAse rahita hai vaha pratyakSa hai| ('pratya kalpanApoDham' 'kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam') aisA bauddhoMke dvArA kiye gaye pratyakSa-lakSaNakA jo artha pratyakSakA bodha karAnA hai vaha bhI ghaTita nahIM ho sktaa| ata: he vIra bhagavan ! Apake anekAntAtmaka syAdvAdazAsanakA jo dveSI hai-sarvathA sat AdirUpa ekAntavAda hai-usameM satya ghaTita nahIM hotAekAntataH satyako siddha nahIM kiyA jA sktaa|' kAlAntarasthe kSaNike dhra ve vA'pRthakpRthaktvA'vacanIyatAyAm / vikArahAne ne ca kata-kArye vRthA zramo'yaM jina! vidviSAM te // 34 // 'padAthake kAlAntarasthAyI hone para-janmakAlase anyakAla meM jyoMkA tyoM apariNAmIrUpase avasthita rahane para-, cAhe vaha abhinna ho bhinna ho yA anirvacanIya ho, kartA aura kArya donoM bhI usI prakAra nahIM bana sakate jisa prakAra ki padArthake sarvathA kSaNika athavA dhrava (nitya) hone para nahIM banate1; kyoMki taba vikArakI nivRtti hotI hai- vikAra pariNAmako kahate haiM, jo svayaM avasthita dravya ke pUrvAkArake parityAga, svarUpake atyAga aura uttarottarAkArake utpAdarUpa hotA hai| vikArakI nivRtti krama aura akramako nivRtta karatI hai| kyoMki krama akramakI vikArake sAtha vyApti (avinAbhAva sambandhakI prApti) hai| krama-akramakI nivRtti kriyAko nivRta karatI hai| kyoMki kriyAke sAtha unakI vyApti hai| kriyAkA abhAva hone para koI karttA nahIM banatA; kyoMki kriyAdhiSTha svataMtra dravyake hI kartRtvakI siddhi hotI hai| aura kartAke abhAvameM kArya nahIM bana sakatA-svayaM samIhita svargA'pavegAdirUpa kisI bhI kAryako siddhi nahIM ho sktii| (ata:) he vIra jina! Apake dveSiyoMkA- Apake anekAntAtmaka syAdvAdazAsanase dveSa rakhanevAle (bauddha, vaizeSika, naiyyAyika, sAMkhya Adi) sarvathA ekAntavAdiyoMkA- yaha zramasvargA'pavargAdikI prAptike liye kiyA gayA yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhyAna, dhAraNA, samAdhi Adi rUpa saMpUrNa dRzyamAna tapolakSaNa prayAsa-vyartha hai- usase siddhAntata: kucha bhI sAdhyakI siddhi nahIM bana sktii|' [yahAM takake isa saba kathana-dvArA prAcArya mahodaya svAmI samantabhadrane anya saba pradhAna pradhAna matoMko sadoSa siddha karake 'samantadoSa matamanyadIyam' isa pAThavIM kArikAgata apane vAkyako samarthita kiyA hai| sAtha hI, 'tvadIyaM matamadvitIyam' (ApakA mata-zAsana advitIya hai) isa chaThI kArikAgata apane mantavyako prakAzita kiyA hai| aura ina donoMke dvArA 'tvameva mahAna itIyatprativaktumIzAH vayamA ('Apa hI mahAna haiN| itanA batalAneke liye hama samartha haiM) isa catuthai kArikAgata apanI pratijJAko siddha kiyA hai| 1 dekho, isI pranthakI kArikA 8, 12, aAdi tathA devAgamakI kArikA 37, 41 Adi / For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa ke kartRtva-viSaya meM merA vicAra aura nirNaya [ sampAdakIya ] ratnakaraNDazrAvakAcArake kartRtva viSayako vartamAna carcAko uThe hue cAravarSa ho cuke-- prophesara hIrAlAla jIema0 e0 ne 'jena itihAsakA eka viluma adhyAya' nAmaka nibandhameM ise uThAyA thA. jo janavarI san 1644 meM honevAle akhila bhAratavarSIya prAcya sammelanake 12veM adhivezanapara banArasa meM par3hA gayA thaa| usa nibandhameM pro0 sA0 ne, aneka prastuta pramANoMse puSTa hotI huI pracalita mAnyatA ke viruddha apane naye matakI ghoSaNA karate hue, yaha batalAyA thA ki 'ratnakaraNDa unhIM granthakAra (svAmI samantabhadra ) kI racanA kadApi nahIM ho sakatI jinhoMne AptamImAMsA likhI thI; kyoMki usake 'kSutpipAsA' nAmaka padyameM doSakA jo svarUpa samajhAyA gayA hai vaha AptamImAMsAkAra ke zrabhiprAyAnusAra ho hI nahIM sakatA / ' sAtha hI yaha bhI yA thA ki isa granthakA katoM ratnamAlAke kartA zivakoTikA guru bhI ho sakatA hai| isI ghoSaNA ke prativAdarUpameM nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI koThiyA julAI sana 1644 meM 'kyA ratnakaraNDa zrAvakAcAra svAmI samantabhadrakI kRti nahIM hai' nAmakA eka lekha likhakara anekAnta meM isa carcAkA prArambha kiyA thA aura tabase yaha carcA donoM vidvAnoMke uttara pratyuttararUpameM barAbara calI A rahI hai| koThiyAjIne apanI lekhamAlAkA upasaMhAra anekAntakI gata kiraNa 10-11 meM kiyA hai aura prophesara sAhaba apanI lekhamAlAkA upasaMhAra isI kiraNameM anyatra prakAzita 'ratnakaraNDa aura AptamImAMsAkA bhinnakartRtva' lekhameM kara rahe haiM / donoM hI pakSake lekhoMmeM yadyapi kahIM kahIM kucha piTapeSaNa tathA khIMcatAnase bhI kAma liyA gayA hai aura eka dUsare ke prati AkSepaparaka bhASAkA bhI prayoga huA hai, jisase kucha kaTutAko avasara milaa| yaha saba yadi na ho pAtA to jyAdaha acchA rahatA / phira bhI 1 isameM saMdeha nahIM ki donoM vidvAnoMne prakRta viSayako sulajhAne meM kAphI dilacaspI se kAma liyA hai aura unake zranveSaNAtmaka parizrama evaM vivecanAtmaka prayatnake phalasvarUpa kitanI hI naI bAteM pAThakoM ke sAmane AI haiM / acchA hotA yadi prophesara sAhaba nyAyAcAryajoke pichale lekhakI navodbhAvita yuktiyoM kA uttara dete hue apanI lekhamAlAkA upasaMhAra karate, jisase pAThakoM ko yaha jAnane kA avasara milatA ki prophesara sAhaba una vizeSa yuktiyoMke sambandha meM bhI kyA kucha kahanA cAhate haiN| ho sakatA hai ki pro0 sA0 ke sAmane una yuktiyoMke sambandha meM apanI pichalI bAtoM ke piSTapeSaNake sivAya anya kucha vizeSa evaM samucita kahane ke liye avaziSTa na ho aura isIliye unhoMne unake uttara meM na par3akara apanI una cAra ApattiyoM ko hI sthira ghoSita karanA ucita samajhA ho, jinheM unhoMne apane pichale lekha ( anekAnta varSe 8 kiraNa 3) ke antameM apanI yuktiyoMke upasaMhArarUpameM prakaTa kiyA thA / aura sambhavataH isI bAta ko dRSTimeM rakhate hue unhoMne apane vartamAna lekhameM nimna vAkyoM kA prayoga kiyA ho : "isa viSayapara mere 'jaina itihAsakA eka vilupta adhyAya' zIrSaka nibandhase lagAkara abhI taka mere aura paM0 darabArIlAlajI koThiyA ke chaha lekha prakAzita ho cuke haiM, jinameM upalabdha sAdhaka-bAdhaka pramANoMkA vivecana kiyA jA cukA hai| aba koI naI bAta sanmukha nekI apekSA piSTapeSaNa hI adhika honA prArambha ho gayA hai aura maulikatA kevala kaTu zabdoM ke prayogameM zeSa raha gaI hai / " ( ApattiyoM ke punarullekhAnantara ) " isa prakAra ratnakaraNDa zrAvakAcAra aura AptamImAMsA ke eka kartRtva ke virudva pUrvokta cAroM ApattiyAM jyoMkI tyoM Aja bhI For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 anekAnta khar3I haiM, aura jo kucha UhApoha aba taka huI hai usase aura bhI prabala va akATya siddha hotI haiM / " kucha bhI ho aura dUsare kucha hI samajhate raheM, parantu itanA spaSTa hai ki pro0 sAhaba apanI ukta cAra ApattiyoM meM se kisIkA bhI aba taka samAdhAna athavA samucita prativAda huA nahIM mAnate; balki vartamAna UhApohake phalasvarUpa unheM ve aura bhI prabala evaM kATya samamane lage haiM / astu / apane vartamAna lekhameM pro0 sAhabane mere do patroM aura mujhe bheje hue apane eka patrako uddhRta kiyA hai ina patroM ko prakAzita dekhakara mujhe bar3I prasannatA huIunameMse kisIke bhI prakAzanase mere kruddha hone jaisI to koI bAta hI nahIM ho sakatI thI, jisakI prophesara sAhabane apane lekhameM kalpanA kI hai; kyoMki unameM prAiveTa jaisI koI bAta nahIM hai, maiM to svayaM hI unheM 'samIcIna dharmazAstra' kI apanI prastAvanA meM prakAzita karanA cAhatA thA-cunAMce lekhake sAtha bheje hue patrake uttara meM bhI maiMne pro0 sAhabako isa bAtakI sUcanA kara dI thii| mere prathama patrako, jo ki ratnakaraNDake 'kSutpipAsA' nAmaka chaThe padyake saMbandha meM usake pranthakA maulika aGga hone na hone-viSayaka gambhIra praznako liye hue hai, uddhRta karate hue prophesara sAhabane use apanI "prathama Apattike parihArakA eka vizeSa prayatna" batalAyA hai, usameM jo prazna uThAyA hai use 'bahuta hI mahatvapUrNa' tathA 'ratnakaraNDake kartRtvaviSaya se bahuta ghaniSTha sambandha rakhanevAlA ghoSita kiyA hai aura 'tInoM hI patroMko apane lekha meM prastuta karanA vartamAna viSaya ke nirNayArtha atyanta zrAvazyaka sUcita kiyA hai| sAtha hI mujhase yaha jAnanA cAhA hai ki maiMne apane prathama patrake uttara meM prApta vidvAnoMke patroM Adi ke AdhArapara ukta padyake viSaya meM mUlakA aGga hone na hone kI bAbata aura samUce grantha ( ratnakaraNDa) viSaya meM kyA kucha nirNaya kiyA hai / isI jijJAsAko, jisakA pro0 sA0 ke zabdoM meM prakRta viSaya se rUci rakhanevAle dUsare hRdayoM meM bhI utpanna [ varSa 6 honA svAbhAvika hai, pradhAnatA lekara hI maiM isa lekha ke likhane meM pravRtta ho rahA hUM / sabase pahale maiM apane pAThakoMko yaha batalA denA cAhatA hUM ki prastuta carcAke vAdI prativAdI rUpameM sthita donoM vidvAnoMke lekhoMkA nimitta pAkara merI pravRtti ratnakaraNDake ukta chaThe padyapara savizeSarUpa se vicAra karane evaM usakI sthitiko jAMcane kI ora huI aura usake phalasvarUpa hI mujhe vaha dRSTi prApta huI jise maiMne apane usa patrameM vyakta kiyA hai jo kucha vidvAnoM ko unakA vicAra mAlUma karaneke liye bhejA gayA thA aura jise prophesara sAhabane vizeSa mahatvapUrNa nirNayArtha Avazyaka samajhakara apane vartamAna lekhameM uddhRta kiyA hai / vidvAnoMko ukta patrakA bhejA jAnA prophesara sAhabakI prathama Apatti ke parihArakA koI khAsa prayatna nahIM thA, jaisA ki pro0 sAhabane samajhA hai; balki usakA pradhAna lakSya apane liye isa bAtakA nirNaya karanA thA ki 'samIcIna dharmazAstra' meM jo ki prakAzanake liye prastuta hai, usake prati kisa prakArakA vyavahAra kiyA jAya -- use mUlakA aGga mAna liyA jAya yA prakSipta / kyoMki ratnakaraNDameM 'utsannadoSa prApta' ke lakSaNarUpa meM usakI sthiti spaSTa honepara athavA 'prItyete' ke sthAnapara 'pradoSamuka' jaise kisI pAThakA AvirbhAva honepara maiM AptamImAMsAke sAtha usakA koI virodha nahIM dekhatA huuN| aura isI liye tatsambandhI apane nirNayAdiko usa samaya patroM meM prakAzita karane kI koI jarUrata nahIM samajhI gaI, vaha saba samIcInadharmazAstrakI apanI praztAvanA ke liye surakSita rakkhA gayA thaa| hAM, yaha bAta dUsarI hai ki ukta 'kSutpipAsA' nAmaka padya ke prakSipta hone athavA mUla granthakA vAstavika aGga siddha na honepara prophesara sAhabakI prakRta carcAkA mUlAdhAra hI samApta ho jAtA hai; kyoMki ratnakaraNDake isa eka padyako lekara hI unhoMne AptamImAMsAgata doSa -svarUpa ke sAtha usake virodhakI kalpanA karake donoM granthoMke bhinna kartR svakI For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] ratnakaraNDake kartatva-viSayameM merA vicAra aura nirNaya carcAko uThAyA thA-zeSa tIna ApattiyAM to usameM karatA hai| rahI sarvajJatA, usake sambandhameM kucha nahIM bAdako puSTi pradAna karane ke liye zAmila hotI rahI kahA hai isakA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki aapthaiN| aura isa dRSTise prophesara sAhabane mere usa mImAMsAmeM usakI pRthak vistArase carcA kI hai isaliye patra-preSaNAdiko yadi apanI prathama Apattike parihAra- usake sambandhameM kucha nahIM khaa| zloka 6 meM yadyapi kA eka vizeSa prayatna samajha liyA hai to vaha svAbhA- saba doSa nahIM pAte, kintu doSoMkI saMkhyA prAcIna vika hai, usake liye maiM unheM koI doSa nahIM detA / maiMne paramparAmeM kitanI thI yaha khojanA cAhiye / zlokakI apanI dRSTi aura sthitikA spaSTIkaraNa kara diyA hai| zabdaracanA bhI samantabhadrake anukUla hai, abhI aura merA ukta patra jina vidvAnoMko bhejA gayA thA vicAra karanA caahiye|" (yaha pUrA uttara patra hai)| unameMse kucha kA to koI uttara hI prApta nahIM huA, "isa samaya bilkula phurasatameM nahIM hUM....... kuchane anavakAzAdike kAraNa uttara dene meM apanI yahAM taka ki do tIna dina bAda Apake patrako pUrA asamarthatA vyakta kI. kuchane apanI sahamati prakaTa kI par3ha skaa| ..... padyake bAremeM abhI maiMne kucha bhI aura zeSane asahamati / jinhoMne sahamati prakaTa kI nahIM socA thA, jo samasyAyeM Apane usake vAremeM unhoMne mere kathanako 'buddhigamya tarkapUrNa' tathA yuktiH upasthita kI haiM ve Apake patrako dekhane ke bAdahI mere sAmane AI haiM, isaliye isake viSaya meM jitanI vAdako 'atiprabala' batalAte hue ukta chaThe padyako saMdi. gaharAIke sAtha Apa soca sakate haiM maiM nahIM, aura gdharUpameM to svIkAra kiyA hai| parantu jaba taka kisI phira mujhe isa samaya gaharAIke sAtha nizcita hokara bhI eka prAcIna pratimeM usakA abhAva na pAyA jaay| socanekA avakAza nahIM isaliye jo kucha maiM likha taba taka use 'prakSipta' kahane meM apanA saMkoca vyakta rahA hUM usameM kisanI dRr3hatA hogI yaha maiM nahIM kaha kiyA hai| aura jinhoMne asahamati prakaTa kI hai sakatA phira bhI AzA hai ki Apa mere vicAroM para unhoMne ukta padyako granthakA maulika aGga batalAte hue dhyAna deNge|" usake viSaya meM prAya: itanI hI sUcanA kI hai ki vaha hAM, inhIM vidvAnoM meM se tInane chaThe padyako saMdagdhi pUrva padyameM varNita Aptake tIna vizeSaNoMmeMse 'utsanna- athavA prakSipta karAra diye jAne para apanI kucha zaMkA doSa, vizeSaraNake spaSTIkaraNa athavA vyAkhyAdiko liye athavA cintA bhI vyakta kI hai, jo isa prakAra hai:hue hai| aura usa mUcanAdi para se yaha pAyA jAtA hai "(chaThe padyake saMdagdhi honepara) 7veM padyakI ki vaha unake sarasarI vicArakA pariNAma hai-praznake saMgati Apa kisa taraha biThalAeMge aura yadi veM anurUpa vizeSa UhA pohase kAma nahIM liyA gayA kI sthiti saMdagdha hojAtI hai to 8vAM padya bhI apane athavA usake liye unheM yatheSTa avasara nahIM mila skaa| Apa saMdagdhitAkI koTi meM pahuMca jAtA hai|" cunAMce kucha vidvAnoMne usakI sUcanA bhI apane patroMmeM "yadi padya naM0 6 prakaraNake viruddha hai, to kI hai jisake do namUne isa prakAra haiM :- 7aura bhI saMkaTameM grasta ho jaayeNge| __"ratnakaraNDazrAvakAcArake jisa zlokakI ora "naM06 ke padyako TippaNIkArakRta svIkAra Apane dhyAna dilAyA hai, usapara maiMne vicAra kiyA kiyA jAya to mUlagranthakAradvArA lakSaNameM 3 vizeSaNa magara maiM abhI kisI natIjepara nahIM pahuMca skaa| dekara bhI 7. 8meM dokA hI samarthana yA spaSTIkaraNa , zloka 5 meM ucchinnadoSa, sarvajJa aura AgamezIko prApta kiyA gayA pUrva vizeSaNake sambandhameM koI spaSTIkaraNa kahA hai, merI dRSTimeM ucchinnadoSako vyAkhyA evaM puSTi nahIM kiyA yaha doSApatti hogii| zoka 6 karatA hai aura AgamezIkI vyAkhyA zloka 7 ina tInoM AzaMkAoM athavA ApattiyoMkA For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 | zaya prAya: eka hI hai aura vaha yaha ki yadi chaThe ko saMgata kahA jAvegA to 76 tathA paveM padyako bhI asaMgata kahanA hogA / parantu bAta aisI nahIM hai / chaThA padya granthakA aMga na rahane para bhI 7veM tathA paveM padyako asaMgata nahIM kahA jA sakatA; kyoMki 7veM padyameM sarvajJakI, AgamezIkI athavA donoM vizeSaNoMkI vyAkhyA yA spaSTIkaraNa nahIM hai, jaisAki aneka vidvAnoMne bhinna bhinna rUpameM use samajha liyA hai| usameM to upalakSaNarUpa se prAptakI nAma - mAlAkA ullekha hai, jise 'upalAlayate' padake dvArA spaSTa ghoSita bhI kiyA gayA hai, aura usameM Aptake tInoM hI vizeSaNoM ko lakSya meM rakhakara nAmoMkA yathAvazyaka saMkalana kiyA gayA hai / isa prakArakI nAma - mAlA denekI prAcIna samaya meM kucha paddhati jAna par3atI hai, jisakA eka udAharaNa pUrvavartI Acarya kundakundake 'mokkhapAhuDa' meM aura dUsarA uttaravartI AcArya pUjyapAda (devanandI) ke 'samAdhitaMtra' meM pAyA jAtA hai / ina donoM granthoM meM paramAtmAkA svarUpa deneke anantara usakI nAmamAlAkA jo kucha ullekha kiyA hai vaha grantha kramase isa prakAra hai malarahiyo kalacatto siMdiyo kevalo visuddhappA parameTThI paramajiNo sivaMkaro sAsa siddho || 6 || nirmalaH kevalaH zuddho viviktaH prabhuravyayaH / parameSThI parAtmeti paramAtmezvaro jinaH // 6 // anekAnta ina padyoM meM kucha nAma to samAna athavA samAnArthaka haiM aura kucha eka dUsare se bhinna haiM, aura isase yaha spaSTa sUcanA milatI hai ki paramAtmAko lakSita karanevAle nAma to bahuta haiM, granthakAroMne apanI apanI ruci tathA AvazyakatA ke anusAra unheM apane apane granthoM meM yathAsthAna grahaNa kiyA hai / samAdhitaMtra ke TIkAkAra AcArya prabhAcandrane, tadvAcikA nAmamAlAM darzayannAha' isa prastAvanAvAkya ke dvArA yaha sUcita bhI kiyA hai ki isa chaThe zloka meM paramAtmA ke nAmakI vAcikA nAmamAlAkA nidarzana hai / ratnakaraNDakI TIkAmeM bhI prabhAcandrA [ varSa 6 cAryane 'Aptasya vAcikAM nAmamAlAM prarUpayannAha' isa prastAvanA vAkyake dvArA yaha sUcanA kI hai / 7 veM padyameM AptakI nAmamAlAkA nirUpaNa hai / parantu unhoMne sAtha meM AptakA eka vizeSaNa 'uktadoSairvivarjitasya' bhI diyA hai, jisakA kAraNa pUrvameM utsannadoSakI dRSTise Aptake lakSaNAtmaka padyakA honA kahA jA sakatA hai; anyathA vaha nAmamAlA ekamAtra 'utsannadoSa Apta' kI nahIM kahI jA sakatI; kyoMki usameM 'paraMjyoti' aura 'sarvajJa' jaise nAma sarvajJa Aptake, 'sArva:' aura 'zAstA' jaise nAma AgamezI (parama hitopadezaka) Aptake spaSTa vAcaka bhI maujUda haiN| vAstavameM vaha Aptake tInoM vizeSaNoMko lakSya meM rakhakara hI saMkalita kI gaI hai, aura isaliye 7veM padyakI sthiti 5veM padyake anantara ThIka baiTha jAtI hai, usameM asaMgati jaisI koI bhI bAta nahIM hai / aisI sthiti meM 7 veM padyakA nambara 6 hojAtA hai aura taba pAThakoMko yaha jAnakara kucha AzcaryasA hogA ki ina nAmamAlAvAle padyoMkA tInoM hI granthoMmeM ThA nambara par3atA hai, jo kisI Akasmika athavA rahasyamaya ghaTanAkA hI pariNAma kahA jA sakatA hai| isa taraha 6The padyake abhAva meM jaba 7vAM padya asaMgata nahIM rahatA taba vAM padya asaMgata ho hI nahIM sakatA; kyoMki vaha 7 padya meM prayukta hue 'virAgaH aura 'zAstA' jaise vizeSaNa-padoMke virodhakI zaMkA ke samAdhAnarUpa meM hai / isake sivAya, prayatna karane para bhI ratnakaraNDakI aisI koI prAcIna pratiyAM mujhe abhI taka upalabdha nahIM ho sakIM hai, jo prabhAcandrako TIkAse pahale kI athavA vikramakI 11 vIM zatAbdIko yA usase bhI pahalekI likhI huI hoN| anekavAra kolhApura ke prAcInazastra bhaNDArako TaTolane ke liye DA0 e0ena0 upAdhye jIse nivedana kiyA gayA; parantu harabAra yahI uttara milatA rahA ki bhaTTArakajI maThameM maujUda nahIM haiM, bAhara gaye huye haiM- ve aksara bAhara hI ghUmA karate haiM- aura binA unakI maujUdagIke maThake zAstra bhaMDArako dekhA nahIM jA sakatA / For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 ] aisI hAlata meM ratnakaraNDakA chaThA padya abhI taka mere vicArAdhIna ho calA jAtA hai| philahAla, vartamAna carcAke liye, maiM use mUlagranthakA aMga ratnakaraNDa aura zrAptamImAMsAkA bhinnakartRtva ratnakaraNDa aura prAptamImAMsAkA bhinnakartRtva ( lekhaka - DA0 hIrAlAla jaina, ema0 e0 ) ratnakaraNDa zrAvakAcAra aura zrAptamImAMsA eka hI zrAcAryakI racanAaiM haiM, yA bhinna bhinna, isa viSayapara mere 'jaina itihAsakA eka vilupta adhyAya' zIrSaka nibandhase lagAkara abhI taka mere aura paM0 darabArIlAlajI koThiyA ke chaha lekha prakAzita ho cuke haiM, jinameM upalabdha sAdhaka-bAdhaka pramANoM kA vivecana kiyA jA cukA 1 aba koI naI bAta sanmukha Ane kI apekSA piSTapeSaNa hI adhika honA prArambha ho gayA hai aura maulikatA kevala kaTu-vAkyoMke prayogameM zeSa raha gaI hai / ataeva maiM prastuta lekha meM saMkSepataH kevala yaha prakaTa karanA cAhatA hUM ki ukta donoM racanAoM ko eka hI AcArya kI kRtiyAM mAnane meM jo ApattiyAM upasthita huI thIM unakA kahAMtaka samAdhAna ho sakA hai / maiMne apane gata lekhake upasaMhArameM cAra ApattiyoM kA ullekha kiyA thA jinake kAraNa ratnakaraNDa aura zrAptamImAMsAkA ekakartRtva siddha nahIM hotA / prathama Apatti yaha thI ki ratnakaraNDAnusAra Apta meM kSuptipAsAdi asAtAvedanIya karmajanya vedanAoM kA abhAva hotA hai, jabaki AtamImAMsA kI kArakA 13 meM vItarAga sarvajJake duHkhakI vedanA svIkAra kI gaI hai jo ki karma siddhAntakI vyavasthAoM ke anukUla hai| paMDitajIkA mata hai ki ukta kAriara atarAga vidvAna munise chaThe mAnakara hI prophesara sA0 kI cAroM ApattiyoMpara apanA vicAra aura nirNaya prakaTa kara denA cAhatA hUM / aura vaha nimnaprakAra hai / (agalI kiraNameM samApya ) 1 guNasthAnavartI sAdhukA abhiprAya hai / kintu na to ve yaha batalA sake ki chaThe guNasthAnIya sAdhuko vItarAga va vidvAn vizeSaNa lagAnekA kyA prayojana hai, aura na yaha pramANita kara sake ki ukta guNasthAna meM sukha duHkhakI vedanA hote hue pApa-puNyake bandhakA abhAva kaise saMbhava hai / aura isI bAtapara ukta kArikAkI yukti nirbhara hai / ataH una donoM pranthoMke eka- kartRtva svIkAra karane meM yaha virodha bAdhaka hai / dUsarI Apatti yaha thI ki zaka saMvat 647 se pUrvakA koI ullekha ratnakaraNDa zrA0 kA nahIM pAyA jAtA aura na usakA AptamIrmAsAke sAtha ekakartRtva saMbandhI koI spaSTa prAcIna prAmANika ullekha upalabdha hai / yaha Apatti bhI jaisokI taisI upasthita hai / tIsarI Apatti yaha thI ki ratnakaraNDakA jo sarva prathama ullekha zaka saMvat 647 meM vAdirAja kRta pArzva - nAtha caritameM pAyA jAtA hai usameM vaha svAmI samantabhadra-kRta na kahA jAkara yogIndra - kRta kahA gayA hai / aura vaha ullekha svAmI - kRta devAgama (AptamImAMsA) aura deva kRta zabdazAstra ke ullekhoMke pazcAt kiyA. gayA hai cUMki harivaMzapurANa va AdipurANa jaise prAcIna prAmANika graMthoM meM 'deva' zabdadvArA devanandi pUjyapAda aura unake vyAkaraNa graMtha jainendra vyAkaraNakA hI ullekha pAyA jAtA hai, ataH spaSTa hai ki vAdirAjane For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa / bhI usa bIcake zloka dvArA devanandikRta jainendra- pada Aye haiM jinakA abhiprAya 'akalaMka' 'vidyAnanda' hI ullekha kiyA hai| aura usake aura devanandi pUjyapAdakata 'savArthasiddhi' se bhI ho vyavadhAna honese yogIndrakRta ratnakaraNDakA devAgamase sakatA hai| zleSa-kAvyameM dUsare arthakI abhiekakatRtva kadApi vAdirAja-sammata nahIM kahA jA vyakti paryAyavAcI zabdoM va nAmaikadezadvArA kI sktaa| isa Apattiko paMDitajIne bhI svIkAra jAnA sAdhAraNa bAta hai| usakI svIkAratAke liye kiyA hai, kintu unako kalpanA hai ki yahAM 'deva' se itanA paryApta hai ki eka to zabdameM usa arthake denekA AbhiprAya svAmI samantabhadrakA grahaNa karanA caahiye| sAmarthya ho aura usa arthase kisI anyata: siddha kintu isake samarthana meM unhoMne jo ullekha prastuta bAtakA virodha na ho| isIliye maiMne isa pramANako kiye haiM una sabameM 'deva' pada 'samantabhadra' padake sAtha sabake antameM rakhA hai ki jaba uparyukta pramANoMse sAtha pAyA jAtA hai| aisA koI eka bhI ullekha ratnakaraNDa prAptamImAMsAke kartAkI kRti siddha nahIM nahIM jahAM kevala 'deva' zabdase samantabhadrakA abhiprAya hotA taba ukta zlokameM zleSadvArA ukta AcAryoM va prakaTa kiyA gayA ho| pranthake saMketako grahaNa karane meM koI Apatti nahIM yogIndrase samantabhadrakA abhiprAya grahaNa karaneke rhtii| yadi ukta zlokameM koI zleSAthai grahaNa samarthana meM unhoMne prabhAcandrakRta kathAkoSake avataraNa na kiyA jAya to usakI racanA bahuta aTapaTI prastuta kiye haiM jinameM samantabhadrako yogI va yogIndra mAnanI par3egI, kyoMki usakI zabda-yojanA sIdhe kahA gayA hai| kintu paMDitajIne isa bAta para dhyAna vAcya-vAcaka sambandhakI bodhaka nahIM hai| udAnahIM diyA ki ukta kathAnakameM samantabhadrako kevala haraNAthai kevala 'samyak' ke liye 'vItakalaMka' zabda unake kapaTaveSameM hI yogI yA yogIndra kahA hai, kA prayoga aprasiddha yA aprayukta jaisA doSa utpanna unake jainaveSameM kahIM bhI ukta zabdakA prayoga nahIM karatA hai, kyoMki vaha zabda usa athaimeM rUr3ha yA pAyA jaataa| sabase bar3I Apatti to yaha hai ki suprayukta nahIM hai| aisI zabdayojanA tabhI kSamya samantabhadrake granthakartAke rUpase saikar3oM ullekha yA to mAnI jA sakatI hai jabaki usake dvArA racayitAko svAmI-yA samantabhadra nAmase pAye jAte haiM, kintu kucha aura artha vyaMjita karanA abhISTa ho| zleSa 'deva' yA 'yogIndra' rUpase koI eka bhI ullekha racanAmeM 'vItakalaMka' se akalaMkakA abhiprAya grahaNa abhItaka sanmukha nahIM lAyA jA skaa| phira unakA karanA tanika bhI Apattijanaka nahIM, tathA 'vidyA' banAyA huA na to koI zabda-zAstra upalabdha hai se vidyAnanda va savortha-siddhise tannAmaka granthakI aura na usake koI prAcIna prAmANika ullekha pAye sUcanA svIkAra karane meM ukta pramANoMke prakAzAnusAra jAte haiN| isake viparIta devanandikI 'deva' nAmase koI kaThinAI dikhAI nahIM detii| prakhyAti sAhityameM prasiddha hai, aura unakA banAyA isa prakAra ratnakaraNDazrAvakAcAra aura Apta vapUrNa vyAkaraNa grantha upalabdha bhI hai| mImAMsAke kartRtvake viruddha pUrvokta cAroM ApattiyAM ataeva vAdirAjake ullekhoMmeM suspaSTa pramANoMke jyoMkI tyoM Aja bhI khar3I haiM, aura jo kucha viparIta 'deva' se aura 'yogIndra' se samantabhadrakA UhApoha abataka huI hai usase ve aura bhI prabala va abhiprAya grahaNa karanA niSpakSa AlocanAtmaka dRSTi akATaya siddha hotI haiN| se aprAmANika ThaharatA hai| upayukta prathama Apattike parihArakA eka vizeSa - antima bAta yaha thI ki ratnakaraNDake upAntya / prayatna paNDita jugalakizorajI mukhtAradvArA kiyA gaya zlokameM bItakalaMka' 'vidyA' aura 'sarvArtha-siddhi' thaa| unhoMne ratnakaraeDazrAvakAcArake kSutpipAsAdi For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 ] ratnakaraNDa aura AptamImAMsAkA bhinnakartRtva padyake sanbandhameM jaina paNDitoMkA mata jAnanA prasUta honemeM sandeha paidA karatA hai| jaba svAmIjI cAhA thA ki kyA ve usa padyako pranthakA maulika aMza pUrva padameM prApta-lakSaNake lie, utsannadoSa, sarvajJa samajhate haiM yA prkssipt| isa sambandhameM unhoMne jo aura AgamezI ye tIna vizeSaNa nirdhArita kara cuke patra ghumAyA thA use maiMne abhI taka kahIM prakAzita nahIM aura spaSTa batalA cuke ki inake vinA AptatA hotI hI dekhA aura na phira isa bAtakA hI patA calA ki unheM nahIM, taba ve agale hI padyameM AptakA dUsarA aisA paNDitoMkA kyA mata milA aura usapara unhoMne kyA lakSaNa kaise prastuta kara sakate haiM jisameM ukta tInoM nirNaya kiyaa| kintu unakA vaha patra prakRta viSayase vizeSaNa na pAye jAte hoN| agale padyameM AptakA jo itanA sambaddha hai ki usakI upekSA nahIM kI jA sktii| lakSaNa diyA hai, usameM sarvakSa aura AgamezI ye do vaha sarvathA sAhitya-viSayaka hai aura usameM koI vaiya- vizeSaNa dekhane meM nahIM Ate, aura isaliye 'sa' ke ktika gopanIya bAta bhI nahIM hai| ataeva yadi maiM bAda 'api' zabdako adhyAhRta mAnakara yadi yaha kahA Aja unake usa patrako yahAM upasthita karUM to AzA bhI jAtA ki 'jisake ye sudhAdika nahIM, vaha bhI prApta hai usameM koI anaucitya na hogA aura mAnya mukhtAra kahA jAtA hai, to usameM pUrva padyakA 'nAnyathA hyAptatA jI mujhapara kra ddha na hoNge| unakA vaha patra isa bhavet yaha vAkya bAdhaka par3atA hai| yadi yaha prabala prakAra thA niyAmaka vAkya na hotA to vaisI kalpanA kI jA ___ "priya mahAnubhAva, sasneha jayajinendra / Aja sakatI thii| aura yadi svAmI samantabhadrako utsannameM Apake sAmane ratnakaraNDazrAvakAcArake eka padyake doSa AptakA svarUpa vahAM kahanA abhISTa hotA to ve sambandhameM apanA kucha vicAra rakhanA cAhatA huuN| prApta mAtrake lakSaNa kathana-jaisI sUcanA na karake Apta mAtraka lakSaNa kathana AzA hai Apa usapara gambhIratA tathA vyApaka dRSTi se vaise prAptakI lakSaNa nirdezako spaSTa sUcanA karate, vicAra karake mujhe zIghra hI uttara dene kI kRpA kreNge| arthAt-'yasyAptaH sa prakotyate' ke sthAnapara 'yasyA vaha padya 'kSutpipAsA' nAmakA chaThA padya hai jisameM taH sa pradoSa muk' jaise kisI vAkyakA prayoga krte| zrAptakA puna: lakSaNa kahA gayA hai, aura jo lakSaNa parantu aisA nahIM hai| TIkAkAra prabhAcandra bhI isameM pUrva lakSaNase bhinna hI nahIM, kintu kucha viruddha bhI kucha sahAyaka nahIM hote| ve ukta chaThe padyako dete hue par3atA hai, aura anAvazyaka jAna par3atA hai-khAsakara prastAvanA vAkya to yaha dete haiM-'zratha ke punaste aisI hAlata meM jaba ki pUrva lakSaNako dete haye yahAM taka doSA ye tatrotsannA ityAzaGkayAha' / parantu TIkA karate kaha diyA hai ki 'nAnyathA hyAptatA bhaveta' aura sAthameM hue likhate haiM-"ete'STAdaza doSA yasya na santi sa 'niyogena' padakA prayoga karake use aura bhI dRr3ha prAptaH prakItyaite prtipaadyte|" isase yaha doSoMkA kiyA gayA hai| yadi usameM mAtra doSoMkA nAmollekha nirdezamAtra athavA utsannadoSa prAptakA lakSaNa na rahakara hotA aura 'yasyAptaH sa prakoAte' na kahA jAtA. to prApta mAtrakA hI dUsarA lakSaNa ho jAtA hai jisake pUrva padyake sAtha usakA sambandha jur3a sakatA thA, jaisA liye unhoMne 'api' zabdakA bhI udbhAvana nahIM kiyA ki niyamasArameM prAptakA svarUpa deneke bAda doSoMke aura dUsarI bahasa cher3a dii| sAtha hI vaisI sthitimeM nAmollekha vAlI eka gAthA hai| doSoM ke nAma ukta taba samantabhadra Age 'sarvajJa Apta' aura 'AgamezI padyameM pUre Aye bhI nahIM, aura isaliye unheM pUrA Apta'kA bhI lakSaNa pratipAdana karate, jo nahIM karaneke liye cauthe caraNakA upayoga kiyA jA sakatA pAyA jaataa| thaa| parantu vaisA na karake "yasyAptaH sa prakItyate" isase ukta chaThe padya kI sthiti bahuta sandigdha jAna isase ukta chaThe padyakI sthiti bahuta sandira kahanA svAmI samantabhadra jaisoM kI lekhanIse usake vahAM par3atI hai| aura vaha sandeha aura bhI puSTa hotA hai For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta . [ varSe jaba hama dekhate haiM ki granthabharameM anyatra kahIM bhI eka mere vicAroMse sahamata na ho to kRpayA una AdhAroM ke do lakSaNa nahIM kahe gaye haiN| Agama, tapobhRta, tathA yuktipramANoMse avayata kIjiye jinase ve mUla trimUDhoM aura aSTaaGgoM aura smayAdi sabake lakSaNa pranthake aGga siddha ho skeN| isa kRpA aura kaSTake liye eka eka padyameM hI de diye gaye haiN| ho sakatA hai ki maiM ApakA bahuta AbhArI huuNgaa| AzA hai Apa merI kisIne utsannadoSakI TippaNIke taura para isa padyako prastAvanAke ukta pRSThoMko dekhakara mujhe zIghra hI uttara likha rakkhA ho, aura vaha prabhAcandrase pahale hI mUla dene kI kRpA kreNge|' pratiyoMmeM praviSTa ho gayA ho| yadi aisA sambhava nahIM hai, aura ApakI rAyameM yaha mUlarUpameM samantabhadrako isakA maiMne tatkAla hI unheM yaha uttara likha bhejA kRti hai, to kRpayA isakI sthiti jo sandeha utpanna thA- "ratnakaraNDazrAvakAcArako prastAvanAmeM Apane kara rahI hai, use spaSTa kIjiye aura sandehakA nirasana jina padyoMko saMdigdha batalAyA hai unakA dhyAna mujhe kiijiye| isaliye maiM ApakA AbhArI hNgaa| aura thA hii| Apake AdezAnusAra maine vaha pUrA prakaraNa yadi Apa bhI merI hI taraha aba isakI sthitiko phirase dekha liyA hai| maiM Apase isa bAtapara pUrNata: saMdigdha samajhate haiM aura Apako bhI ise malagranthakA sahamata hUM ki una padyoMkI racanA bahuta zithila prayatnase vAkya kahane meM saMkoca hotA hai to vaisA spaSTa likhiye| huI hai, ataeva saMkoca hotAnomAlinI huI hai, ataeva AptamImAMsAdi granthoMke kartA dvArA uttara jitanA bhI zIghra bana sake denekI kRpA kreN| unake race jAnekI bAta bilakula nahIM jNctii| kintu zIca niyaliye usakI bIja ratnakaraNDazrAvakAcArameM ve mUla lekhakakI na hokara -bhavadIya jugalakizora prakSipta haiM isake koI pramANa upalabdha nahIM, vizeSata: zrI mukhtArajIne yahAM ukta padyake sambandhameM eka jaba ki prAcInatama TIkAkArane unheM svIkAra kiyA hai, bahuta hI mahatvapUrNa praznako uThAyA thA jisakA ukta aura koI prAcIna pratiyAM aisI nahIM pAI jAtI jinameM grantha-kartRtvake viSayase bahata ghaniSTa sambandha hai| ve padya sammilita na hoN| kevala ratnakaraNDazrAvakAkintu isapara vidvAnoMke kyA mata Aye, unapara se cArako dRSTi meM rakhate huye ve padya itane nahIM khaTakate mukhtAra sAhabakA kyA nirNaya huA, aura vaha abhI jitane AptamImAMsA Adi granthoMke katRtvako dhyAnameM taka kyoM prakaTa nahIM kiyA gayA, yaha jijJAsA isa rakhate hue khaTakate haiN| kyoMki ratnakaraNDakI racanAmeM viSayake ruciyoMko svabhAvata: utpanna hotI hai| mere vaha tArkikatA dRSTigocara nahIM hotii| ataeva isa pAsa to ukta viSayakala spo rakhatA hA mastAra vicAra-vimarzakA pariNAma bhI vahI nikalatA hai ki sAhabakA eka prazna ukta patra likhe jAneke koI eka varSa ratnakaraNDazrAvakAcAra prAptamImAMsAke kartAkI kRti pazcAt yaha AyA thA ki-'ratnakaraNDazrAvakAcArakI nahIM hai|" prastAvanAmeM pRSTha 32 se 41 taka maiMne jina sAta padyoM- isa prazrottarako bhI koI DeDha do varSa ho gaye ko saMdigdha karAra diyA hai unake sambandhameM ApakI kintu abhI taka tarasambandhI koI mukhtArajIkA nirNaya kyA rAya hai ? kyA mere hetuoMko dhyAnameM rakhate hue mujhe dekhaneko sunane nahIM milaa| to bhI ina saba patroMko Apa bhI unheM saMdigdha karAra dete haiM, athavA ApakI yahAM prastuta karanA vartamAna viSayake nirNayArtha atya dRSTimeM ve saMdigdha na hokara mUla granthake hI aGga haiM ? nta Avazyaka thaa| tAki yaha dizA bhI pAThakoMkI yaha bAta maiM Apase jAnanA cAhatA huuN| yadi Apa dRSTise ojhala na rhe| For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAlonI aura merA vikAra-patra Ajakala jaina-jIvanakA dinapara dina hrAsa hotA bhaviSyakI bhayaGkaratAkA vicAra karate hue zarIrapara jA rahA hai, jainatva prAya: dekhaneko nahIM milatA-kahIM roMgaTe khar3e hote haiM aura samajhameM nahIM AtA kahIM aura kabhI kabhI kisI aMdhere konemeM juganUke ki taba dharma aura dharmAyatanoMkA kyA bnegaa| aura prakAzakI taraha usakI kucha jhalaka sI dIkha par3atI hai| unake abhAvameM mAnava-jIvana kahAM taka mAnavajIvana jainajIvana aura ajanajIvanameM koI spaSTa antara najara raha sakegA !! nahIM aataa| jina rAga-dveSa, kAma-krodha, chala-kapaTa dRSita zikSA-praNAlIke zikAra bane hue saMskArajhUTha-phareba, dhokhA-jAlasAjI, corI-sInAjorI, vihIna jainayuvaka kI pravRttiyAM bhI Apattike yogya atitRSNA, vilAsatA. numAizIbhAva aura viSaya tathA ho calI haiM, ve bhI pravAhameM bahane lage haiM, dharma aura parigrahalolupatA Adi doSoMse ajaina pIDita haiM unhIM dharmAyatanoMparase unakI zraddhA uThatI jAtI hai, ve apane se jaina bhI satAye jA rahe haiN| dharmake nAmapara kiye liye unakI jarUrata hI nahIM samajhate, zrAdarzakI thothI jAnevAle kriyAkANDoMmeM koI prANa mAlUma nahIM hotA bAtoM aura thothe kriyAkANDoMse ve Uba cuke haiM, unake adhikAMzameM jAbtApUrI, lokadikhAvA athavA dambhakA sAmane dezakAlAnusAra jaina-jIvanakA koI jIvita hI sarvatra sAmrAjya jAna par3atA hai| mUlameM vivekake Adarza nahIM hai, aura isaliye ve idha na rahanese dharmakI sArI imArata DAMvADola ho rahI hai| hue jidhara bhI kucha AkarSaNa pAte haiM udharake hI ho jaba dhArmika hI na raheM taba dharma kisake AdhArapara raha rahate haiN| jainadharma aura samAjake bhaviSyako dRSTise sakatA hai ? svAmI samantabhadrane kahA bhI hai ki- aise navayuvakoMkA sthitikaraNa bahuta hI Avazyaka hai 'na dharmo dhaarmikairvinaa'| ata: dharmakI sthiratA aura aura vaha tabhI ho sakatA hai jaba unake sAmane harasamaya usake lokahita-jaise zubha pariNAmoMke liye sacce jaina-jIvanakA jIvita udAharaNa rhe| . . 'dhArmikoMkI utpatti aura sthitikI ora savizeSarUpase isake liye eka aisI jainakAlonI-jainabastIke dhyAna diyAM hI jAnA cAhiye, isameM kisIko bhI basAnekI bar3I jarUrata hai jahAM jaina jIvanake jIte vivAda ke liye sthAna nahIM hai| parantu Aja dazA jAgate udAharaNa maujUda hoM-cAhe ve gRhastha athavA ulaTI hai-isa ora prAya: kisIkAbhI dhyAna nahIM hai| sAdha kisI bhI vageke prANiyoMke kyoM na hoM jahAM para pratyuta isake dezameM jaisI kucha ghaTanAeM ghaTa rahI haiM sarvatra mUrtimAna jainajIvana najara Ae aura usase aura usakA vAtAvaraNa jaisA kucha kSubdha aura dUSita dekhanevAloMko jainajIvanakI sajIva preraNA mile; ho rahA hai usase dharma ke prati logoMkI azraddhA bar3hatI jahAMkA vAtAvaraNa zuddha-zAMta-prasanna aura jainajIvanake jA rahI hai, kitane hI dhArmika saMskAroMse zUnya jana- anukUla athavA usameM saba prakArake sahAyaka ho; jahAM mAnasa usakI bagAvatapara tule hue haiM aura bahutoMkI prAya: aise hI sajjanoMkA adhivAsa ho jo apane svArthapUrNa bhAvanAeM evaM avivekapUrNa svacchanda- jIvanako jaina jIvanake rUpameM DhAlane ke liye utsuka hoM; pravRttiyAM use tahasa-nahasa karane ke liye utArU haiM; aura jahAM para adhivAsiyoMkI prAyaH sabhI jarUratoMko pUrA isa taraha ve apane tathA use dezake patana evaM vinAza karanekA samucita prabandha ho aura jIva kA mArga Apa hI sAfa kara rahe haiM / yaha saba dekhakara uThAneke yathAsAdhya sabhI sAdhana juTAye gaye hoM; jahAM For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ke adhivAsI apaneko eka hI kuTumbakA vyakti samajheM eka hI pitAko santAnake rUpameM anubhava kareM, aura eka dUsare ke dukha-sukhameM barAbara sAthI rahakara pUrNarUpa se sevAbhAva ko apanAe~ tathA kisIko bhI usake kaSTameM yaha mahasUsa na hone deveM ki vaha vahAMpara akelA hai| samaya-samayapara bahutase sajjanoMke hRdaya meM dhArmika jIvanako apanAne kI taraMgeM uThA karatI haiM aura kitane hI sadgRhastha apanI gRhasthI ke kartavyoMko bahuta kucha pUrA karane ke bAda yaha cAhA karate haiM ki unakA zeSa jIvana riTAyarDarUpa meM kisI aise sthAnapara aura aise satsaGga meM vyatIta ho jisase ThIka ThIka dharmasAdhana aura loka-sevA donoM hI kArya bana skeN| parantu jaba ve samAjameM usakA koI samucita sAdhana nahIM pAte aura Asa pAsakA vAtAvaraNa unake vicAroMke anukUla nahIM hotA taba ve yoM hI apanA mana masosakara raha jAte haiM samartha hote hue bhI bAhya paristhitiyoM ke vaza kucha bhI kara nahIM pAte, aura isa taraha unakA zeSa jIvana idhara udharake dhandhoM meM phaMse rahakara vyartha hI calA jAtA hai / aura yaha ThIka hI hai, bIja meM aMkurita hone aura acchA phaladAra vRkSa bananekI zaktike hote hue bhI use yadi samayapara miTTI pAnI aura havA AdikA samucita nimitta nahIM milatA to usameM aMkura nahIM phUTatA aura vaha yoM hI jIrNa-zIga hokara nakArA ho jAtA hai / aisI hAlata meM samAjakI zaktiyoM ko saphala banAne athavA unase yatheSTa kAma leneke liye saMyogoMko milAne aura nimittoMko jor3ane kI bar3I jarUrata rahato hai / isa dRSTise bhI jainakAlonIkI sthApanA samAjake liye bahuta lAbhadAyaka hai aura vaha bahutoM ko sanmArgapara lagAne athavA unakI jIvanadhArAko samucitarUpa se badalane meM sahAyaka ho sakatI hai| Aja do varSa hue jaba bAbU choTelAlajI jaina raIsa kalakattA madrAsa - prAntastha Arogyavaram ke seniToriyama meM apanI cikitsA karA rahe the| usa samaya vahAM ke vAtAvaraNa aura IsAI sajjanoMke premAlApa evaM sevAkAryo se a bahuta hI prabhAvita hue the / sAtha hI yaha mAlUma kara ke ki IsAIloga aisI sevA saMsthAoM anekAnta [ varSa tathA AkarSaka rUpa meM pracura sAhityake vitaraNa - dvArA jahAM apane dharmakA pracAra kara rahe haiM vahAM mAMsAhArako bhI kAphI prottejana de rahe haiM, jisase Azcarya nahIM jo nikaTa bhaviSya meM sArA vizva mAMsAhArI ho jAyaH aura isa liye unake hRdaya meM yaha cintA utpanna huI ki yadi jainI samayapara sAvadhAna na hue to asaMbhava nahIM ki bhagavAna mahAvIrakI nirAmiSa bhojanAdisambandhI sundara dezanAoM para pAnI phira jAya aura vaha ekamAtra pothI patroMkI hI bAta raha jAya / isI cintAne jainakAlonIke vicArako unake mAnasa meM janma diyA aura jise unhoMne janavarI sana 1645 ke patrameM mujhapara prakaTa kiyaa| usa patrake uttara meM 27 janavarI mAghamudI 14 zanivAra sana 1645 ko jo patra dehalIse unheM maiMne likhA thA vaha aneka dRSTiyoM se anekAnta - pAThakoM ke jAnane yogya hai| bahuta sambhava hai ki bAbU choTelAla jIko lakSyakara ke likhA gayA yaha patra dUsare hRdayoM ko bhI apIla kare aura unameM se koI mAIkA lAla aisA nikala Ave jo eka uttama jaina kAlonIkI yojanA evaM vyavasthAke liye apanA saba kucha aparNa kara deve, aura isa taraha vIrazAsanako jar3oMko yugayugAntara ke liye sthira karatA huA apanA eka amara smAraka kAyama kara jAya / isI sadudde zyako lekara Aja ukta patra nIce prakAzita kiyA jAtA hai / yaha patra eka bar3e patrakA madhyamAMza hai, jo maunake dina likhA gayA thA, usa samaya jo vicAra dhArA-pravAharUpa se Ate gaye unhIM ko isa patra meM i kiyA gayA hai aura unheM aGkita karate samaya aisA mAlUma hotA thA mAnoM koI divya zakti mujhase vaha saba kucha likhA rahI hai| maiM samajhatA hUM isameM jaina dharma, samAja aura lokakA bhArI hita sannihita hai / jainakAlonI - viSayaka patra "jaina kAlonI Adi sambandhI jo vicAra Apane prastuta kiye haiM aura bAbU ajitaprasAdajI bhI jinake liye preraNA kara rahe haiM ve saba ThIka haiM / jainiyoMmeM sevAbhAvakI spiriTako prottejana dene aura eka varga For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 ] kisI sacce jainiyoM athavA vIrake sacce anuyAyiyoMko taiyAra karane ke lie aisA honA hI caahie| parantu ye kAma sAdhAraNa bAteM banAnese nahIM ho sakate, inake liye apaneko homa denA hogA, dRDhasaGkalpa ke sAtha kadama uThAnA hogA, 'kArya sAdhayiSyAmi zarIraM pAtayiSyAmi vA' ko nItiko apanAnA hogA, ke kahane-sunane athavA mAnApamAnakI koI parvAha nahIM karanI hogI aura apanA dukha-sukha Adi saba kucha bhUla jAnA hogaa| eka hI dhyeya aura eka hI lakSya ko lekara barAbara Age bar3hanA hogA / tabhI rUr3hiyoM kA gar3ha TUTegA, dharmake Asanapara jo rUr3hiyAM AsIna haiM unheM zrAsana chor3anA par3egA aura hRdayoM para anyathA saMskAroMkA jo khola car3hA huA hai vaha saba curacUra hogaa| aura tabhI samAjako vaha dRSTi prApta hogI jisase vaha dharmake vAstavikasvarUpako dekha sNkegii| apane upAsya devatAko ThIka rUpa meM pahacAna sakegI, usakI zikSA ke marmako samajha sakegI aura usake AdezAnusAra calakara apanA vikAsa siddha kara skegii| isa taraha samAjakA rukha hI palaTa jAyegA aura vaha sacce arthoM meM eka dhArmika samAja aura eka vikAsonmukha Adarza samAja bana jAyagA / aura phira usake dvArA kitanoMkA usthAna hogA, kitanoMkA bhalA hogA, aura kitanoMkA 'kalyANa hogA, yaha kalpanAke bAharakI bAta hai / itanA bar3A kAma kara jAnA kucha kama zreya, kama puNya athavA kama dharmakI bAta nahIM hai / yaha to samAjabhara ke jIvanako uThAnekA eka mahAna Ayojana hogaa| isake liye apaneko bIjarUpa meM prastuta kIjiye / mata sociye ki maiM eka choTA sA bIja / bIja jaba eka lakSya hokara apaneko miTTI meM milA detA hai, galA detA aura khapA detA hai, tabhI cahuM orase anukUlatA usakA abhinandana karatI hai aura usase vaha laha lahAtA paudhA tathA vRkSa paidA hotA hai jise dekhakara duniyAM prasanna hotI hai, lAbha uThAtI hai AzIrvAda detI hai; aura phira usase svata: hI hajAroM bIjoMkI naI sRSTi ho jAtI hameM vAkpaTu na hokara kAryapaTu honA cAhiye, jainakAlonI aura merA vicAra patra 15 AdarzavAdI na banakara Adarzako apanAnA cAhiye aura utsAha tathA sAhasakI vaha agni prajvalita karanI cAhiye jisameM sArI nirbalatA aura sArI kAyaratA bhasma ho jaay| Apa yuvA haiM, dhanADhya haiM, dhanase lipta haiM, prabhAvazAlI haiM, gRhasthake bandhanase mukta haiN| aura sAtha hI zuddhahRdaya tathA vivekI haiM, phira Apake liye duSkarakAyeM kyA hosakatA hai ? thor3IsI svAsthya kI kharAbI se nirAza hone jaisI bAteM karanA Apako zobhA nahIM detaa| Apa phalakI AturatAko pahale se hI hRdayameM sthAna na dekara haMr3ha saGkalpa aura Full will power ke sAtha khar3e ho jAiye, sukhI ArAma talaba jaise--jIvanakA tyAga kIjiye aura kaSTa sahiSNu baniye, phira Apa dekheMge asvasthatA apane Apa hI khisaka rahI hai aura Apa apane zarIra meM naye teja naye aura naI sphUrtikA anubhava kara rahe haiN| dUsaroMke utthAna aura dUsaroMke jIvanadAnakI saccI sakriya bhAvanAe~ kabhI niSphala nahIM jAtIM - unakA vidyutakA sA zrasara hue binA nahIM rahatA / yaha hamArI azraddhA hai athavA AtmavizvAsako kamI hai jo hama anyathA kalpanA kiyA karate haiM / mere khayAla meM to jo vicAra paristhitayoMko dekha kara Apake hRdaya meM utpanna huA hai vaha bahuta hI zubha hai, zreyaskAra hai aura use zIghra hI kArya meM pariNata karanA caahiye| jahAM takamai samajhatA hUM jaina kAlonI ke liye rAjagRha tathA usake Asa pAsakA sthAna bahuta uttama hai / vaha kisI samaya eka bahuta bar3A samRdvizAlI sthAna rahA hai, usake prakRtti pradatta cazme - garma jalake kuNDa - apUrva haiM / svAsthyakara haiM, aura janatAko apanI ora AkarSita kiye hue haiM / usake pahAr3I dRzya bhI bar3e manohara haiM aura aneka prAcIna smRtiyoM tathA pUrva gauravakI gAthAoM ko apanI goda meM liye hue haiN| svAsthya kI dRSTise yaha sthAna burA nahIM haiN| svAsthya sudhAra ke liye yahAM loga mahInoM Akara Thaharate haiM / varSARtu meM macchara sAdhAraNataH sabhI sthAnoMpara hote haiM - yahAM ve koI vizeSarUpase nahIM hote aura jo hote haiM usakA bhI kAraNa For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 6 saphAI kA na honA hai| acchI kAlonI basane aura taba vahAM AvazyakatAke yogya AdamiyoMkI kamI nahIM saphAIkA samucita prabandha rahanepara yaha zikAyatabhI saha rhegii| yaha hamArA kAma karanese pahale kA bhayamAtra ja hI dUra hosakatI hai / mAlUma huA yahAM dariyAgaJja meM hai| ataH aise bhayoMko hRdayameM sthAna na dekara aura pahale maccharoMkA bar3A upadrava thA gavarnameMTane Uparase bhagavAna mahAvIrakA nAma lekara kAma prArambha kara gaisa vagairaha chur3avAkara usako zAMta kara diyA aura diijiye| Apako jarUra saphalatA milegI aura yaha aba vaha bar3I raunakapara hai aura vahAM bar3e bar3e koThI kArya Apake jIvanakA eka amara kArya hogaa| maiM baMgale tathA makAnAta aura bAjAra bana gae haiN| aisI apanI zaktike anusAra hara tarahase isa kArya meM ApakA hAlatameM yadi jarUrata par3I to rAjagRhameM bhI vaise hAtha baTAne ke liye tayyAra huuN| vRddha ho jAnepara bhI upAyoMse kAma liyA jA sakegA; parantu mujhe to Apa mujhameM isake liye kama utsAha nahIM paaeNge| jarUrata par3atI huI hI mAlUma nahIM hotii| sAdhAraNa janajIvana aura jainasamAjake utthAnake liye maiM ise saphAIke niyamoMkA sakhtIke sAtha pAlana karane aura upayogI samajhatA huuN| karAnese hI saba kucha ThIka-ThAka ho jAyagA / lAlA jugalakizorajo ( kAg2ajI) Adi kucha __ata: isI pavitra sthAnako phi se ujjIvita sajjanoMse jo isa viSaya meM bAtacIta huI to ve bhI isa Relive karanekA zreya lIjiye, isIke punarutthAnameM vicArako pasanda karate haiM aura rAjagRhako hI isake apanI zaktiko lagAiye aura isIko jaina kAlonI liye sarvottama sthAna samajhate haiN| isa sundara sthAna banAiye / anyasthAnoMkI apekSA yahAM zIghra saphalatAkI ko choDakara hameM dasare sthAnakI talAzameM idhara udhara prApti hogii| yahAM z2amInakA milanA sulabha hai aura kA milanA sulabha 6 ora bhaTakanekI jarUrata nhiiN| yaha acchA madhyasthAna kAlono basAnekI sUcanAke nikalate hI Apake nakze hai-paTanA, ArA Adi kitane hI bar3e bar3e nagara bhI Adike anusAra makAnAta banAnevAle bhI AsAnIse isake Asa pAsa haiM aura pAvApura Adi kaI tIrthakSetra mila sakeMge aura usake liye Apako vizeSa cintA bhI nikaTa meM haiN| ata: isa viSaya meM vizeSa vicAra . nahIM karanI pdd'egii| kitane hI loga apanA riTAyarDa karake apanA mata sthira kIjiye aura phira likhiye / jIvana vahIM vyatIta kareMge aura apane liye vahAM yadi rAjagahake liye ApakA mata sthira ho jAya to makAnAta sthira kreNge| jisa saMsthAkI buniyAda abhI pahale sAha zAntiprasAdajIko preraNA karake unheM vaha kalakatte meM DAlI gaI vaha bhI vahAM acchI tarahase cala jamIMdArI kharIdavAiye. jise ve kharIdakara tIrthakSetrako skegii| kalakatte jaise bar3e zaharoMkA moha chor3iye denA cAhate haiM, taba vaha jamIdArI kAlonIke kAmameM aura ise bhI bhulA dIjiye ki vahAM acche vidvAna nahIM A skegii| mileNge| jaba Apa kAlonI jaisA Ayojana kareMge -jugalakizora mukhtAra For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya kI upayogitA eka patra aura usakA uttara varNIbhavana sAgarake vidyArthI dhanyakumAra jainane usase jI katarAtA thaa| para aba yaha aruci nahIM eka jijJAsApUrNa patra likhA hai, jisameM unhoMne 'nyAya hai| balki anubhava karatA hUM ki nyAyazAstrakA par3hanese kyA lAbha hai ?' isa prazna para prakAza DAlane adhyayana yogya vidvattA prApta karaneke liye bahuta kI preraNA kI hai| ata: unake pUre patra aura apane Avazyaka hai usake binA buddhi prAyaH tarkazIla aura uttarako nIce diyA jAtA hai| . painI nahIM hotii| ata: nyAyazAstrake adhyayanase "vartamAna meM chAtroMko nyAyase aruci sau hotI bar3A lAbha hai| pratyeka yogya chAtra usase adhika jA rahI hai| yadyapi bahutase chAtra jaina vidyAlayoM meM vidvattA aura sAhitya-sevA kA lAbha uThA sakatA hai zikSA prApta karaneke kAraNa bAdhya hokara par3hate haiN| aura sAhityika, dArzanika tathA sAmAnya vidvatsaMsAra parantu bahaptase chAtra kevala kisI prakAra uttIrNa hone meM apanI khyAtike sAtha sAtha apanA amara sthAna kA prayatna karate haiN| maiM bhI eka nyAyake choTese banA sakatA hai| prasiddha dArzanika aura sAhityika andhakA par3hanevAlA chAtra haiN| mujhe nyAya par3hate huye vidvAn rAdhAkRSNana aura rAhula sAMkRtyAyana apanI Der3ha varSe hocukaa| parantu maiM abhItaka nyAyakI upa dArzanika vidvattA aura racanAoMke kAraNa hI Aja yogitA nahIM samajha paayaa| ata: kRpayA mere "nyAya vizvavikhyAta haiN| apanI samAjake paM0 sukhalAla par3hanese kyA lAbha hai ?" isa praznapara prakAza ddaaleN| jI, paM0 mahendrakumAra jI Adi vidvAna ukta jagatameM tAki mujha aise alpajJa chAtra nyAya par3hanese lAbhoMko aise hI khyAti prApta vidvAn kahe jA sakate haiN| samajhakara use par3hane meM mana lgaaveN| jabataka kisI matalaba yaha hai ki nyAya-vidyA buddhiko tIkSNa karane viSayakI upayogitA samajhameM nahIM AtI tabataka ke liye bar3I upayogI aura lAbhadAyaka zreSTha vidyA hai usake viSayameM kucha bhI prayAsa karanA vyartha sA hotA aura isa liye usakA abhyAsa nitAMta Avazyaka hai| ____ yadyapi hama yaha nahIM kahate ki zikSAsaMsthAoM meM hamArA khayAla hai ki vi0 dhanyakumArakA yaha patra par3hane vAle hareka chAtrako jabaran nyAya par3haneke liye apane vargake vicAroMkA prakAzaka hai, jo kucha vicAra majabUra kiyA hI jAya / jinakI ruci ho, athavA nyAyake par3hane ke bAre meM unane prakaTa kiye haiM vahI ucita AkarSaNa DhaMgase nyAya par3hanekI upayogitA prAyaH anya nyAya par3hanevAle jaina-chAtroMke bhI hoNge| evaM lAbha batalA kara jinakI ruci banAI jA sakatI maiM bhI jaba nyAya par3hatA thA to mujhe bhI prArambhameM ho unheM hI nyAya par3hAnA ucita hai| yaha mAnI huI nyAya par3hanese aruci rahA karatI thii| kSatracUr3AmaNi bAta hai ki sabhI chAtra naiyAyika, vaiyAkaraNa, kavi, aura candraprabhacarita ke par3hane meM aura unake lagAnemeM aitihAsika, saiddhAntika, purAtattvavid Adi nahIM jitanI svAbhAvika ruci hotI thI utanI parIkSAmukha bana skte| unheM apanI apanI rucike anusAra aura nyAyadIpikAke par3hane meM nhiiN| jaba nyAya- hI banane denA caahiye| banArasa vidyAlayameM eka dIpikAkI paMktiyoMko raTakara sunAnA par3atA thA taba chAtra the| ve nyAyAdhyApaka jIke pAsa par3hate vakta For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSe pustakako to kholake rakha lete the, parantu unakI dRSTi degA ki apanA aura apane baccoM, bIbI zrAdikA bacAkara idhara kAgaja ghor3A, bandara, hAthI, AdamI peTa bharane (bharaNa-poSaNa karane) ke liye karatA huuN| Adi ke citra khIMcate rahate the| pIche ve naiyAyika usase punaH pUchiye ki yadi tuma kAmapara samayapara to nahIM bana sake para penTara acche bne| na pahuMco yA kabhI na jAo to kyA harja hai ? vaha ___yaha jarUra hai ki prArambhameM chAtra itane vicAraka caTa uttara degA ki mAlika naphA hogA aura majadUrI to nahIM hote ki ve apane paThanIya viSayakA acchI meM se paise kATa legaa| isI taraha kisI chAtrase prazna taraha svayaM nirNaya kara sake aura isaliye unheM apane kariye ki tumane yadi apanA sabaka yAda na kiyA to gurujanoMkA parAmarza lenA athavA nizcita korSake gurujI tumase kyA kaheMge? vaha uttara degA ki ve anusAra calanA Avazyaka hotA hai| yaha eka prakAra hamase nArAja hoMge aura hameM daNDa deNge| phira se acchA bhI hai| kyoMki anubhavI gurujanoMkA parA- pUchiye ki yadi tumane apanA pATha yAda karake unheM marza athavA aneka vidvAnoMkI rAyase taiyAra kiyA sunA diyA to kyA hogA ? vaha turanta jabAba gayA korSa usa samaya una anubhavahIna chAtroMke liye degA ki hama unakI nArAjIse baca jAveMge-ve patha-pradarzanakA kAma karatA hai| parantu gurujanoMko hama para prasanna raheMge aura isI taraha apanA pATha parAmarza dete samaya unakI rucikA khayAla avazya yAda karate rahane para hama parIkSA meM pAsa ho jaaveNge| rakhanA cAhiye aura unheM pUrI taraha saMtoSita karanA yahI saba bAteM hamAre parIkSAmukha (nyAyazAstra ke cAhiye, kevala eka do bAra kaha denese piNDa nahIM pahile grantha) meM- 'hitAhitaprAptiparihAra-samartha chur3A lenA cAhiye aura na "bAbAvAkyaM pramANam" hi pramANaM tato jJAnameva tat'- isa sUtrameM rUpase AdezakA Azraya lenA caahiye| unheM utane batalAI gaI haiN| anya vidvAnoMkA yaha bhI kahanA prakAroMse pAThya-viSayake lAbhAlAbha (guNa-doSa) ko hai ki zraddhAke antargatabhI sUkSmatarka nihita rahatA hai| batAnA cAhiye jitanoMse vaha unake gale utara jAya kahanekA tAtparya yaha hai ki bAlakoM yA mana bhrjaay| Adi sabakA dimAga phucha na kucha tarkazIla svabhAva ___ jahAM taka maiM jAnatA hUM AjakA nyAyazAstrakA se hI hotA hai| ataeva prArambhameM chAtroMko zikSaNa bhI santoSa-janaka aura chAtraruci-vardhaka nahIM nyAyazAstrakA zikSaNa prAyaH bAtacItake DhaMgameM hotaa| prArambha meM to usakI aura bhI burI dazA hai| athavA praznottarake rUpameM diyA jAnA cAhie sAtha paMktiyoMkA mAtra artha karake unheM ve paMktiyAM raTane ko meM jaldI samajhameM AnevAle aneka udAharaNa bhI, kahA jAtA hai| nyAya viSaya eka to vaise hI rUkhA jo Ama taura para prasiddha hoM, denA caahiye| isase hai aura phira usakA zikSaNa bhI rUkhA ho to komala chAtroMko nyAyakA par3hanA arucikara yA bhArarUpa buddhi chAtroMkI ruci usake adhyayanameM kaise ho sakatI mAlUma nahIM par3egA- use ve rucike sAtha pddh'eNge| hai ? komala buddhi to sahaja-grAhya cIjako bAtacIta nyAyazAstrakA zikSaNa vastuta: sAhitya prAdike ke DhaGgameM grahaNa karanA cAhatI hai| vidvAnoMkA mata zikSaNase bilkula judA hai| usake zikSakake liye hai ki pratyeka vyaktikI buddhi meM tarka aura usako pratidinake pAThyaviSaya ko pahale hRdayaGgama samajhane kI zakti rahatI hai aura vaha hara kAma meM usakA (paribhAvita) karanA aura phira par3hAnA bar3A upayoga karatA hai| eka maz2adarase savAla kariye ki Avazyaka hai| aina mauke para (usI par3hAte samaya tR maja dUrI kisa liye karatA hai ? vaha phaurana javAba hI usakI taiyArI nahIM honA caahiye| grantho / For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 nyAya kI upayogitA bhAvako apanI bolacAlakI bhASA aura zabdoMmeM nyAyazAlA ke zikSaka ko apane dimAga para mukhyataH hI prakaTa karanA caahiye| isase jahAM chAtroMko jora denA caahiye| itanA prakRtopayogI prasaGgAnunyAya par3hanemeM aruci nahIM hogI vahAM zikSakako sAra kaha kara aba mUla prazna para prakAza DAlA jAtA eka phAyadA yaha hogA ki vaha svatantra cintaka haibanegA- vaha TIkAdi granthoM meM huI bhUloM ke 1-hama pahile kaha Aye haiM ki hareka vyaktikI duharAne evaM anusaraNa karane se baca jAtA hai| buddhi svabhAvata: kucha na kucha tarkazIla rahatI hai| para anyathA vaha gatAnugatika banA rhegaa| udAharaNa nyAyazAstrake adhyayanase usa takameM vikAsa svarUpa nyAyadIpikAmeM asAdhAraNa dharmako lakSaNa hotA hai, buddhi parimArjita hotI hai, prazna karane kA lakSaNa mAnane vAloM ke liye avyApti, aura use jamA kara upasthita karanekA buddhimeM ativyApti, asambhava yaha tIna doSa diye gaye haiN| mAdadA AtA hai| binA tabakI buddhi kabhI kabhI isakI hindI TIkAmeM TIkAkAra paM0 khUbacandajI se UTa paTAMga- jIko sparza na karane vAle prazna kara asambhava doSa kA khulAsA karane meM eka bhUla ho gaI baiThatI hai, jisase vyakti hAsyakA pAtra banatA hai| hai| vahAM kahA gayA hai 2- nyAya granthoMkA par3hanA vyavahAra kuzalatA 'lakSya aura lakSaNa ye donoM eka hI adhikaraNa ke liye bhI upayogI hai| usase hameM. yaha mAlUma meM rahate haiM, aisA niyama hai| yadi aisA na mAnoge hojAtA hai ki duniyAmeM bhinna bhinna vicAroMke to ghaTa kA lakSaNa paTa bhI mAnanA par3egA parantu loga hamezAse rahe haiM aura rheNge| yadi hamAre tu vicAra ThIka aura satya haiM aura dUsareke vicAra pravAdI ke mAne hue lakSaNa ke anusAra lakSya tathA ThIka evaM satya nahIM haiM to darzanazAstra hameM dizA lakSaNa kA rahanA eka hI adhikaraNa meM nahIM bana dikhAtA hai ki hama satyake sAtha sahiSNA bhI baneM sktaa| kyoMki usake matAnusAra lakSaNa lakSya aura apanese virodhI vicAra vAloM ko apane meM rahatA hai aura lakSya apane avayavoM meM rahatA hai| tarkoM dvArA hI satyakI ora lAnekA prayatna kareM, jaise pRthvI kA lakSaNa gandha hai vaha gandha pRthvI meM / | jora jabaradastI se nhiiN| jaina darzana satyake sAtha rahatA hai aura pRthvI apane avayavoM meM rahatI hai| sahiSNa hai isIliye vaha aura usakA sampradAya isI prakAra sabhI udAharaNoM meM lakSya tathA lakSaNa meM bhinnAdhikaraNatA hI siddha hotI hai| kahIM bhI bhArata meM TikA calA ArahA hai anyathA bauddha zrAdi ekAdhikaraNatA nahIM bntii| isaliye isa darzanAkI taraha usakA TikanA azakya thaa| andhalakSaNa ke lakSaNa meM asambhava dopa AtA hai| zraddhAko haTAne, vastusthitiko samajhane aura vibhinna vicAroMkA samanvaya karane ke liye nyAya nyAyadIpikAmeM ukta lakSaNa ke lakSaNa meM evaM dArzanika granthoMkA par3hanA, manana karanA, cintana jo asambhava doSa kahA gayA hai vaha zAbda karanA jarUrI hai| nyAya granthoMmeM jo AlocanA sAmAnAdhikaraNya ke abhAva ko lekara hai, Artha pAI jAtI hai usakA uddezya kevala itanA hI hai sAmAnAdhikaraNya ke abhAva ko lekara nhiiN| isa sambandha meM paM0 vaMzIdhara jI vyAkaraNAcAyeM kaI varSe 1 maiMne bhI spaSTa kiyA hai dekho nyAyadIpikA pR0 10 pUrvaspaSTa kara cuke haiM1 / parantu nyAyadIpikA ke aneka prastA0], pR0 141 [hindI TIkA] tathA pari0 naM07 zikSaka abhI bhI ukta bhUla ko duharAte haiN| ata: pR0 238 / For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 anekAnta ki satya kA prakAzana aura satya kA grahaNa ho / nyAyAlaya meM bhI jhUThe pakSakI AlocanA kI hI jAtI hai| nyAyazAstrakA adhyetA prAyaH parIkSA cakSu kahA jAne yogya hotA hai / 3- isake alAvA kAryakAraNabhAvakA jJAna bhI nyAyazAstra se hotA hai / jaadd'eN| meM ruI se bharA yA Una se banA kapar3A loga kyoM pahanate haiM ? garIba loga Aga jalA jalA kara kyoM tApate haiM ? isakA uttara hai ki una cIjoMse ThaMDa dUra hotI hai-- ve usake kAraNa haiM aura ThaMDa dUra honA unakA kArya hai aura kAraNase kArya hotA hai Adi bAtoMkA jJAna tarkazAstra se hotA hai / yaha alaga bAta hai ki jo tarkazAstra nahIM par3hA use bhI ukta prakArakA jJAna hotA hai parantu yaha avazya hai ki usakA jJAna to dekhA dekhI hai aura tarkazAstra ke abhyAsIkA jJAna anumAna pramANase svayaM kA nirNIta jJAna hai vaha usakI vyavasthita mImAMsA jAnatA hai / 4- nyAyazAstra kA prabhAva kSetra vyApaka hai, vyAkaraNa, sAhitya, rAjanIti, itihAsa, siddhAnta Adi saba para isakA prabhAva hai / koI bhI viSaya 'aisA nahIM hai jo nyAya ke prabhAva se achUtA ho| vyAkaraNa aura sAhitya ke ucca granthoM meM nyAyasUrya kA tejasvI aura ujjvala prakAza sarvatra phailA huA milegaa| maiM una mitroM ko jAnatA hUM jo vyAkaraNa aura sAhitya ke adhyayana ke samaya nyAya ke adhyayanakI apane meM karmI mahasUsa karate haiM aura usakI AvazyakatA para jora dete haiN| isase spaSTa hai ki nyAyakA par3hanA kitanA upayogI aura lAbhadAyaka hai / aura 5- kisI bhI prakArakI vidvattA prApta karane kisIbhI prakAra ke sAhityanirmANa karaneke calatA dimAg2a cAhiye / yadi calatA dimAg2a nahIM hai to vaha na to vidvAna bana sakatA hai aura na liye varSa 6 kisI taraha ke sAhitya kA nirmANa hI kara sakatA hai / aura yaha prakaTa hai ki calatA dimAg2a mukhyataH nyAya zAstrase hotA hai use dimAgako tIkSNa evaM druta gati se calatA karaneke liye usakA avalambana jarUrI hai| sone meM camaka kasauTI para hI kI jAtI hai / ata: sAhityasevI aura vidvAna bananeke liye nyAya kA par3hanA utanAhI jarUrI hai jitanA Aja rAjanIti aura itihAsakA par3hanA jarUrI hai / 6- nyAyazAstra meM kuzala vyakti saba dizAoM meM jAsakatA hai aura saba kSetroM meM apanI viziSTa unnati kara sakatA hai| vaha asaphala nahIM hosakatA / sirpha zarta yaha ki vaha nyAya granthoMkA kevala - vAhI na ho / usake rasase pUrNata: anuprANita ho / 7- nisargaja tarka kama logoM meM hotA hai / adhikAMza logoM meM to adhigamaja tarkahI hotA hai jo sAkSAt athavA paramparayA nyAyazAstra - tarkazAstra ke abhyAsa se prApta hotA hai / ataeva jo nisargataH tarkazIla nahIM haiM unheM kabhI bhI hatAza nahIM honA cAhiye aura nyAyazAstra ke adhyayana dvArA adhigamaja tarka prApta karanA cAhiye / isase ve na kevala apanAhI phAyadA uThA sakate haiM kintu ve sAhitya aura samAja ke liye bhI apUrva denakI sRSTi kara sakate haiM / - samantabhadra, akalaMka, vidyAnanda Adi jo bar3e bar3e diggaja prabhAvazAlI vidvAnAcArya huye haiM . saba nyAyazAstra ke abhyAsa se hI bane haiM / unhoMne karake hI uttama uttama grantha ratna hameM pradAna kiye| nyAyazAstra ratnAkarakA acchI taraha avagAhana jinakA prakAza Aja jaga jAhira hai aura jo ha dharohara ke rUpa meM saubhAgya se prApta haiN| hamAra kartavya hai ki hama una ratnoMkI zrabhAko adhikAdhika rUpameM duniyAM ke kone kone meM phailAyeM jisase jaina zAsanakI mahattA aura jaina darzanakA prabhAva lokameM khyAta ho / 1 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 sva0 mohanalAla dalIcanda desAI ye kucha caMda bAteM haiM jinase nyAyake par3hanekI aura lAbhadAyaka viSaya hai jisakA adhyayana laukika upayogitA aura lAbhoMpara kucha prakAza par3a sakatA hai| aura pAramArthika donoM dRSTiyoMse Avazyaka haiataH jJAta hotA hai ki nyAya eka bahuta upayogI usakI apekSA nahIM karanI cAhiye / -darabArIlAla koTiyA -: jainasAhitya mahArathI :sva. mohanalAla dalIcanda desAI (le0-zrI bhaMvaralAla nAhaTA) zavajaya, giranAra Adi tIrthose pavitrita prIviyasa. paasko| tadantara gokuladAsa tejapAla saurASTra-kAThiyAvAr3a dezane kaI mahAna vyaktiyoMko boDiMgameM rahakara san 1906 meM bI0 e0 kI parIkSA janma diyA jinameM se vartamAna yugake tIna jaina pAsa kii| tejasvI nakSatroM - jo Aja vidyamAna nahIM haiM- bI0 e0 pAsakara inhoMne mAdhavajI kAmadAra eNDa kA sthAna atyanta mahatvapUrNa hai| adhyAtma sAdhanAke choTabhAI solIsiTarsake yahAM ru0 30) mAsikameM zreSThatama sAdhakaM zrImad rAjacandra, jaina sAhitya naukarI krlii| vahAM naukarI karate hue inhoMne mahArathI mohanalAla dalIcanda desAI evaM loka- ela0 ela0 bI0 kA abhyAsa cAlU rakhA aura sAr3he sAhitya ke mahAna lekhaka maberacanda meghANI ye tInoM tIna varSa meM arthAt 1910 ko julAImeM ela0 ela0 bI0 isI pavitrabhUmike ratna the| inameM jainasAhityakI hogye| isake bAda sepTembara mahIne meM inhoMne sevA karane meM zrIyuta mohanalAla dalIcanda desAIne vakAlatakI sanada prApta kI usa samaya Apako phIsake satata prayatna kara jo ThosakRtiyAM jaina samAjako dI liye seTha hemacanda amaracandase karjake taurapara isake liye jainasamAja ApakA sarvadA RNI rhegaa| rupaye lene par3e the jo pIche suvidhAnusAra lauTA diye hindI pAThakoMkI jAnakArIke liye zrIyuta desAIkI gaye the| sevAoMkA saMkSipta paricaya yahAM diyA jArahA hai| zrIyuta desAI vakIla hokara apanA svataMtra - bIkAnera (kAThiyAvAr3a) riyAsatake lUNasara vyApAra karanelage aura san 1911 meM pahilA vivAha gAMvameM san 1885 I0 ke aprela, mAsameM inakA abhaya canda kAlIdAsakI putrI maNi bahanase huA janma huA thaa| ye dazA zrImAlI jAtike jisase lAbhalakSmI aura naTavaralAla nAmaka do zvetAmbara mUrtipUjaka jaina zrIdalIcanda desAIke putra santAneM huii| maNibahanakA dehAnta hojAne para san the| unakI mAtAkA nAma ujAnabAI thaa| inake 1920 ke disambara meM prabhAvatI bahinake sAtha ApakA jIvananirmANameM rAjakoTanivAsI zrIyuta prANajIvana dvitIya vivAha huaa| jisase ramaNIkalAla aura murArajI sAhakA vizeSa hAtha rahA hai, jo inake jayasukhalAla nAmake putra aura tArAbahina va ramAbahina mAmA hote the| pitAkI sthiti atyanta sAdhAraNa nAmakI putriyAM utpanna huii| hone ke kAraNa 5 varSako bAlyAvasthA meM hI prANajIvana apane va apane parivArake AjIvikAthai vyApAra mAmA inheM apane yahAM le aaye| par3hAIkA samucita -vakAlata yA koIbhI dhandhA pratyeka vyakti karatA hai prabandha karadiyA, jisase mAmAke pAsa rahakara inhoMne parantu Adarza vyakti vahI kahA jAsakatA hai jo For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anekAnta vapa 6 samAja aura sAhityasevA meM adhikase adhika samaya saha mahattvapUrNa paricaya diyA hai| isa bhAgameM kula kA bhoga detA hai| svargIya desAI sacce laganazIla 287 jainakavi aura 541 padyakRtiyoMkA paricaya aura nirantara Thosa kAryakartA the / hAIkorTakI chuTTiyoM meM hai, tadanantara gadyagranthoMkI sUcI, kavi va kRtiyoMko to Apa adhikatara pravAsameM Akara jainahastalikhita akArAdiko sUcIka sAtha 1010 pRSThAma akArAdikI sUcIke sAtha 1010 pRSThoM meM grantha samApta pratiyoMkA avalokanakara vivaraNa likhatehI para anya huA hai, jisameM prArambhameM 320 pRSThako prastAvanA samaya bhI dinarAta unakA kArya cAlU rahatA thaa| jarAtI bhASAno saMkSipta itihAsa' zIrSakase AphisameM bhI apane pothIpatre sAtha rakhate aura jaba bhASA sAhityakA itihAsa likhA hai jo vidvAnoM ke phurasata milI sarasvatI upAsanAmeM juTa jaate| ghara liye bar3e hI kAmakI vastu hai| isake 5 varSa bAda para bhI jaba saba loga soye rahate, desAI mahodaya dvitIyabhAga prakAzita huA, jisameM 18vIM zatAbdIke rAtameM do do baje taka apanI sAhitya-sAdhanAmeM 176 kaviyoMkI 401 kRtiyoMkA paricaya, gadya-kRtiyeM saMlagna rahate the| Alasya-pramAdako pAsabhI nahIM jainakathAkoza, kharatara tathA aMcala gacchakI phaTakane dete the, jahAM kahIMbhI sAhityika kArya hotA paTTAvaliye, rAjAvalI Adi pariziSToMyukta 845 svayaM tatkAla jA pahuMcate the| Apane apanI pRSThoM meM diye haiN| tIsarA bhAga do khaMDomeM hai, jinake sAhitya-sAdhanAkI sabase adhika sevA zrIjaina kula 2340 pRSTha haiN| isameM 520 kaviyoMke 1111 zvetAmbara kAnphrensako dii| jainazve0 kau0 heralDake kRtiyoMkA evaM 145 granthakAroMkI 566 gadyakRtiyoMkA 7 varSa taka Apa saMpAdaka rhe| "jainayuga" mAsika tathA 254 ajJAtakartRka gadyakRtiyoMkA paricaya, 128 kA 5 varSa taka sampAdana kiyA, jo anveSaNa aura pRSThakI kavi, kRti, sthala evaM rAjAoMAdiko anusAhityika jainapatroM meM apanA khAsa sthAna rakhatA thaa| kramaNikA, 272 pRSThoMmeM deziyoMkI mahattvapUrNa vistRta jainasAhityasaMzodhakake bAda uccakoTike patroM meM sUcI satpazcAt janatara kavi evaM kRtiyoMkA paricaya, jainayugakA hI nambara liyA jAsakatA thA, yadi vaha katipaya gacchoMkI paramparA-paTTAvalI zrAdike pazcAta banda na hotA to abataka na jAne kitanA mahattvapUrNa desAI mahodaya ke granthoMpara vidvAnoMke abhiprAya jainasAhitya prakAzameM shraajaataa| prakAzita haiN| Apane isa granthakI mahattvapUrNa 500 desAI mahodayako jainasAhityake prati pragADha presa pRSThakI prastAvanA+ likhanekA vicAra hameM sUcita kiyA aura ananyabhakti thii| gujarAtI bhASA ke liye zrApa +isa prastAvanA ke sambandhameM hameM nimnokta sUcanAyeM ne bahata kaLa kiyA evaM jaina bhASAsAhitya ke prAcIna apane patroMmeM dI thIM :granthoMko gurjarabhASA-bhASI janatAmeM prakAzameM lAne ke 1- tA0 12-12-47 ke patra "prastAvanA 500 pRth hetu Apane hajAroM pRSThoM meM "jainagurjarakaviyo" ke nI lakhavAnI bAkI che te lakhavAnI che te mATe chaTaka tIna bhAga prakAzita kara saikar3oM jaina kaviyoMko chUTaka lakhAyu che te bhegu karavAnu ch|" uccAsana prApta karAyA evaM hajAroM kRtiyoMko vidvat 2- tA0 27-1-43 ke patrameM "prastAvanA likhI jArahI samAjake sanmukha rakhakara gurjara-girA, jainasAhitya hai pR0 500 karIba mudrAMkita hogaa|" jaina gurjara sAhityakA aura jainazAsanakI amUlya sevA kii| jainagara itihAsa" yaha merI prastAvanAkA zIrSaka hai, usameM lavalIna kaviyoMkA prathamabhAga saM01612 meM prakAzita hA, hUM samudramaMthana cala rahA hai| kyA DAlU kyA nahIM! jisameM 13vIM zatAbdIse 17vIM zatAbdIke apabhraMza, vAgdevI sahAya kare aura Apa jaiseku sahAya denekI preraNA hindI, gujarAtI, rAjasthAnI bhASAke di0 zve0 kre| aApakA sAhitya-lekha parizramake liye hRdayapUrvaka jainetara kavi aura unakI racanAoMkA Adi anta- dhanyavAda dekara - li. mA0 sevaka mohanalAlakA nmnaa|| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 sva0 mohanalAla dalIcanda . 23 thA aura usake noTisabhI taiyAra hogaye the para unake Apane zrImad yazovijayajIkA jIvanacaritra evaM ekAeka asvastha ho jAnese vaha kArya sampanna na ho nayakarNikA grantha saMkalita kiye / siMghI jaina granthamAlA skaa| agara yaha prastAvanA prakAzita hojAtI to se prakAzita siddhicandragaNi kRta bhAnucandracaritrako jainasAhityake sambandhameM bahuta kucha jAnakArI prApta ho bhI igrejIkI vistRta prastAvanAyukta sampAdita kiyaa| sakatI thii| gujarAtImeM (1) jainasAhitya ane zrImanto nu karttavya svargIya desAI mahodayane apanI sArI zakti (2) jinadevadarzana (3) sAmAyika sUtra-rahasya lagAkara jisa mahAna granthako likhA vaha hai- 'jaina (4) jainakAvyapraveza (5) samakitanA 67 bola nI sAhityano saMkSipta itihAsa / ' isa granthakI pRSThasaMkhyA samAya (arthasahita) (6) jainaaitihAsika rAsamAlA 1250 aura 60 citra haiN| isameM bhagavAna mahAvIra (bhA01) (7) nayakarNikA (5) upadezaratnakoza se lekara abatakake sAhityakA itihAsa. choTImoTI (E) svAmI vivekAnandanA patro (10) zrIsujaptaveli(?) samasta racanAoMkA ullekha evaM jainAcAryoM, zrAvakoM, ityAdi pustakeM likhIM evaM sampAdana kii| Adiko sabhI dhArmika, sAmAjika Adi pravRttiyoMkA inake atirikta hamArI pustaka yuga-pradhAna zrI saMkSepameM kintu bar3AhI sAragarmita evaM surucipUrNa jinacandrasUrikI Apane vistRta prastAvanA likhii| lekhana bar3I hI pramANikatAke sAtha kiyA gayA hai| zrAtmAnanda-zatAbdI smAraka granthakA Apane vidvattAyaha grantha vidvAna lekhakake mahAna dhairya vidvattA aura pUrvaka sampAdana kiyaa| sAmayika patroM meM samaya lekhanakauzalakA paricAyaka hai| isake saMkalanameM samaya para Apake zodhapUrNa lekha Ate rahate the| lagA 20 varSakA zrama saphala hogyaa| Aja yaha kavivara samayasundara para Apane vistRta khoja kI prantha vidvAnoM ke liye pathapradarzaka hai| isakA hindIbhASA. aura sundara nibandha likhakara gujarAtI sAhitya bhASI janatAmeM pracAra karane ke liye hindImeM anuvAda pariSadake yeM adhivezanameM sunAyA, vaha lekha honA paramAvazyaka hai| jainasAhityasaMzodhaka evaM AnandakAvyamahodadhike desAIjI ne svayaM akele granthoM ke lekhana evaM 7veM mauktikameM bhI cAra pratyeka buddha rAsake sAtha prakAzanameM Adise antataka parizrama kiyaa| unhoMne chapA hai / isI prakAra kavi RSabhadAsakA vistRta nijI kharcase sAhityika yAtrAyeM kI, jJAnabhaMDAra dekhe, paricaya veM mauktikameM prakAzita huA hai| hamArI pustakeM saMgrahIta kI / lekhana, prapha avalokana, anu- sAhitya pravRttimeM pradhAnata: (khAsakara) mahAkavi kramaNikA-nirmANAdi samasta kArya binA kisIkI samayasundarajIkI kRtiyAM hI preraNAdAtrI huI aura sAhAyyase karanA aura apane vakAlata pezemeM bhI zrIyuta desAIke isa vidvattApUrNa lekhane hameM mArga saMlagna rahanA unakI jainasAhitya ke prati mahAna prIti dikhaayaa| bambaIkI paryuSaNaparva-vyAkhyAnamAlAmeM evaM eka lagnazIla kitanA kAma kara sakatA hai bhI Apa bar3I dilacaspIse bhAga lete aura janatAko isakA jvalaMta udAharaNa hai| vAstava meM desAIjIkI apane vidvattApUrNa vyAkhyAnoM dvArA lAbhAnvita sevAse kAnphrensakA gaurava bar3hA, yaha svIkAra karane meM karate rahe haiN| saMkoca nahIM honA caahiye| sabhA sosAiTiyoMse Apako vizeSa. prema thaa| desAIjIko avizrAnta lekhanI jainasAhityoddhAra- nAgarI pracAriNI sabhAke Apa sadasya the hii| jainadharma prakAzanArtha jIvana bhara calI, jisake phalasvarUpa prasArakasabhA, zrAtmAnandasabhA (bhAvanagara) aura upayukta granthoM evaM patroM ke sampAdakake alAvA 'sanAtana jainaejyukezanalabo. bambaIke Apa AjIvanajainaka bhI' do varSataka upasampAdaka rhe| iMgrejImeM sabhAsada the| jaina zve0 kaunphrensakI sTeMNDiga For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anekAnta kamiTIke, mahAvIra jaina vidyAlayakI mainejiMga kameTI ke, zrImAMgarola jainasabhAko mainejiMga kameTIke bhI Apa sadasya the / hamAre sAtha ApakA varSoMse ghaniSTha sambandha thaa| phurasata milane para Apa hamAre patroMkA vistRta uttara dete, Apake katipaya patra. to dasa dasa pandraha pandraha peja lambe haiM / Apa kaI varSoMse bIkAnera nekA vicAra kara rahe the / ekabAra ApakA AnA nizcita hogayA thA aura ApakI preraNA se hamane zrIcintAmaNijIke bhaNDAra kI prAcIna pratimAe~ bhI prayatna kara nikalavAyIM idhara desAI mahodaya bambaIse bIkAnera ke liye ravAnA hokara rAjakoTa bhI Agaye para sAlIke byAha para ruka jAnA pdd'aa| isaprakAra kaIbAra vicAra karate karate sana 1640 meM hamAre yahAM padhAre aura 15-20 dina hamAre yahAM Thahara ke avizrAMta parizrama kara hamAre saMgrahakI samasta bhASAkRtiyeM ( rAsa, caupAI Adi) evaM bIkAnera ke anya samasta saMgrahAlayoMke rAsa caupAI Adike vivaraNa taiyAra kiye| jinakA upayoga jaina gurjara kaviyo bhA0 3 meM kiyA / isa granthakI taiyArI meM atyadhika mAnasika parizrama Adike kAraNa san 1644 meM ApakA mastiSka zUnyavat hogayA aura anta meM 2-12-45 ke ravivAra ke prAtaH kAla rAjakoTa meM svarga sidhAre / Apane zrImad yazovijayajIkI samasta laghukRtiyoM kA saMgraha kiyA thaa| use prakAzana karane ke liye kisI munirAjane desAIM mahodaya se sArI kRtiyeM lekara unhIMse saMkalana sampAdana karAke prakAzita kIM para sampAdakakA nAma desAI mahodaya kA na rakhakara prastAvanA meM ullekhamAtra kara diyA desAI mahodaya ke prati yaha anyAyahI huA / yadyapi svargIya desAI mahodayako nAmakA lobha tanika bhI nahIM thA kintu naitikatAke nAte aisA kArya kisIbhI muni kahalAnevAle to kyA para gRhasthako bhI ucita nahIM hai | desAI mahodaya yaha cAhate to isa viSaya meM hastakSepa kara sakate para unheM nAmakI paravAha nahIM, varSa 6 kAmakA khyAla thA aura isI dRSTise unhoMne kabhI zabdoccAraNa bhI isa viSaya meM nahIM kiyA / hamArA karttavya - Apane bArAmAsoMkA parizramapUrvaka vizAla saMgraha kiyA jise apane mitra maMjUlAla majumadAra ko diyA, vaha aba taka aprakAzita hai jise avazya prakAzita karAnA cAhiye / desAIjI bar3e parizramI aura adhyavasAyI the jahAM kahIM itihAsa, bhASA yA sAhitya sambandhI koI mahattvapUrNa koI kRti milatI svayaM nakala kara lete yA saMgraha kara lete the / isa taraha Apake pAsa bar3AhI mahattvapUrNa vizAla saMgraha hogayA thA / isa saMgrahakI surakSAke hetu hamane cainapatrAdi meM lekha evaM patradvArA kAnphreMsa AdikA dhyAna AkRSTa kiyA para adyAvadhi kArya kuchabhI huA pratIta nahIM hotA / aba eka bAra hama puna: jaina0 zve0 kAnphreMsakA dhyAna nimnokta bAtoMkI tarapha AkRSTa karate haiM AzA hai, kAnphreMsa, unake mitra, sahayogIvarge sakriya yogadAnapUrvaka svargIya desAI mahodaya ke prati pharz2a adA kreNge| zve0 kAnphreMsa evaM cainasamAjake katipaya Avazyaka karttavya isa prakAra haiN| 1 1 - desAIjI ke saMgrahako surakSita kara kAnphreMsa, use susampAdita karavAke prakAzana Adi dvArA sarva sulabha kare | 2- unake jIvanacaritra va patrAdi sAmagrI jinake pAsa ho saMgrahakara prakAzita kareM / 3- unakI smRti meM eka smAraka grantha, vidvAnoMke lekha, saMsmaraNAdi ekatra kara prakAzita kareM / 4- unakI smRti meM eka granthamAlA cAlU kareM jo itihAsa, sAhitya, purAtattva aura jaina sthApatyAdi viSayoM para uttamottama grantha prakAzita kare / 5- Apake " jaina gurjara sAhitya ke itihAsa " sAmagrIko ikaThThA kara evaM adhikArI vidvAna. ' sampAdita karAke prakAzana karanA paramAvazyaka hai| kI For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta gaurava prAcAryakalpa paM0 ToDaramallajI (le0 paM0 paramAnanda jaina, zAstrI) jIvana-paricaya hindI sAhitya ke digambara jaina vidvAnoM meM paNDita ToDaramallIkA nAma khAsataura se ullekhanIya hai / Apa hindI gadya-lekhaka vidvAnoMmeM prathama koTike vidvAna haiN| vidvattA ke anurUpa ApakA svabhAvabhI vinamra aura dayAlu thaa| svAbhAvika komalatA aura sadAcAritA Apake jIvana ke sahacara the / ahaGkAra to prApako chU bhI nahIM gayA thA / AntarikabhadratA aura vAtsalyakA paricaya ApakI saumya prAkRtiko dekhakara sahajahI ho jAtA thaa| ApakA rahana-sahana bahutahI sAdA thA / sAdhAraNa aGgarakhI, dhotI aura pagar3I pahanA karate the / AdhyAtmikatAkA to Apake jIvanake sAtha ghaniSTha sambandha thA / zrI kundakundAdi mahAn zracAyake zrAdhyAtmika-granthoMke adhyayana, manana evaM parizIlanase Apake jIvanapara acchA prabhAva par3A huA thA / adhyAtmako carcA karate hue Apa Ananda vibhora ho uThate the, aura zrotA - jana bhI ApakI vANIko sunakara gadgada ho jAte the / saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM ke Apa apane samaya ke advitIya aura suyogya vidvAna the / ApakA kSayopazama kArI thA, aura vastutattvake vizleSaNa meM Apa bahuta hI datta the / ApakA AcAra evaM vyavahAra vivekayukta aura mRdu thaa| - yadyapi paNDitajIne apanA aura apane mAtA pitAdi kuTumbinoM kA koI paricaya nahIM diyA aura alaukika jIvanapara hI koI prakAza DAlA hai / phira bhI labdhisAra granthakI TIkA - prazasti Adi sAmagrIpara se unake laukika aura AdhyAtmika jIvana . kA bahuta kucha patA cala jAtA hai / prazasti ke ve padya isa prakAra haiM: maiM hUM jIvadravya nitya cetanAsvarUpa mero - lagyo hai anAditai kalaGka karmamalakau, tAhIko nimitta pAya rAgAdika bhAva bhaye bhayo hai zarIrakau milApa jaisau khalakau / rAgAdika bhAvanika pAyakeM nimitta punihota karmabandha aiso hai banAva kalakau, aiseM hI bhramata bhayo mAnuSa zarIra joga bane tau bane yahAM upAva nija thalako ||36|| ramApati stutaguna janaka jAkau jogIdAsa / - soI mero prAna hai dhArai prakaTa prakAza ||37|| maiM tama aru pudgalakhaMdha, milike~ bhayo paraspara baMdha / so asamAna jAtiparyAya, upajyo mAnuSa nAma kahAya // mAta garbha meM so paryAya, karikai pUraNa aGga subhAya / bAhara nikasi prakaTa jababhayo, taba kuTumbako bhelo bhayau nAma dharayo tina harSita hoya, ToDaramalla kaheM saba koya aisau yahu mAnuSa paryAya, vadhatabhayo nija kAla gamAya // desa duDhAhaDa mAMhi mahAna, nagara savAI jayapura thAna / tAmeM tAko rahanau ghano, thoro rahano oDhe bano // 41 // tisaparyAya-viSai jo koya, dekhana jAnanahAro soya / maiM hUM jIvadravya gunabhUpa, eka anAdi anaMta arUpa // karma udayako kAraNa pAya, rAgAdika ho haiM dukhadAya | te mere aupAdhikabhAva, inikauM vinaze meM zivarAva // vacanAdika likhanAdikakriyA, varNAdika aruindriyahiyA ye saba haiM pugalakA khela, inimeM nAMhi hamAro mela | 44 || ina padyoMpara se jahAM unakA AdhyAtmika jIvanaparicaya milatA hai vahAM yaha bhI prakaTa hai ki Apake laukika jIvanakA nAma ToDaramalla thA aura pitAkA nAma jogIdAsa tathA mAtAkA nAma ramAdevI thA / dUsare srotoM se yaha bhI spaSTa hai ki zrApa khaNDelavAla jAti ke bhUSaNa the aura Apake vaMzaja sAhUkAra For Personal & Private Use Only . Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 / anekAnta [ vaha kahalAte the| paNDitajI vivAhita the aura unake do viziSTa zrotAjana Ate the| unameM dIvAna ratanacandajIra putra the| ekakA nAma haricanda aura dUsarekA nAma ajabarAyajI, trilokacandajI pATanI, mahArAmajI3 gumAnIrAma thaa| haricandako apekSA gumAnIrAmakA trilokacandajI sogAnI, zrIcandajI sogAnI aura kSayopazama vizeSa thA, vaha prAyaH apane pitAke samAna nenacandajI pATaNIke nAma khAsataurase ullekhanIya hI pratibhA sampanna the aura isa liye pitAke adhyayana tattvacarcAdi kAryoM meM yathAyogya sahayoga 2 dIvAna ratanacandajI aura bAlacandajI usa samaya dete rahate the| ye spaSTavaktA the aura zAtrasabhAmeM jayapura ke sAdharmiyoM meM pramukha the| bar3e hI dharmAtmA aura zrotAjana unase khUba santuSTa rahate the| inhoMne pitA udAra sajjana the| ratanacandajIke laghubhrAtA vadhIcandajI ke svargagamanake daza bAraha varSe bAda lagabhaga saM01837 dIvAna the / dIvAna ratanacandajI vi0 saM0 1821 se pahale hI meM gumAnapaMthakI sthApanA kI thii| rAjA mAdhavasiMha jIke samayameM dIvAna pada para zrAsIna hue the aura vi0 saM0 1826 meM jayapurake rAjA pRthvIsiMhake ____ isa gumAnapaMthakA kyA svarUpaM thA ? aura usameM kina kina bAtoMkI vizeSatA thI yaha abhI jJAta nahIM ho samayameM the, aura usake bAdabhI kuchasamaya rahe haiN| paM0 daulata sakA, jayapura meM gumAnapaMthakA eka mandira banA huA rAmajIne dIvAna ratanacandajIkI preraNAse vi0 saM0 hai jisameM paM0 ToDaramalla jIke sabhI graMthoMkI svahasta 1827 meM paM ToDaramallIkI puruSArthasiddhyupAyakI adhUrI TIkAko pUrNa kiyA thA jaisAki usakI prazastike likhita pratiyAM surakSita haiN| yaha maMdira ukta paMthakI nimnavAkyoMse prakaTa hai :'smRtiko Aja bhI tAjA banAye huye hai| .. sAdharminameM mukhya haiM ratanacanda dIvAna / __paMDita ToDaramalla jIke ghara para vidyAbhilASiyoM pRthvIsiMha narezako zraddhAvAna sujAna // 6 // kA khAsA jamaghaTa lagA rahatA thA, vidyAbhyAsake lie tinake prati ruci dharmasauM sAdharminasoM prIta / ghara para jo bhI vyakti AtA thA use bar3e premake deva-zAstra-gurukI sadA urameM mahA pratIta // 7 // sAtha vidyAbhyAsa karAte the| isake sivAya tatvacarcA zrAnanda suta tinako sakhI nAma ju daulatarAma / kA to vaha kendra hI bana rahA thaa| vahAM tattvacarcAke bhRtya bhUpa ko kula vaNika jAke basave dhAma // 8 // rasika mumukSa jana barAbara Ate rahate the aura unheM kachu ika guru pratApata kInoM grantha abhyAsa / Apake sAtha vividha viSayoMpara tattvacarcA karake tathA lagana lagI jina dharmasauM jina dAsanako dAsa // 6 // apanI zaMkAoMkA samAdhAna sanakara bar3A hI saMtoSa hotA thaa| aura isa taraha ve paMDitajIke premamaya vinamra tAsU ratana dIvAnane kahI prIti dhara yeha / vyavahArase prabhAvita hue binA nahIM rahate the| Apake kariye TIkA pUraNA ura dhara dharma saneha // 10 // zAstra pravacanameM jayapurake sabhI pratiSThita catura aura taba TIkA pUrI karI bhASA rUpa nidhAna || kuzala hoya cahusaMghako laheM jIva nija jnyaan||11|| 1 cunAce zvetAmbarI muni zA~tivijayajI bhI apanI mAnavadharmasaMhitA (zAMtasudhAnidhi) nAmaka pustakake pRSTha 167 aTThArahasai Uparai saMvata sattAbIsa / / magazira dina zanivAra hai sudi doyaja rajanIsa // 13 // meM likhate haiM / ki- "bIsa paMthameM se phu(phU) Takara saMbata 1726 * meM ye alaga hue, jayapurake terApaMthiyoMse paM0 ToDaramalla 3 mahArAma jI aosavAlajAtike udAsIna zrAvaka the ke putra gumAnIrAma jIne saMvata 1837 meM gumAna paMtha bar3e hI buddhimAna the aura yaha paM ToDaramalla jIke sA nikaalaa|" carcA karane meM vizeSa rasa lete the| For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 ] AcAryakalpa paM0 ToDaramallajI [ 27 hai| basavA nivAsI paM0devIdAsa godhA ko bhI Apake rAgAdika bhAvahI bure haiM / so yA aisI samajha nAhIM pAsa kucha samaya taka tattvacarcA sunane kA avasara yaha para dravyanikA doSadekhi tinavirSe dveSarUpa udAsIprApta huA thaa| natA kareM hai / sAMcI udAsInatA tau vAkA nAma hai jo paM0 ToDaramallajI kevala adhyAtmagrathoMke hI koI bhI paradravyakA guNa vA doSa na bhAse, tAta kAhU vettA yA rasika nahIM the; kintu sAthameM vyAkaraNa, ko bhalA burA na jAne, paratai kichu bhI prayojana merA sAhitya, siddhAnta aura darzanazAstrake acche vidvAna nAhIM, aisA mAni sAkSibhUta rahai, so aisI udAsInatA the| ApakI kRtiyoMkA dhyAnase samIkSaNa karane para jJAnI hI ke hoya / " isa viSaya meM saMdehako koI gujAyaza nahIM rhtii| __ (pR0 243-4) Apake TIkA granthoMkI bhASA yadyapi DhUMDhArI (jayapurI) yahAM paMDitajI ne samyagdRSTikI AtmapariNatirUpa hai phira bhI usameM braja bhASAkI puTa hai aura vaha itanI vastutattvakA bhI phitanA sundara vivecana kiyA hai jo parimArjita hai ki par3hane vAloMko usakA sahaja hI anubhava karate hI banatA hai / parijJAna ho jAtA hai| ApakI bhASAmeM praur3hatA sarasatA samakAlIna dhArmikasthiti aura vidvadgoSThI-- aura saralatA hai vaha zraddhA ni:spRhatA aura ni:svArtha bhAvanA se ota-prota hai jo pAThakoMko bahuta hI ruci ___usa samaya jayapurakI khyAti jainapurIke rUpa meM ho kara pratIta hotI hai| usameM AkarSaNa madhuratA aura - rahI thI, vahAM jainiyoMke sAta-ATha hajAra ghara the, lAlitya pada pada meM pAyA jAtA hai aura isIse jaina " jainiyoMkI itanI gRhasaMkhyA usa samaya sambhavata: anyatra samAjameM usakA Aja bhI samAdara banA izAha jaisA kahA bhA nahIM thaa| isase brahmacArA rAmalAlajAka ki unake mokSamArga prakAzakakI nimna paMktiyoMse M" zabdoMmeM vaha sAkSAt 'dharmapurI' thii| vahAM ke adhi kAMza jaina rAjyake ucca-padoMpara niyukta the, aura ve. prakaTa hai: rAjya meM sarvatra zAMti evaM vyavasthAmeM apanA pUrA pUrA __koU kahegA samyagdRSTi bhI to burA jAni sahayoga dete the| dIvAnaratanacanda jI aura bAlacanda paradavyauM tyAga hai| tAkA samAdhAna- samyagdRSTi jI unameM pramakha the| usa samaya mAdhavasiMhajI prathama para dravyAnikoM burA na jAne hai| Apa sarAgabhAvakoM / kA rAjya cala rahA thA, ve bar3e prajAvatsala the| rAjya chore, tAtai tAkA kAraNakA bhI tyAga ho hai| meM jIva-hiMsAkI manAI thii| aura vahAM kalAla, vasta vicAreM koI paradravya to bhalA burA hai naahii| kamAI aura vezyAeM nahIM thiiN| janatA prAya: saptakoU kahegA, nimittamAtra to hai| tAkA uttara-paradravya vyasanase rahita thii| jainiyoMmeM usa samaya apane jorAvarI taiM kyoMI vigAratA naahiiN| apane bhAva vigareM taba vaha bhI bAhya nimitta hai| bahuri vAkA nimitta pratyeka sAdharmI bhAIke prati vAtsalya tathA udAratAkA dharmake prati vizeSa prema aura AkarSaNa thA aura binA bhI bhAva vigareM haiM / tAtai niyamarUpa nimitta bhI vyavahAra kiyA jAtA thaa| jinapUjana, zAstrasvAdhyAya nAhIM / aise paradravyakA doSa dekhanA mithyA bhAva hai| tattvacarcA sAmAyika aura zAstrapravacanAdi kriyAyoM meM zraddhA, bhakti aura vinayakA apUrva dRzya dekhane meM AtA 1 "so dillIsU par3ha kara vasuvA aAya pAIM jayapura meM thaa| kitane hI strI-puruSa gommaTasArAdi siddhAMtathor3e dina ToDaramalla jI mahAbuddhimAnake pAsi sunanekA granthoMkI tattvacarcAse paricita ho gaye the| mahilAeM nimitta milyA, basuvA gae" bhI dhArmika-kriyAoMke sadanuSThAnameM yatheSTha bhAga lene dekho siddhAntasArakI TIkAprazasti lagI thiiN| paM0 ToDaramallajIke zAstra-pravacanameM For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25] zrotAoMko acchI upasthiti rahatI thI aura jinakI saMkhyA sAtasau-AThasause adhika ho jAyA karatI thI / usa samaya jayapurameM kaI vidvAna the aura paThana-pAThanakI saba vyavasthA suyogyarItise cala rahI thii| Aja bhI jayapurameM jainiyoMkI saMkhyA kaI sahasra hai aura unameM kitane hI rAjyake padoMpara bhI pratiSThita haiM / anekAnta saM0 1821 meM jayapurameM indradhvaja pUjAkA mahAn utsava huA thA / usa samayakI brahmacArI rAmalAla jI kI likhI huI patrikAse 1 jJAta hotA hai ki usameM rAjya kI ora se saba prakArako suvidhA prApta thI, aura darabArase yaha hukma AyA thA ki "thAM kI pUjAjI ke artha jo vastu cAhije so hI darabArase le jAvo" isI tarahako suvidhA vi0 kI 15vIM 16vIM zatAbdI meM gvAliyara meM rAjA DUGgarasiMha aura unake putra kIrtisiMha ke rAjya-kAlameM jainiyoMko prApta thI, aura unake rAjya meM hone vAle pratiSThA mahotsavoM meM rAjya kI orase saba vyavasthA kI jAtI thii| [ varSa 6 hai| isameM AdhyAtmika praznoMkA uttara kitane sarala evaM spaSTa zabdoM meM vinayake sAtha diyA gayA hai, yaha dekhate hI banatA hai / ciTThIgata ziSTAcAra sUcaka nimna vAkya to paNDitajIko Antarika bhadratA tathA vAtsalya kA khAsataura se dyotaka hai "tumhAre cidAnandaghana ke anubhava se sahajAnaMdakI vRddhi cAhiye / " gommaTasArAdi kI samyagjJAnacandrikATIkA - gommaTasArajIvakAMDa, karmakANDa, labdhisAra pa NAsAra aura trilokasAra ina mUla - pranthoMke racayita AcArya nemicandra siddhAMtacakravartI haiM / 'jo vIranandi indranadike batsa tathA abhayanandike putra the / aura jinakA samaya vikramakI 11vIM zatAbdI hai / gommaTasAra granthapara aneka TokAe~ racI gaI hai kintu vartamAnameM upalabdha TIkAoM meM mandaprabodhika sabase prAcIna TIkA hai| jisake kartA abhaya candra saiddhAMtika haiN| isa TIkA AdhAra se hI kezavavarNane, jo abhayasUrike ziSya the, karnATaka bhASAmeM 'jIvatattvaprabodhikA' nAmakI TIkA bhaTTAraka dharma bhUSaNake racanAeM aura racanAkAla - paM0 ToDaramallajIkI kula nau racanAeM haiN| unake Adeza se zaka saM0 1281 ( vi0 saM0 1416 ) meM nAma isa prakAra haiM 1- gommaTasArajIvakAMDaTIkA, 2- gommaTasArakarmakANDaTIkA, 3- labdhisAra-kSapaNAsAraTIkA, 4- trilokasAraTIkA, 5- zrAtmAnuzAsanaTIkA, 6-puruSArthasiddhyupAyaTIkA, 7- arthasaMdRSTiadhikAra, - rahasyapUrNa ciTThI - aura mokSamArga prakAzaka / inameM ApakI sabase purAnI racanA rahasyapUrNa ciTThI hai jo ki vikrama sambat 1811 ko phAlguNavadi paJcamIko mulatAna ke adhyAtmarasake rocaka khAnacaMdajI gaGgAdharajI, zrIpAlajI, siddhArathajI Adi anya sAdharmI bhAiyoM ko unake praznoMke uttararUpa meM likhI gaI thI / yaha ciTThI adhyAtmarasakeM anubhava se zrota-prota banAI hai| yaha TIkA kolhApurake zAstra bhaNDArameM surakSita hai aura abhI taka aprakAzita hai / mandaprabodhikA aura kezavavarNIkI ukta kanar3I TIkAkA Azraya lekara bhaTTAraka nemicandrane apanI saMskRta TIkA banAI hai aura usakA nAma bhI kanar3I TIkAkI taraha 'jIvatattvaprabodhikA' rakkhA gayA hai| yaha TIkAkAra nemicandra mUlasaMgha zAradAgaccha balAtkAragaNake vidvAn the, aura bhaTTAraka jJAnabhUSaNa ke ziSya the / bhaTTAraka jJAnabhUSaNakA samaya vikramako 16vIM zatAbdI hai kyoMki inhoMne vi0 saM0 1560 meM 'tattvajJAnataraGgiNI nAmaka granthako racanA kI hai| ataH TIkAkAra nemicaMdra kA bhI samaya vi0 kI 16 vIM zatAbdI hai / inakI jIvatattvaprabodhikA' TIkA mallibhUpAla athavA sAluva mallirAya nAmaka rAjAke samaya meM likhI gaI hai au 1 dekho, vIravANI aGka 3 For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 ] jinakA samaya DA0 e0 ena0 upAdhyene IsAkI 16 vIM zatAbdI kA prathama caraNa nizcita kiyA hai + / isase bhI isa TIkA aura TIkAkArakA ukta samaya arthAt IsAkI 16 vIM zatAbdIkA prathamacaraNa va vikramakI 16 vIM zatAbdI kA uttarArdha siddha hai / bha0 nemicandakI isa saMskRta TIkA ke AdhAra se paMDita ToDaramalla jIne apanI bhASATIkA likho hai| aura usa TIkAse unhoMne bhramavaza: kezatravarNIkI TIkA samajha liyA hai / jaisA ki jIvakANDa TIkAprazastike nimna padyase prakaTa hai : kezavavarNI bhavya vicAra, karNATaka TIkA anusAra / saMskRta TIkA kInI ehu, jo azuddha so zuddha karehu || : paMDita jIkI isa bhASATIkAkA nAma 'samyagjJAna'candrikA' hai jo ukta saMskRta TIkAkA anuvAda hote hue bhI usake prameyakA vizada vivecana karatI hai paMDita ToDaramalla jIne gommaTasAra jIvakANDa, karmakANDa labdhisAra-kSapaNAsAra - trilokasAra ina cAroM graMthoM kI TIkAeM yadyapi bhinna bhinna rUpa se kI haiM kintu una meM paraspara sambandha dekhakara ukta cAroM graMthoM kI TIkAoM ko eka karake unakA nAma 'samyagjJAna 'candrikA' rakakhA hai| jaisAki paM0 jI labdhisAra bhASATIkA prazastike nimna padyase spaSTa hai : "yA vidhi gommaTasAra labdhisAra graMthani kI, bhinna bhinna bhASATIkA kInI artha gAya kai / inikai paraspara sahAya panau dekhyau / eka kara daI hama taniko milAyakeM // (pichale 28 veM pRSThakI yaha TippaNI hai bhUla se vahAM na chapa sakI) * abhayacandrakI yaha TIkA pUrNa hai, aura jIvakAMDakI 383 gAthA taka hI pAI jAtI hai, isameM 83 naM0 kI gAthAkI TIkA karate hue eka 'gommaTasAra paJcikA' TIkAkA ullekha nimna zabdoMmeM kiyA hai / "athavA sammUrchanagarbhA 'pAttAnnAzritya janma bhavatIti gommaTasArapaJcikAkArAdInAma+ dekho, anekAnta varSa 4 kiraNa 1 + dekho, anekAnta varSa 4 kiraNa 1 bhiprAyaH " AcAryakalpa paM0 ToDaramallajI [ 26 samyagjJAna - candrikA dharayo hai yAkA nAma / so hI hota hai saphala jJAnAnaMda upajAya kai // kalikAla rajanImeM arthako prakAza kare / yAtai nija kAja kone iSTabhAvamayakai ||30|| kiyA hai, apanI orase kaSAyavaza kuchabhI nahIM isa TIkA meM unhoMne AgamAnusAra ho artha pratipAdana likhA, yathA AjJA anusArI bhaye artha likhe yA mAMhi / kaSAya kari kalpanA hama kachu kInoM nAMhi // 33 // TIkApreraka zrIrAyamalla aura unakI patrikA -- isa TIkAkI racanA apane samakAlIna rAyamalla nAmake eka sAdharmI zrAvakottamakI preraNAse kI gaI hai jo vivekapUrvaka dharmakA sAdhana karate the1 / rAyamalla jI bAla brahmacArI the eka deza saMyamake dhAraka the / jaina dharmake mahAna zraddhAnI the aura usake pracAra meM saMlagna rahate the sAtha hI bar3e hI udAra aura sarala the / unake AcAra meM viveka aura vinayakI puTa thI / ve adhyAtma zAstroMke vizeSa premI the aura vidvAnoMse tattva-carcA karane meM bar3A rasa lete the paM0 ToDaramallajIkI tattva - carcAse ve bahuta hI prabhAvita the / inakI isa samaya do kRtiyAM upalabdha haiM - eka jJAnAnaMda nirbhara nijarasa - zrAvakAcAra aura dUsarI kRti carcA - saMgraha hai jo mahatvapUrNa saiddhAntika carcAoM ko liye huye hai / inake sivAya do patrikAyeM bhI prApta huI haiM jo 'vIravANI' meM prakAzita ho cukI haiN2| unameM se prathama patrikAmeM apane jIvanakI prArambhika ghaTanAoMkA samullekha karate hue paNDita ToDaramalla jIse gommaTasArakI TIkA banAnekI preraNAkI gaI hai aura vaha siMghANA nagara meM kaba aura kaise banI isakA pUrA vivaraNa diyA gayA hai| baha patrikA isa prakAra hai| - 1 rAyamalla sAdharmI eka, dharmasaMdhaiyA sahita viveka / so nAnAvidha prareka bhayo, taba yaha uttama kAraja thayo 2 dekho, vIravANI varSa 1 aGka 2, 3 / For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] anekAnta / varSa "pIche sekhAvaTIvirSe siMghANA nA tahAM ToDara- hajAra TIkA bhii| pIche savAI jayapura Aye tahAM mallajI eka dilI (llI) kA bar3A sAhUkAra sAdharmI gommaTasArAdicyAroM maMthoMkU sodhi yAko bahuta prati tAke samIpa karma-kAryake arthi vahAM rahai, tahAM hama gae utraaii| jahAM sailI thI tahAM tahAM sudhAi sudhAi padharAI ara ToDaramallajIse mile, nAnA prakArake prazna aise yAM graMthAMkA avatAra bhyaa"| kiye| tAkA uttara eka gommaTasAra nAmA graMthakI isa patrikAgata vivaraNa parase yaha spaSTa hai ki sAkhisU dete ge| tA granthakI mahimA hama pUrva suNI ukta samyagjJAnacandrikATIkA tIna varSameM banakara thI tAsUvizeSa dekhI, ara ToDaramallajIkA (ke) jJAnakI samApta huI thI jisakI zloka saMkhyA paisaTha mahimA adbhuta dekhI, pIche unasUhama kahI-tumhAre karIba hai / aura jisake saMzodhanAdi tathA anya pratiyA graMthakA paracai nimela bhayA hai, tumakari yAkI yoMke utaravAne meM prAya: utanAhI samaya lagA hogaa| bhASATIkA hoya tau ghaNAM jIvAMkA kalyANa hoya ara isIse yaha TIkA saM0 1818 meM samApta huI hai| isa jinadharmakA udyota hoi / abahI kAlake doSa kari TIkAke pUrNa hone para paNDitajI bahuta AlhAdita jIvAMkI buddhI tuccha rahI hai to Agai yAta bhI alpa hue aura unhoMne apaneko kRtakRtya samajhA) sAtha rhegii| sAtai aisA mahAna graMtha parAkrata sAkI mala gAthA hI antima maGgalake rUpameM paJcaparameSThIkI stuti kI aura paMdrahasa+ 1500 tAkI TIkA saMskRta aThAraha hajAra una jaisI apanI dazAke honekI abhilASA bhI vyakta 18000 tAvi alaukika caracAkA samUha saMdRSTi vA kI? / yathAgaNita zAstrAMko AmnAya saMyukta likhyA hai tAkI bhAva AraMbho pUraNa bhayo zAstra sukhada prAsAda / bhAsanA mahA kaThina hai / ara yAke jJAnakI pravarti pUrva aba bhaye kRtakRtya hama pAyo ati thAlhAda // + + + + + + dIrghakAla paryaMta lagAya aba tAI nAhIM to Agai bhI arahanta siddha sUra upAdhyAya sAdhu sarva, yAko pravartI kaise rahegI, tAteM tuma yA graMthakI TIkA athaike prakAzI maGgalIka upakArI haiN| karanekA upAya zIghra karau, sAyukA bharosA hai naahiiN| tinako svarUpa jAni rAgate bhaI bhakti, pIche aiseM hamAre prerakapaNAkA nimitta kari inake TIkA kAyakauM namAya stutiko ucArI hai| karane kA anurAga bhayA / pUrva bhI yAkI TIkA karane dhanya dhanya tumahI saba kAja bhayo, kA inakA manoratha thA hI, pAchai hamAre kahaneM kari vizeSa kara jori bArambAra baMdanA hamArI hai| manoratha bhayA, taba zubhadina muhUrata viSa TIkA karane maGgala kalyANa sukha aiso hama cAhata haiM, kA prArambha siMghANA nagraviSa yA / so ve to TIkA hohu merI aisI dazA jaisI tuma dhArI hai| vaNAvate gae hama bAMcate gye| barasa tInameM gommaTa yahI bhAva labdhisAraTIkA prazastimeM gadyarUpameM sArathako aDatIsahajAra 38000 labdhisAra-kSapa- prakaTa kiyA hai| NAsAragraMthakI terahahajAra 13000 trilokasAragraMtha labdhisArakI TIkA vi0 saM0 1818 kI mAghazuklA kI caudAhajAra 14000 sava milicyAri graMthAMkI paisaTha - 1"prArambha kAryakI siddhi hone kari hama Apako + rAyamallajIne gommaTasArakI mUla gAthA saMkhyA paMdraha kRtakRtya mAni isa kArya karanekI aAkulatA rahita hoi sukhI sau 1500 batalAI hai java ki usakI saMkhyA sattarahasau pAMca bhaye, yAke prasAdateM sarvazrAkulatA dari hoi hamAre zIghra hI 1705 hai, gommaTasAra karmakANDakI 672 aura jIvakAMDakI svAtmaja siddhi-janita paramAnandakI prApti hou|" 733 gAthA sakhyA mudrita pratiyoMmeM pAI jAtI hai| labdhisAra TI0 prazasti For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 ) AcAryakalpa paM0 ToDaramallajI [ 31 paJcamIke dina pUrNa huI hai, jaisAki usake prazasti padyase padArthakA vivecana bahutahI sarala zabdoMmeM kiyA gayA spaSTa hai: hai| aura jIvoMke mithyAtvako chur3AnekA pUrA prayatna saMvatsara aSTAdazayukta, aSTAdazazata laukikayukta kiyA gayA hai, yaha mallajIkI svatantra racanA hai| yaha mAghazuklapaJcamidina hota, bhayo grantha pUrana udyota // pranthabhI, jisakI zlokasaMkhyA bIsahajArake karIba hai; labdhisAra-kSapaNAsArako isa TIkAke antameM saM01821 se pahale hI racA gayA hai| kyoMki brahmacArI arthasaMdRSTi nAmakA eka adhikAra bhI sAthameM diyA rAyamallajIne indradhvaja pUjAkI patrikAmeM isake race huA hai, jisameM ukta granthameM AnevAlI aGkasaMdRSTiyoM jAnekA ullekha kiyA hai| mAlUma hotA hai ki yaha aura unakI saMjJAoM tathA alaukika gaNitake karaNa- prantha bAdako pUrA nahIM ho skaa| sUtroMkA vivecana kiyA gayA hai| yaha saMdRSTi adhikAra puruSArthasiddhyupAya TIkAusa saMdRSTi adhikArase bhinna hai jisameM gommaTasAra yaha unako antima kRti jAna par3atI hai| yahI jIvakANDa-karmakANDakI saMskRtaTIkAgata alaukika kAraNa hai ki yaha apUrNa raha gyii| yadi Ayukza gaNitake udAharaNoM, karaNasUtroM, saMkhyAta, asaMkhyAta ve jIvita rahate to ve avazya pUrI krte| bAdako aura anantakI saMjJAoM aura aGkasaMdRSTiyoMkA vivecana yaha TIkA zrIratanacandajI dIvAnakI preraNAse paNDita svatantra granthake rUpameM kiyA gayA hai, aura jo 'artha- daulatarAmajIne saM0 1827 meM pUrI kI hai| parantu unase saMdRSTi' isa sArthaka nAmase prasiddha hai| yadyapi TIkA usakA vaisA nirvAha nahIM ho sakA hai, phira bhI usakA granthoMke AdimeM pAI jAne vAlI pIThikAmeM granthagata adhUrApana to dUra ho hI gayA hai| saMjJAoM evaM vizeSatAoMkA digdarzana karA diyA hai ukta kRtiyoMkA racanAkAla saM0 1811 se 1818 jisase pAThakajana usa granthake viSayase paricita ho taka to nizcita hI hai| phira isake bAda aura kivane skeN| phira bhI unakA spaSTIkaraNa karaneke liye ukta samaya taka calA, yadyapi yaha anizcita hai, parantu phira adhikAroMkI racanA kI gaI hai| isakA paryAlocana bhI saM0 1824 ke pUrva taka usakI sImA jarUra hai| karanese saMdRSTi-viSayaka sabhI bAtoMkA bodha ho jAtA paM0 ToDaramallajIkI ye saba racanAeM jayapura nareza hai| hindI-bhASAke abhyAsI svAdhyAya-premI sajjana mAdhavasiMhajI prathamake rAjyakAlameM racI gaI haiN| bhI isase barAbara lAbha uThAte rahe haiN| ApakI ina jayapura nareza mAdhavasiMha prathamakA rAjya vi0 saM0 TIkAoMse hI digambara samAjameM karmasiddhAntake paThana 1811 se 1824 taka nizcita mAnA jAtA hai| pAThanakA pracAra baDhA hai aura inake svAdhyAyI sajjana paMdaulatarAmajIne jaba saM01827 meM puruSArthasiddhyukarmasiddhAntase acche paricita dekhe jAte haiN| isa pAyakI adhUrI TIkAko pUrNa kiyA taba jayapurameM rAjA sabakA zreya paM0 ToDaramallajIko hI prApta hai| pRthvIsiMhakA rAjya thaa| ataeva saMvat 1827 se AtmAnuzAsana TIkA pahale hI mAdhavasiMhakA rAjya karanA sunizcita hai| isakA nirmANa kaba kiyA gayA yaha kucha jJAta paMDitajIkI mRtyu aura samayanahIM ho skaa| paMDita jIko mRtyu kaba aura kaise huI yaha viSaya mokSamArgaprakAzaka arsese eka pahelIsA banA huA hai| jaina samAjameM yaha grantha bar3A hI mahatvapUrNa hai jisakI jor3akA isa sambandhameM kaI prakArakI kiMvadantiyAM pracalita haiN| itanA prAMjala aura dhArmika-vivecanApUrNa dUsarA hindI * dekho, 'bhArata ke prAcIna rAjavaMza' bhAga 3 pR. gadya anya abhI taka dekhanemeM nahIM aayaa| isameM 236, 240 / For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] parantu unameM hAthIke pairatale dabavAkara maravAnekI ghaTanAkA bahuta pracAra hai / yaha ghaTanA korI kalpanA hI nahIM hai, kintu usameM unakI mRtyukA rahasya nihita hai / pahile merI yaha dhAraNA thI ki isa prakArakI akalpita ghaTanA paM0 ToDaramallajI jaise mahAn vidvAnake sAtha nahIM ghaTa sakatI; parantu bahuta kucha anveSaNa tathA usapara kAphI vicAra karane ke bAda aba merI yaha dRr3ha dhAraNA hogaI hai ki uparokta kimbadantI asatya nahIM hai kintu vaha kisI tathyako liye huye avazya hai / jaba hama usapara gaharA vicAra karate haiM aura paM0 jIke vyaktitva tathA unakI sIdhI sAdI bhadra pariNatikI ora bhI dhyAna dete haiM; jo svapna meM bhI kabhI pIr3A dene kA bhAva nahIM rakhate the, taba unake prati vidveSavaza athavA unake prabhAva tathA vyaktitva ke sAtha ghora IrSA rakhanevAle jainetara vyaktike dvArA sAmpradAyika vyAmohavaza sujhAye gaye akalpita evaM azakya aparAdhake dvArA andhazraddhAvaza binA kisI nirNaya yadi rAjAkA kopa sahasA umar3a par3A ho, aura rAjAne paMDitajIke liye binA kisI aparAdhake bhI ukta prakAra se 'mRtyudaNDa' kA phatavA de diyA ho to koI Azcarya kI bAta nahIM hai jaba hama usa samayakI bhAratIya riyAsatIya paristhitiyoM para dhyAna dete haiM; aura unake andhazraddhAvaza kiye gaye anyAyaatyAcAroMkI jhAMkIkA avalokana karate haiM, taba anekAnta [ varSaha usameM Azcaryako koI sthAna nahIM rhtaa| yahI kAraNa hai ki usa samayake vidvAnoMne rAjyake bhaya se unakI mRtyu Adike sambandhameM spaSTa kuchabhI nahIM likhA; kyoMki riyAsatoM meM khAsataura para mRtyubhaya aura dhanAdike apaharaNakI sahasroM ghaTanAyeM ghaTatI rahatI haiM, aura unase prajA meM ghora AtaMka banA rahatA hai; kintu Aja paristhitiyAM badala cukI haiM aura aba prAyaH isa prakArako ghaTanAyeM kahIM sunanemeM nahIM zrAtI / aba prazna kevala samayakA raha jAtA hai ki ukta ghaTanA kaba ghaTI ? yadyapi isa sambandhameM itanAMhI kahA jA sakatA hai ki saM0 1821 aura saM0 1804 ke madhya meM mAdhavasiMhajI prathamake rAjya kAla meM kisI samaya ghaTI hai, parantu usakI adhikAMza sambhAvanA saM0 1824 meM jAna par3atI hai| cUMki paM0 devIdAsa jokI jayapura se basavA jAne, aura usase vApisa lauTanepara punaH paM0 ToDaramallajI nahIM mile, taba unhoMne unake laghuputra paNDita gumAnIrAmajI ke pAsahI tattvacarcA sunakara kuchajJAna prApta kiyA, yaha ullekha saM0 1824 ke bAda kA hai| aura usake anantara devIdAsa jI jayapura meM saM0 1838 taka rahe haiM / vIra sevAmandira 6-1-1648 sarasAvA samantabhadrake bhASyakI samasyA vicArakake liye eka khAsa vicAraNIya vastu banI huI hai / abhItaka maiM svayaM isa niSkarSa para pahuMcA thA ki samantabhadra ke dvArA racA gayA jo bhASya mAnA jAtA hai aura jise tattvArthabhASya athavA gandhahasti mahAbhASya kahA jAtA hai vaha eka kalpanAmAtra hai aura usa kalpanA ke janaka abhayacandra sUri haiM / parantu maiMne apanI khoja ko banda samantabhadra-bhASya nahIM kiyA aura jaba samantabhadra tathA unake grathoM ke ullekhako liye huye koI nayA grantha dRSTi meM AtA hai tomaiM bar3I utsukatAse use dekhane meM pravRtta hotA hUM / aura yaha jAnaneko utsuka rahatA hUM ki isameM samantabhadrake tathAkathita bhASyakA ullekha to nahIM hai ? cunAMce abhI hAla meM 'lakSaNAvalI' meM jina granthoM ke lakSaNoMkA saMkalana nahIM huA thA unake lakSaNa For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 ] samayasAra kI mahAnatA [ 33 saMkalana karanekeliye bhAskaranandikI hAlameM prakAzita saM0 1050 meM race gaye 'parANatilaka' meM cAmuNDarAya hokara prApta tattvArthavRtti hAthameM aaii| isa granthakI kI vizeSa kRpAkA ullekha kiyA hai| yahI cAmuNDarAya prastAvanAmeM paM0 zAntirAjajI zAstrIne samantabhadrake prasiddha gommaTezvarakI mUrtike nirmAtA aura nemicandra bhASyake sambandhameM vicAra kiyA hai / unhoMne samantabhadra- siddhAntacakravartIdvArA atizaya prazasya hue haiN| matabhASyake ullekhoMmeM eka ullekha vidvAnoMke liye khAsa laba yaha ki cAmuNDarAyakA ukta ullekha bahuta kucha taurase vicArane yogya aura prasiddha ullekhoMse prAcIna prAmANika aura asandigdha hai| usameM do vAtAkA evaM nayA upasthita kiyA hai| yaha ullekha nimna prakAra spaSTa nirdeza hai eka to yaha ki samantabhadradevane tattvA. rthabhASya racA haiM aura dUsarI yaha ki vaha tarkazAstra abhimatamAgire 'tattvA grantha hai / nahIM kahA jA sakatA ki bhASyamaM tarkazAstrama' breduvco-| cAmuNDagayane samantabhadrake bhASyakA ullekha kila AdhArase kiyA ? kyA unheM ukta grantha prApta thA athavA vibhavadinilegeseda 'samaM anuzra ti mAtra thI? isa sambandhameM samantabhadrabhASyatabhadradevara' samAnarebarumolare // 5 // premI vidvAnoMko avazya vicAra karanA cAhiye aura ___yaha ullekha cAmuNDarAyake prasiddha triSaSTi lakSaNa usakA anusandhAna karate rahanA caahiye| mahApurANakA hai jo kanar3I bhASAmeM racA gayA hai aura ..ukta ullekhameM eka bAta yaha bhI dhyAna dene yogya jise unhoMne zaka saM0 100 - vi0 saM0 1035 hai ki samantabhadra vAdirAjasUrise pUrva bhI 'deva' upapadameM samApta kiyA hai| cAmuNDArAya gaMganareza ke sAtha smRta hote the aura 'samantabhadradeva' isa nAmase rAcamallake prakhyAta maMtrI the| rAcamallakA bhI vidvAna unakA guNa kIrtana karate the| rAjyakAla vi0 saM0 1031 se 2041 taka hai| 10janavarI, 1948 darabArIlAla koThiyA kanar3I bhASAke prasiddha kavi rannane apane vi0 1 dekho, premIjIkRta -jaina sAhitya aura itihAsa / samayasAra kI mahAnatA ( pravaktA- pUjya zrIkAnajI) [pAThakagaNa, zrIkAnajI svAmIse aparicita nahIM karate rahate haiM / parantu abhI hAlameM zrIkAnajI svAmIkA haiN| ve vartamAna yugake una santoMmeM haiM jo jaDavAdake 'Atma-dharma' meM vaha pravacana prakaTa huA hai jise unhoMjAlase vyApta isa vizvameM zrAdhyAtmakA uddIpta dIpaka ne gata zrutapaJcamIke avasarapara kiyA thaa| isa jalAye hue haiM aura jisake prakAzako na kevala Asa- pravacanameM zrIkAnajI mahArAjane samayasAra para jo pAsa hI, apitu bhAratake sudUravartI aneka konoMmeM bhI, udgAra prakaTa kiye haiM unase samayasArakI mahAnatA apane vidvattA aura mArmikatAse bhare hue pravacanoMdvArA aura agAdhatAkA jaisA kucha paricaya milatA hai vaha prasRta kara rahe haiN| yoM to Apa aura ApakA viveko dekhate hI banatA hai| hama pAThakoMke liye unake isa saMgha donoM 'samayasAra' ke mahatva aura usakI agAdhatA- pravacanake kucha aMzako yahAM de rahe haiN|] ko khUba anubhava karate haiM tathA sadaiva use prakaTa bhI -sa0 sampAdaka For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa % 31 Aja yaha samayasAra AThavIM vAra par3hA jA rahA hai taba yaha samayasAra zuddhAtmatattvako batalAkara tattvake -sabhAmeM pravacanarUpase AThavIM vAra par3hA jA rahA hai viyogako bhulA detA hai aura nizcaya svabhAvako prakaTa phira bhI yaha kucha adhika nahIM hai| isa samayasArameM karatA hai| aisA gUDha-rahasya bharA huA hai ki yadi isake bhAvoMko samayasArakA prArambha karate hue zrI kundakundAcAryajIvanabhara manana kiyA jAya to bhI isake bhAva pUre devane prArambhika maGgalAcaraNameM kahA hai ki- 'vaditta prApta nahIM kiye jA skte| kevalajJAna honepara hI savvasiddha ananta siddha bhagavantoMko vaMdanA karatA samayasArake bhAva pUre ho sakate haiN| samayasArake hUM, saba kucha bhUlakara apane AtmAmeM siddhatvako sthAbhAvakA Azaya samajhakara ekAvatArI huA jA sakatA pita karatA huuN| isa prakAra siddhatvakA hI Adara kiyA hai| samayasArameM aise mahAna bhAva bhare hue haiM ki hai| jo jisakI baMdanA karatA hai use apanI dRSTimeM zrutakevalI bhI apanI vANIke dvArA vivecana karake zrAdara hue vinA yathArtha vandanA nahIM ho sktii| usake sampUrNa sArako nahIM kaha skte| yaha pranthA ananta siddha ho cuke haiM, pahile siddha dazA nahIM dhirAja hai. isameM brahmANDake bhAva bhare hue haiN| isake thI aura phira use pragaTa kiyA, dravya jyoMkA tyoM sthita antaraGgake Azayako samajhakara zuddhAtmAkI zraddhA jJAna- rahA. paryAya badala gayA, isa prakAra saba lakSya meM lekara sthiratAke dvArA apane samayasArako pUrNatA ko jA apane AtmAmeM siddhatvakI sthApanA kI hai, apanI sakatI hai| bhale hI vartamAnameM vizeSa pahaluoMse jAnane- siddha dazAkI ora prasthAna kiyA hai| maiM apane kA viccheda ho; parantu yathArthe tattvajJAnako samajhane AtmAmeM isa samaya prasthAna-cihna sthApita karatA hai yogya jJAnakA viccheda nahIM hai| tattvako samajhanekI aura mAnatA hUM ki maiM siddha haM alpakAlameM siddha hone zakti abhI bhI hai jo yathArtha tattvajJAna karatA hai use vAlA hai| yaha prasthAna-cihna aba nahIM uTha sakatA; meM ekAvatArIpanakA niHsandeha nirNaya ho sakatA hai| sida. aisI zraddhAke jama. jAnepara AtmAmeM se __ bhagavAna kundakundAcAyane mahAn upakAra kiye haiN| vikArakA nAza hokara siddha bhAva hI raha jAtA hai| yaha samayasAra-zAstra isa kAlameM bhavyajIvoMkA mahAn aba siddhake atirikta anya bhAvoMkA Adara nhiiN| AdhAra hai| loga kriyAkANDa aura vyavahArake pakSa- yaha sunakara hAM karanevAlA bhI siddha hai| maiM siddha / pAtI haiM, tattvakA viyoga ho rahA hai, aura nizcaya aura tU bhI siddha hai-isa prakAra AcAryadevane siddhatva svabhAvakA antardhAna ho gayA hai-vaha Dhaka gayA hai; se hI mAMgalika prArambha kiyA hai| tatva.carcA zaMkA-samAdhAna [kitane hI pAThakoM va itara sajjanoMko anusandhAnAdi-viSayaka zaMkAe~ paidA huA karatI haiM aura kabhI kabhI unake viSayameM idhara udhara pUchA karate haiN| kitane hI ko uttara nahIM milatA aura kitanoMko saMyogAbhAvake kAraNa pUchaneko avasara hI nahIM milatA, jisase prAya: unakI zaMkAe~ hRdayako hRdayameM ho vilIna ho jAyA karatI haiM aura isa taraha unakI jijJAsA atRpta hI banI rahatI hai| aise saba sajjanoMkI suvidhA aura lAbhako dRSTimeM rakhakara 'anekAnta' meM isa kiraNase eka 'zaMkA samAdhAna' stambha bhI kholA jA rahA hai jisake nIce yathAsAdhya aisI saba zaMkAoMkA samAdhAna rahA kregaa| AzA hai isase sabhI pAThaka lAbha uThA skeNge| -sampAdakA For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] samayasAra kI mahAnatA 1 zaMkA-kahA jAtA hai ki vidyAnanda svAmIne saM0 1454 ko likhI arthAt sAr3he pAMcasau varSa 'vidya nandamahodaya' nAmakA eka bahuta bar3A grantha likhA purAnI adhika zuddha aSTasahasrIkI prati prApta huI hai, jisake ullekha unhoMne svayaM apane zlokavArtika, hai, jo mudrita aSTasahasrImeM saikar3oM sUkSma tathA sthala aSTasahasrI Adi granthoM meM kiye haiN| parantu unake bAda azuddhiyA A - azuddhiyoM aura truTita pAThoMko pradarzita karatI hai / yaha honevAle mANikyanandi, vAdirAja, prabhAcandra Adi bhI prAcIna pratiyoMkI surakSAkA eka acchA udAharaNa bar3e bar3e prAcAryo meM se kisIne bhI apane pranthoM meM hai| isase 'vidyAnandamahodaya' ke bhI zvetAmbara zAstra usakA ullekha nahIM kiyA, isase kyA vaha vidyAnandake bhaMDAroMmeM milanekI adhika prAzA hai, anveSakoMko jIvanakAla taka hI rahA hai-usake bAda naSTa hogayA? usakI khojakA prayatna karate rahanA caahiye| 1 samAdhAna-nahIM, vidyAnandake jIvana-kAlake 2 zaMkA-vidvAnoMse sunA jAtA hai| ki bar3e bAda bhI usakA astitva milatA hai| vikramakI bArahavIM anantavIrya arthAt siddhivinizcayaTIkAkArane akaterahavIM zatAbdIke prasiddha vidvAn vAdI devasUrine laMkadevake 'pramANasaMgraha' para 'pramANasaMgrahabhASya' yA apane 'syAdvAdaratnAkara' (dvi0 bhA0 pR0,346 ) meM 'pramANasaMgrahAlaMkAra' nAmakA vRhad TIkA-grantha likhA 'vidyAnandamahodaya' grathakI eka paMkti uddhRta karake hai parantu Aja vaha upalabdha nahIM horhaa| kyA usake nAmollekhapUrvaka usakA samAlocana kiyA hai| yathA " astitva pratipAdaka koI ullekha haiM jinase vidvAnoMkI 'yatta vidyAnanda"""mahodaye ca "kAlAntarAvi ukta anuzrutiko poSaNa mile ? smaraNakAraNaM hi dhAraNAbhidhAnaM jJAnaM saMskAraH pratI 2 samAdhAna-hAM, pramANasaMgrahabhASya athavA yate" iti vadana sNskaardhaarnnyoraikaaymcktht| pramANasaMgrahAlaMkArake ullekha milate haiM / svayaM siddhiisase spaSTa jAnA jAtA hai ki 'vidyAnandamahodaya' vinizcayaTIkAkArane siddhivinizcayaTIkAmeM usake vidyAnanda svAmIke jIvanakAlase tInasau cAraso varSa jAnane tathA kathana karanekI sUcanAe~ kI haiN| yathA aneka jagaha ullekha kiye haiM aura usameM vizeSa bAda taka bhI vidvAnoMkI jJAnacarcA aura adhyayanakA (1) 'iti carcitaM pramANasaMgrahabhASye' -kasi0 veSaya rahA hai| Azcarya nahIM ki usakI saikaDoMkApiyAM na ho pAnese vaha saba vidvAnoMko zAyada prApta nahIM ho vi0 TI0 li0pa012 / sakA athavA prApta bhI rahA ho to aSTasahasrI Adiko (2) 'ityukta pramANasaMgrahAlaMkAre'-si0 li0 50 16 / taraha vAdirAja Adine apane graMthoM meM usake uddharaNa (3) 'zeSamatra pramANasaMgrahabhASyAtpratyeyam' -si0pa0 prahaNa na kiye hoM / jo ho, para ukta pramANase nizcita hai ki vaha banane ke kaIsau varSa bAda taka vidyamAna rahA (4) 'prapaMcastu nehokto prathagauravAt prmaannsNgrhhai| saMbhava hai vaha ababhI kisI lAyabrerI yA sarasvatI bhaassyaajnyeyH'-sili0p0621| bhaMDAra meM dImakoMkA bhakSya banA par3A ho| anveSaNa 5) 'pramANasaMgrahabhASye nirastam'-si0 li. 50 karanepara akalaMka devake pramANasaMgraha tathA anantavIye 1103 / kI siddhivinizcayaTIkAkI taraha kisI zvetAmbara (6) 'doSo rAgAdiAkhyAtaH pramANasaMgrahabhASye'zAstra bhaMDAra meM mila jAya; kyoMki unake yahAM zAstroM sili0pa01222 / kI surakSA aura suvyavasthA yati-muniyoMke hAthoMmeM - rahI hai aura ababhI kitane hI sthAnoM para calatI hai * vIra sevA mandirameM jo siddhivinizcaya TIkAkI muni puNyavijayajIke anagrahase vi0 likhita prati maujUda hai usake patroM kI saMkhyA DAlIgaI hai| 362 / For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] ina saMdigdha ullekhoMse 'pramANa saMgraha bhASya' athavA 'pramANasaMgrahAlaMkAra' kI astitvaviSayakA vidvad-anuzrutiko jahAM poSaNa milatA hai vahAM usakI mahattA. apUrvatA aura vRhattA bhI prakaTa hotI hai| aisA pUrvagrantha mAlUma nahIM isa samaya maujUda hai athavA naSTa hogayA hai ? yadi naSTa nahIM huA aura kisI lAyabrerI meM maujUda hai to usakA anusaMdhAna honA caahiye| kitane kheda kI bAta hai ki hamArI lAparavAhI se hamAre vizAla sAhityodyAnameMse aise aise sundara aura sugandhita prantha- prasUna hamArI naz2aroMse ojhala ho gaye / yadi hama mAliyoMne apane isa vizAla bAkI jAgarUka hokara rakSA kI hotI to vaha Aja kitanA harA-bharA dikhatA aura loga use dekha dekhakara jaina - sAhityapara kitane mugdha aura prasanna hote / vidvAnoM ko aise pranthoMkA patA lagAnekA pUrA udyoga karanA cAhiye ! anekAnta 3 zaMkA - gommaTasAra jIvakANDa aura dhavalA meM jo nityanigoda aura itara nigodake lakSaNa pAye jAte haiM kyA unase bhI prAcIna unake lakSaNa milate haiM ? 3 samAdhAna - hAM, milate hai / tattvArthavArtikameM kalaGkadevane unake nimna prakAra lakSaNa diye haiM 'trikAle sabhAvayogyA ye na bhavanti te nityanigotAH, trasabhAvamavAptA zravApsyanti ye te'nityanigotAH / ta0vA0 pR0 100 arthAt jo tInoM kAloM meM bhI trasabhAvake yogya nahIM haiM ve nityanigota haiM aura jo prasabhAvako prApta hue haiM tathA prApta hoMge ve anityanigota haiM / 4 zaMkA- 'saMjada' padako carcAke samaya Apane 'saMjada padake sambandha meM akalaGkadevakA mahatvapUrNa abhimata' lekha meM yaha batalAyA thA ki akalaGkadevane tattvArthavArtika ke isa prakaraNa meM SaTkhaNDAgama ke sUtroMkA prAyaH anuvAda diyA hai / isapara kucha vidvAnoM kA [ varSe 8 kahanA thA ki akalaGkadevane tattvArthavArtikameM SaTkhakhaDAgamakA upayoga kiyA hI nahIM / kyA unakA yaha kahanA ThIka hai ? yadi hai taba Apane tattvArthavArttikameM SaTkhaNDAgamake sUtroMkA anuvAda kaise batalAyA ? 4 samAdhAna - hama Apako aise aneka pramANa noce dete haiM jinase Apa aura ve vidvAn yaha mAnaneko bAdhya hoMge ki akalaGkadevane tattvArthavArttika meM SaTkhaNDAgamakA khUba upayoga kiyA hai, yathA (1) evaM hi samayo'vasthitaH satprarUpaNAyAM kAyAnuvAde - "trasA dvIndriyAdArabhya A ayogakeva -tasva0 pR0 lina iti" " yaha SaTkhaNDAgamake nimna sUtrakA saMskRtAnuvAda hai"tasakAiyA bII diya-pahuDi jAva ajogi kevali tti" / -SaTkha0 1-1-44 (2) 'Agame hi jIvasthAnAdisadAdiSvanuyogadvAreNAdezavacane nArakANAmevAdau sadAdiprarUpaNA kRtA / ' -tasvA0 pR0 55 isameM satprarUpaNA 25 veM sUtrakI ora spaSTa saMketa hai / (3) 'evaM hi uktamArSe vargaNAyAM vidha no Agamadravyabandhavikalpe sAdivaisra sikabandha nirdeza: proktaH viSamarUkSatAyAMca bandhaH samasnigdhatAyAM samarUkSatAyAM ca bhedaH iti tadanusAreNa sUtramuktam' -tattvA0 pR0 242 yahAM pAMcaveM vargeNA khaNDakA spaSTa ullekha hai / (4) 'syAdetadevamAgamaH pravRttaH / paMcendriyA asaMjJipaMcendriyAdArabhya A prayogakevalina:' pR0 63 yaha SaTkhaNDAgamake isa sUtrakA akSaraza: saMskRtAnuvAda hai"paMcidiyA sapiMciMdiya - pahuDi jAva jogikevala tti" -1-1-37 // ina pramANoMse asaMdigdha hai ki kalaGkadevane tattvArthavAttika meM paTkhaNDAgamakA anuvAdAdirUpase upayoga kiyA hai / For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 ) zakA samAdhAna 5-zaMkA-manuSyagatimeM ATha varSakI avasthAmeM / arthAt 've sAdhu zarIrameM nirmama hue jahAM sUrya bhI samyaktva utpanna ho jAtA hai, aisA kahA jAtA hai, asta ho jAtA hai vahAM Thahara jAte haiM kucha bhI apekSA isameM kyA koI pAgama pramANa hai ? nahIM krte| aura ve kisIse bandhe hue nahIM, svatantra 5-samAdhAna-hAM, usameM Agama pramANa hai| haiM, bijalIke samAna dRSTanaSTa haiM, isaliye aparigraha haiN| tasvArthavArtikameM akalaGgadevane likhA hai ki 'paryA 7-zaMkA--loga kahate haiM ki digambarajaina muni taka manuSya hI samyaktvako utpanna karate haiM, aparyAptaka varSAvAsa caturmAsa) ke atirikta eka jagaha eka dina manuSya nahIM aura paryAptaka manuSya ATha varSa kI avasthA rAta yA jyAdAse jyAdA pAMca dina-rAta taka Thahara se Upara usako utpanna karate haiM, isase kamameM nhiiN| sakate haiN| pIche ve vahAMse dUsarI jagahako jarUra yathA vihAra kara jAte haiN| ise ve siddhAnta aura zAstroMkA 'manuSyA utpAdayantaH paryApta kA utpAdayanti nAparyA- kathana batalAte haiN| phira AcArya zAMtisAgarajI ptakAH / paryAptakAzcA'STavasthitarupayutpAdayanti nAdha- mahArAja apane saMgha sahita varSabhara zolApura zahara meM stAt / -pR071| kyoM Thahare ? kyA koI aisA apavAda hai ? . 6- zaMkA-digambara muni jaba vihAra kara rahe 7- samAdhAna--logoMkA kahanA ThIka hai| digahoM aura rAste meM sUrya asta ho jAya tathA Asa-pAsa mbara jana muni mbara jaina muni gAMva meM eka rAta aura zaharameM pAMca rAta koI gAMva yA zahara bhI na ho to kyA vihAra baMda taka Thaharate haiN| aisA siddhAnta hai aura use zAkhoMmeM karake ve vahIM Thahara jAyeMge athavA kyA kareMge ? batalAyA gayA hai| mUlAcArameM aura jaTAsiMhanandike varAMgacaritameM yahI kahA hai| yathA6-samAdhAna-jahAM sUrya asta hojAyagA vahIM Thahara jAyeMge usase Age nahIM jaayeNge| bhale hI vahAM gAmeyarAdivAsI Nayare paMcAhavAsiNodhIrA / gAMva yA zahara na ho| kyoMki munirAja IryAsamiti savaNA phAsuvihArI vivittaegaMtavAsI ya // ke pAlaka hote haiM aura sUryAsta honepara IryAsamitikA -mUlA0 785 pAlana bana nahIM sakatA aura isIliye sUrya jahAM udaya grAmaikarAtraM nagare caM paJca samUpuravyagramanaHpracArAH hotA hai vahAMse ve tava nagara yA gAMvake liye vihAra na kiMcidapyapratibAdhamAnA vihArakAle samitA karate haiM, jaisA AcArya jaTAsiMhanandine varAMGgacaritameM kahA hai: vijihH|| -varAMga0 30-45 yasmiMstu deze'stamupaiti sUrya parantu gAMva yA zaharameM varSoM rahanA muniyoMkeliye na utsarga batalAyA aura na apavAda / statraiva saMvAsamukhA bbhuuvH|| bhagavatI ArAdhanAmeM muniyoM ke eka jagaha kitane yatrodayaM prApa sahasrarazmi-- kAla taka Thaharane aura bAdameM na Thaharaneke sambandhameM ryAtAstato' thA puri vaa'prsNgaaH|| vistRta vicAra kiyA gayA hai| lekina vahAM bhI eka jagaha varSoM ThaharanA muniyoM ke liye vihita nahIM bataisI bAtako muniyoMke AcAra-pratipAdaka pradhAna laayaa| nauveM aura dazaveM sthitikalpoMkI vivecanA prantha mUlAcArameM (784) nimna rUpase batalAyA hai ' karate hue vijayodayA aura mUlArAdhanA donoM TIkAoM __meM sirpha itanA hI pratipAdana kiyA hai ki nauveM kalpameM te zimmamA sarIre jatthatthamidA vasAMta aannedaa| mani eka eka RtameM eka eka mAsa eka jagaha Thaharate savaNA appaDivaddhA vijjU taha diTTaNaTThA yA // haiN| yadi jyAdA dina ThahareM to 'udgamAdi doSoMkA For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] parihAra nahIM hotA, vasatikApara prema utpanna hotA hai, sukhameM lampaTapanA utpanna hotA hai, Alasya AtA hai, sukumAratAkI bhAvanA utpanna hotI hai, jina zrAvakoM ke yahAM AhAra pUrva meM huA thA vahAM hI punarapi AhAra * lenA par3atA hai, aise doSa utpanna ho jAte haiM / isaliye eka sthAna cirakAla taka rahate nahIM haiN|' 'dazaveM sthitikalpameM caturmAsameM eka hI sthAnapara rahane kA vidhAna kiyA hai aura 120 dina eka sthAnapara raha sakanekA utsarga niyama batalAyA hai / kamatI bar3hatI dina Thaharane kA apavAda niyama bhI isaprakAra batalAyA hai ki zrutagrahaNa, (abhyAsa) vRSTikI bahulatA zaktikA abhAva, vaiyAvRtya karanA Adi prayojana hoM to 36 dina aura adhika Thahara sakate haiM arthAt zrASADhazuklA dazamIse prArambha kara kArttika paurNamAsIke Age tIsa dina taka eka sthAnameM aura adhika raha sakate haiM / kama dina Thaharane ke kAraNa ye batalAye haiM ki marI roga, durbhikSa, grAma athavA dezake logoMko rAjya krAnti anekAnta dise apanA sthAna chor3akara anya grAmAdikoM meM jAnA par3e, saMdhake nAzakA nimitta upasthita ho jAya Adi, to muni caturmAsameM bhI anya sthAnako vihAra kara jAte haiM / vihAra na karanepara ratnatrayake nAzakI sambhAvanA hotI hai / isaliye ASAr3ha pUrNimA bIta jAnepara pratipadA Adi tithiyoM meM dUsare sthAnako jA sakate haiM aura isataraha ekasaubIsa dinoMmeMse bIsa dina kama ho jAte haiM / isake atirikta varSoM ThaharanekA vahAM koI apavAda nahIM hai / yathA "RtuSu SaTsu ekaikameva mAsamekatra vasatiranyadA viharati ityayaM navamaH sthitikalpaH / rasa cirakAlAvasthAne nityamudgamadoSaM ca na parihartuM kSamaH / kSetrapratibaddhatA, sAtagurutA, [ varSa 6 alasatA, saukumAryabhAvanA, jJAtabhikSAgrAhitA ca doSAH / pajjo samaNa kappo nAma dazamaH / varSA - kAlasya catuSu mAseSu ekatraivAvasthAnaM bhramaNa - tyAgaH / sthAvarajaGgamajIvAkulo hi tadA kSitiH tadA bhramaNe mahAnasaMyamaH, vRSTayA zItavAtapAtena vAtmavirAdhanA / patedvApyAdiSu sthANukaNTakAdibhirvA pracchannairjalena karddamena bAdhyata iti viMzatyadhikaM divasazataM ekatrAvasthAnamityayamutsargaH / kAraNApekSayA tu hInAdhikaM vAsasthAnaM, saMyatAnAM ASADha zuddha dazamyAM sthitAnAM upariSTAcca kArtikapaurNamAsya / striMzaddivasAvasthAnam / vRSTibahulatA, zratagrahaNaM, zaktyabhAvavaiyAvRtya karaNaM prayojanamuddizya avasthAnamekatreti utkRSTa--- kAlaH / mAryAM, durbhikSe, grAmajanapadacalane vA gacchanAzanimitte samupasthite dezAntaraM yAti / avasthAne sati ratnatrayavirAdhanA bhaviSyatIti / paurNamAsyAmASoDhyAmatikrAntAyAM pratipadAdiS dineSu yAti / yAvacca tyaktA viMzati- divasA etadapecya hInatA kAlasya eSa dazamaH sthiti-kalpaH / " - vijayodayA TI0 pR0 616 / cAyai zAntisAgara mahArAja saGgha sahita varSabhara zolApura zahara meM kisa dRSTi athavA kisa zAstra ke AdhArase Thahare rhe| isa sambandhameM saGghako apanI dRSTi spaSTa kara denA cAhie, jisase bhaviSya meM diga mbara munirAjoM meM zithilAcAritA aura na bar3ha jAya / - darabArIlAla koThiyA For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha 1-kendrIya zikSA-saMsthAkA udghATana aura hai| isakI ora bhI pUrA dhyAna diyA jAnA caahiye| leDI mAunTabeTanakA bhASaNa acche nAgarika taiyAra karaneke liye jo lar3AI hameM ___ lar3anI hai usameM isa bAtakA vizeSa mahatva hogaa| ___ gata 16 disambarako dillImeM eka kendrIya zikSA 2-udyogasammelanameM paM0 neharUkA abhisaMsthAkI sthApanA hokara usakA udghATana samAroha manAyA gayA thA / udghATana mahAmAnanIyA leDI mAMu- bhASaNaTabeTanane kiyA thaa| isa avasarapara bhASaNa karate abhI hAla meM 18 disambara 1947 ko udyoga maMtrI hue Apane rASTrIya adhyApakoMkI yogyatA aura caritra DA0 mukharjIdvArA eka udyogasammelana bulAyA gayA thA nirmANapara mahattvapUrNa jora diyaa| Apane kahA:- umameM bhAratake pradhAna maMtrI paM0 javAharalAla neharUne ___ 'isa kendrIya zikSA-saMsthAkA dvAra kholate hue audyogika zAntikI AvazyakatA va utpAdanameM vRddhi mujhe bar3I prasannatA horahI hai / yaha kahanA atyuktipUrNa karane ke mahatva para jora dete hue eka vistRta abhina hogA ki bhArata ke adhyApakoMko yogyatApara hI bhASaNa kiyA thaa| Apane kahA:bhAvI sabhyatAke prati bhAratakA kArya-bhAra adhikAMzata: 'maitrI-pUrNa sahayogameM har3atAloM tathA sAlebaMdiyoM nirbhara kregaa| pichale tIna mahInoMmeM hamArA dhyAna ko banda karake kucha samaya taka audyogika zAnti adhikatara manuSyoMkA jIvana bacAne ke kAryameM lagArahA kAyama rakhanA caahiye| maujUdA kitane hI AdhArabhUta hai, kintu yaha zikSA-saMsthA kholakara sarakArane spaSTa udyogoMkA rASTrIyakaraNa honA cAhiye / parantu samasyA kara diyA hai ki kaThina samasyAoM meM phaMsa jAne ke kAraNa kA adhikatama hala yaha ho sakatA hai ki sarakArako vaha dIrgha-kAlIna racanAtmaka kArya-kramake prati udA- naye udyogoMkI ora adhika dhyAna denA cAhiye aura sIna nahIM hai| unhIMkA adhika mAtrAmeM niyaMtraNa honA cAhiye / yaha zikSAmaMtrI mahodayane apane bhASaNameM batAyA hai| saba maiM isaliye kaharahA hUM ki maiM vaijJAnika DhaMgase soca ki yadi 11 varSa takako avasthA vAle prAya: 3 karor3a vicAra karanekA AdI rahA hUM, maiM sthira rahanekI apekSA bAlakoMkI prArambhika zikSA-vyavasthA karanI hai to Age bar3hanekI bAta socatA huuN| Aja kala vyavasAisake liye hI bhArI saMkhyAmeM adhyApakoMko AvazyakatA yoMke sambandhameM vicAra karate samaya loga puujiivaapdd'egii| aura hara zikSita vyaktise isa kArya meM sahAyatA diyoM, samAjavAdiyoM athavA kamyUniSToMkI bAta socate lenI hogii| zikSAke prasAra-kAryameM, kyA maiM zaikSika haiN| kintu ye bAteM vartamAna sthiti para kAyama rahanekI phalmoM tathA betArake mAdhyamoMkI zikSAprada upayogitA haiM, Age bar3hanekI nhiiN| yaha vicAradhArA gaye-bIte kA bhI sujhAva rakha sakatI hUM maiM samajhatI hUM isa kAryake yugakI haiN| aura ise hameM tyAga denA cAhiye / kucha liye ukta donoM hI sAdhanoMke vistArake liye bhAratameM pragati zola dRSTikoNa rakhane para hama sApha dekhate haiM kAphI bar3A kSetra hai| ki yaha eka mahattvapUrNa saMkrAntikAla hai jisameM zakti hama sabhI jAna cuke haiM ki kevala pustakIya ke naye srotoMkA anusaMdhAna kiyA jA rahA hai / yaha yogyatA tathA viziSTa kuzalatA paryApta nahIM hai aura praudyogika krAnti yA vaidyatnika krAnti hai| kintu caritra-balakA upArjana bhI paramAvazyaka hai / adhyApaka mahattva meM isasebhI adhika vyApaka hai / isameM dasa paMdraha gaNa apane chAtroMko, kevala apanI yogyatAse hI yA bIsa sAla laga jAyeMge aura Aja kA sabhI kucha mahIM, balki apane caritrase bhI prabhAvita kara sakatA purAnA par3a jAyagA / sambhava hai Aja Apa jisa For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] udyogako prApta karanekI ceSTAmeM hoM, kala usakA koI mahattva hI na raha jAya / yadi Apa bhaviSya ke khayAlase dekheMto vartamAnake kitane hI saMgharSa vyartha jAna par3ane lageMge yA unakA svarUpa badala jAyegA aura taba Apa apaneko purAne vicAroMkI gulAmI se mukta pAne lageMge jahAM lAyAjA merA tAlluka hai, maiM dezakI bar3I yojanAaura kisI bhI cIjase jyAdA mahatva detA hUM, merA vicAra hai ki dezameM inhIMse nayI sampatti prApta hogI / jaba kabhI maiM bhAratakA koI mAnacitra dekhatA hUM to himAlaya parvata - zreNIpara merI dRSTi par3atI hai aura maiM usa anantazaktikI bAta socatA hUM jo usa zreNImeM bekAra chipI par3I hai, jise kAma meM sakatA hai aura jisakA yadi tejI se vikAsa kiyA jAsake to jo sampUrNa bhArata ko hI badala sakatI hai yaha zaktikA Azcarya janaka aura sambhavata: saMsAra meM sabase mahAn srota hai / isI liye maiM mahAna nadI ghATI yojanAoM, bAMdhoM, vizAla jalakuNDoM tathA jalavidyuta - kendroMko adhika mahatva detA hU~ / ye saba Apako Age le jaayeNge| para zakti utpanna karanese pahale hameM usakA niyaMtraNa aura upayoga bhI to jAnanA cAhiye / anekAnta mujhe AzA hai ki isa sammelanameM kamase kama yaha Thosa pariNAma to avazya nikalegA ki hama loga maitrIpUrNa DhaMga se kAma Arambha karake eka avadhike liye odyogika zAnti banAye rakhanekA phaisalA kara legeM aura eka aisA DhaMga nikAla leMge, jisase pratyeka vyakti ke prati nyAya kA vyavahAra hoske| isa bIcameM hama zAntipUrvaka baiThakara vyApaka nItiyoMke sambandha meM soca vicAra kara sakeMge / 4 janavarI 1648 ko varmA kitane hI varSoMkI briTiza parAdhInatAke juese unmukta hokara sarvataMtra svataMtra hogayA / yaha smaraNIya rahe ki varmAko yaha svataMtratA bhAratakI taraha binA raktapAta kiye hI prApta hogaI hai / bhAratadvArA usakI isa svataMtratAkA pUrva svAgata kiyA gayA aura bhAratavarSakI rAjadhAnI dehalImeM vibhinna sthAnoMpara isa svAdhInatA divasake upalakSa meM aneka samArohoM kA Ayojana kiyA gyaa| isa avasara para bhAratavarSake gavarnarajanarala lArDa mAuNTa beTana, bhAratake pradhAnamaMtrI paM0 javAharalAla neharU, upa-pradhAnamaMtrI saradAra paTela, rASTrapati DA0 rAjendraprasAda tathA maMtrimaMDalake anya sadasyoM- jaise saradAra baladevasiMha, DA0 zyAmAprasAda mukharjI, DA0 bI0 Ara0 ambedakara, rAjakumArI amRtakaura, zrIjagajIvanarAma, DA0 jAnamathAI, zrI ena0 gopAla svAmI ayyaMgara, DA0 rIpha, barmAsthita hAI kamiznara, prophesara rAdhAkRSNana, sara sI0 bI0 ramana, sro kAlIdAsa nAga, aura prophesara bI0 ema0 baruA ne sandeza evaM bhASaNa diye paNDita neharU ne barmAkI svataMtratA ko eziyA vizeSa kara bhArata ke liye bar3e mahattvakI ghaTanA batalAte hue kahA- 'bhArata va barmAkA paraspara itanA ghaniSTha sambandha rahA hai ki yadi eka dezameM kucha hotA hai to dUsare para usakA prabhAva avazya par3atA hai / mujhe isameM kucha bhI sandeha nahIM haiM ki bhaviSya meM hamArA sambandha aura bhI adhika ghaniSTha hogA / yaha sirpha hamArI eka jaisI bhAvanAkA ho 3 sarakArI kAgajAtoMme 'zrI' yA 'zrImAna' nahIM, balki vizva aura eziyAkI ghaTanAoM kA bhI zabdoM kA prayoga takAjA hai| zIghra hI vaha samaya Ane vAlA hai jaba anya dezoMke sAtha milakara hama sahayogakI eka vyavasthAkA nirmANa kara sakeMge' / upa-pradhAnamaMtrI saradAra paTela ne apane sandeza meM kahA - 'hama jAnate haiM aura anubhava karate haiM ki [ varSe 6 4 - hamArA par3osI deza varmA svataMtra aura bhAratadvArA apUrva svAgata - paMjAbako sarakArane Adeza jArI kiye haiM ki aba se Age samasta sarakArI kAgajAta aura phAiloM meM 'misTara' aura 'esakkAyara' ina aMgrejI zabdoM ke sthAna meM 'zrI' yA 'zrImAn' zabdoM kA prayoga kiyA jAya / For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1 ] bhAratakI svAdhInatA anya una dezoMkI svAdhInatAkI bhUmikAmAtra hai, jo abhI parAdhInatA meM par3e hue haiN| itihAsa meM bhArata ke barmA se nikaTatama sambandha rahe haiN| lagabhaga eka zatAbdI taka donoM hI deza videzI ber3iyoM meM jakar3e rahe haiM / barmAke Arthika jIvanameM bhAratIyoMne jo hissA liyA hai vaha kucha thor3A nahIM hai / hama sadAse barmAke svAdhInatA - saMgrAmake prati apanI hArdika sahAnubhUti prakaTa karate rahe haiN| jaise-jaise varSa bItate jAyeMge vaise-vaise svAdhInatAmeM sAdhIpanakI bhAvanAkA vikAsa hotA - vividha jAyagA - - isI taraha jisa taraha ki parAdhInatAko ber3iyoM meM jakar3e rahane para bhI inake dRSTikoNa meM sAmya thA / hamArI kAmanA hai ki 'varmA punarnirmANa tathA punassaMsthApanake kAya meM pragati kare' / DA0 rAjendraprasAda ne jinhoMne raMgUnake svAdhInatA samAroha meM barmA jAkara bhAratakA pratinidhitva kiyA, hindImeM diye hue apane sandezameM barmA rASTrako bhAratIya rASTrIya kAMgresakI taraphase. bihArakI tarapha se jahAM buddhako bodhisattvakA jJAnakA prakAza milA thA, sampUrNa bhAratakI taraphase, vidhAnapariSada kI tarapha se aura svayaM apanI taraphase badhAI dI / lArDa mAuNTa baiTanane barmAke prati bhAratakI sadbhA banA prakaTa karate hue apane mahatvake bhASaNa meM kahAzrAja barmAkA svAdhInatA divasa hai| mujhe prasannatA hai ki hamAre svAdhInatA divasake kucha samaya bAda hI yaha manAyA jArahA hai| gata cAra varSoMse barmAke mAmaloM meM maiM ghaniSThatA se nirantara ruci letA rahA hUM aura isa prakAra varmA deza aura varmI logoMke liye mere hRdaya meM vAstavika sneha utpanna ho gayA hai| dakSiNa pUrvI eziyA kamAnake sthApita hotehI varmA kSetra ke zAsana prabhAra mujhe sauMpa diyA gayA thA / jyoM jyoM jApA yoMko hama pIche haTAte the tyoM tyoM yaha kSetra bar3hatA jAtA thA / varmAko jApAnase mukta karAne ke samaya taka aura isake kucha mahIne bAda taka maiM isa prakAra se dharmA sainya gavarnara thA / 41 isa avasara para maiM svargIya janarala agasAnake prati zraddhAMjali prakaTa karatA hUM / ve dezabhakta the aura unakI yaha prabala abhilASA thI ki unakA deza sadA svataMtra rahe aura yahI kAraNa thA ki unhoMne apane Apako aura apanI varmI dezabhakta senAko jApAna ke viruddha lar3aneke liye mujhe sauMpa diyA thA / unhoMne aura unakI senAne jo hamArI senAko sahAyatA dI vaha bahuta sarAhanIya thii| varmA mukta ho jAne ke bAda unhoMne uccakoTikI rAjanItikA paricaya diyA / raMgUna aura kainDI meM merI unase kaI bAra mulAkAta huii| mujhe vizvAsa hogayA thA / ki ve avazya hI dezake mahAna netA bneNge| mujhe AzA thI ki kitane hI varSoM taka varmAkA bhAgya - nirmANa karaneke liye ve cirakAla taka jIvita rheNge| unakI bhISaNa hatyAse hRdaya vidAraka kSati pahuMcI hai| apanI upAdhike sAtha barmAkA nAma sambaddha karane kA mujhe gaurava prApta hai / isa deza se merA ghaniSTha samparka rahA hai / isaliye isa divasako viziSTa rUpase manAne ke liye maiM utsuka thA / merI icchA thI ki bhArata kI rase varmAko koI upahAra diyA jAya / kalakattAke ajAyabaghara meM varmAkA eka rAjasiMhAsana rakhA huA hai / mAMDalemeM luTadAbhavana meM jaba varmAke nareza thIvA gayethe ve isapara baiThe the / yaha ucca siMhAsana sAgauna lakar3IkA banA hai aura isameM sonekA pracuratAse kAma kiyA huA hai| aura nareza thIvAke usa prasiddha siMhAsanakA yaha pratirUpa hai / jaba maiM hAlahI meM landana gayA thA to maiMne samrATa se isa sambandha meM parAmarza kiyA bhArata sarakAra ke isa prastAvako unhoMne bar3I prasannatAse mAna liyA ki barmAkI svAdhInatA ke avasarapara yaha siMhAsana use bheMTa kara diyA jAya / yaha siMhAsana itanA bhArI hai ki yaha yahAM nahIM lAyA jA sakatA thA / ise kalakattA se hI sIdhe raMgUna bheja diyA jAyegA / mujhe AzA hai ki mArca meM varmA jAne kA maiM varmA pradhAna-maMtrIkA nimaMtraNa svIkAra kara sakUMgA / yadi aisA huA to usa samaya maiM svayaM yaha siMhAsana bheMTa kara sakU~gA / For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 6 kalakattAke sarakArI bhavanameM siMhAsanabhavanake kaSTapUrNa ghar3iyoMse gujaranA par3a rahA hai / svataMtratAke bhAgameM eka choTAsA takhta poza hai| yahabhI janmase pUrva kaSToMkA bhoganA anivArya hai| phira bhI nareza thIvAkA hai aura 1885 meM varmAke tRtIya yuddha meM kaSToMse svAdhInatAkA udaya hotA hai aura kalyANa mAMDaleke rAjamahalase lAyA gayA thaa| yahI takhtapoza hotA hai aura mujhe AzA hai ki bhaviSyameM varmI janatA Apake sAmane hai jo kalakattA-sthita rAjasiMhAsanake ke liye kalyANakArI aura racanAtmaka kArya hogaa| atirikta maiM samrATa aura bhAratakI sarakAra tathA bhArata atotakI taraha bhaviSyameM bhI bhAratIya rASTra varmI rASTrake ke logoMkI orase varmA-rAjadUta kI mArphata varmAke kaMdhoMse kaMdhA lagA kara khar3A hogA aura. hameM saubhAgya logoMko bheMTa kara rahA huuN| ina donoM upahAroMke sAtha yA durbhAgya jisakA bhI sAmanA karanA par3e hama eka varmA ke prati hama bhAratakI sahRdayatApUrNa zubha kAmanAaiM sAtha hI usakA sAmanA kreNge| bhejarahe haiN| hama rI yaha prabala AzA aura dRDhavizvAsa hai ki bhaviSyameM varmA zAnti aura svataMtratAke vAtA 5-bhagarAna mahAvIrake janma divasakI varaNameM phUle phlegaa'| yU0 pI0 prAntameM chuTTIkI sarakArI ghoSaNA___ isI avasara para paNDita neharU ne dillIke dara- pAThakoMko yaha jAnakara prasannatA hogI ki saMyuktabArabhavanameM diye apane anya bhASaNameM varmA aura prAntako lokapriya rASTrIya sarakArane saMyuktaprAntameM bhAratake sambandhoMpara prakAza DAlate hue kahA- bhagavAna mahAvIrake, jo ahiMsA aura aparigrahake ___ 'maiM bhAratakI sarakAra aura janatAkI taraphase varmI ananya upAsaka tathA sarvocca pracAraka the, janmadinakI saGghake prajAtantrakA abhivAdana karatA huuN| kevala varmA eka dinakI isa varSase chuTTe kI ghoSaNA kara dI hai| ke liye hI nahIM, balki bhArata tathA sampUrNa eziyAke aba samasta prAMtameM mahAvIra-jayantIkI sArvajanika liye yaha eka mahAn tathA pavitra dina hai / hama bhAratameM chuTTI rahA kregii| kaI varSoMse samAja aura jainasaMdeza isase vizeSa rUpase prabhAvita hue haiM, kyoMki na jAne Adi patra isa chuTTIke liye lagAtAra prayatna kara rahe kitane varSoMse hamArA varmAse sambandha rahA hai| atIta the| yadyapi yaha char3I bahuta pahale hI ghoSita ho jAnI kAlase hamAre prAcIna granthoM meM varmAko svarga deza kahA cAhiye thI phira bhI sarakArane apanI loka-priyatAkA jAtA rahA hai / atIta kAlameM hI kintu kucha samaya paricaya dekara jo sArvajanika chuTTIkI ghoSaNA kI hai bAda hamane varmAko eka saMdeza diyA, jo bhAratake usake liye hama samAjakI orase use dhanyavAda diye mahAntama putra gautama buddhakA saMdeza thA / isa saMdezake vinA nahIM raha sakate / abataka nimna sthAnoMmeM mahAkAraNa varmA aura bhArata ina 2000 yA kucha adhika vIra jayantIkI chuTTI svIkRta ho cukI hai:- yU0pI0, varSoM meM eka aTUTa bandhanoMmeM baMdhe rahe haiM / anya bAtoMke bihAra, sI0 pI0, indaura, rIvAM, bhopAla, bharatapura, atirikta isameM zAnti tathA sadAcaraNakA sandeza bijAvara, barAra prAnta, alavara, bUndI, koTA, orachA, thA aura Aja anya kisI bhI bAtakI apekSA zAnti bIkAnera, ajayagar3ha, akalakoTa, alIrAjapura oMdha, aura sadAcaraNakI AvazyakatA hai| aura isa liye avAgar3ha, ajamatagar3ha, atholika, baDavAnI, bAghATa, Aja hama varmAke prajAtaMtrake avirbhAvakA svAgata bajAnA, bAlasInaura, bAlasana, vaner3A, bAMsavAr3A, karate haiN| baravAlA, bhoTa, bilakhA, bagalarA, barambA, bonaI ___ atItameM hama donoM hI kAphI arase taka pRSThabhUmimeM khaMbhAta, chagabhAravara, cambA, chatarapura, cUr3A, choThA rahe haiM / hama donoMhI harSa aura viSAdameM bhAgIdAra rahe udaipura, caumU, cuiravAna dAsapalA, datiyA, dhAra haiM aura svAdhInatA prAptike samaya hama donoMko aneka dharamapura, dhaulatapura, dhrAMgadharA, dhaula, dujAnA, DUgara For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 1] sAhityaparicaya aura samAlocana [ 43 pura, dAMtA, devAsajuniyara, devAsasInIyara, ghor3Asara, bhAratake zikSAmaMtrIke kAryAlayase prakAzita eka hiMDola, hathavA, IDara, jayapura, jAmanagara, jhAbazrA, vijJaptimeM sUcita kiyA gayA hai ki 1851 kI landana jhAlAvAr3a, mIMda, jodhapura, jUnAgar3a, jambUgor3A, pradarzanIke zAhI kamiznaroMdvArA isavarSa bhAratIya vizvakaraulI, kaTosana, kavardhA, kyoMmara, khaDaula, khajUra- vidyAlayoM athavA jina saMsthAoM meM vijJAnakI zikSA gAMva khaMDelA, khaniyAdhAnA, khirAsarA, koThI, koTarA- denekA posTa grejueTa vibhAga vidyamAna hai unake visAMgAnI, kurundavAr3a sIniyara, kizanagar3ha, kekar3I dyArthiyoMko vijJAna-sambandhI anusandhAnake liye eka khairAgar3ha, kolhApura, kankera kuravaI, lakhatara, lAThI, chAtravRtti dI jaaygii| yaha chAtravRtti 350 pauMDa vAlombar3I, lodhIkA, lunAvAr3A, mahIyara, maliyA, mAM- Sika hogI jo do sAla ke liye dI jaayegii| yaha chAtraDavA, mAMgaraula, mirajajUniyara, mauhanapura, mUlI, vRtti usa vidyArthIko dI jAyegI, jisane vizva vidyAsusthAna, mohamdI, manipura, mAnasA, makarAI, nAgauda, layakA apanA pUrA korsa samApta kara liyA ho aura nalAgar3ha, nandagAMvarAja nayAgar3ha, narasiMhagar3ha, nAna- jisameM maulika vaijJAnika anusandhAnakI pratibhA pAI pAr3A, nAbhA, pannA, juniyA, paTanA pATaudI paMcakoTa, jAtI ho / nirvAcita vidyArthIko kamiznaroM dvArA svIpAdar3I, paratApagar3ha, pethApura, phalTana, porabandara, kRta kisI bhI videzI saMsthAmeM rahakara tAttvika athavA rAyasAMkalI, rAjakoTa, rAjapIpalA, rAnAsana, ratalA- prayukta vijJAnako kisI zAkhAmeM anusandhAna karanA ma, saulAnA, zAhapurA, sakatI, samathara, soMTha sAyalA, hogaa| sIkara, sirohI, sItAmaU, sudAsanA, thAnA devalI, isa chAtravRttike liye bhAratIya DomIniyama athavA ToMka, bar3iyAvalA, balAsanA, varasor3A, ghasAdara, bhAratIya riyAsatoMke sabhI aise prajAjana AvedanavIrapura, viThThalagar3ha, bar3havAna, vAva, vAI patra bheja sakate haiM / jinakI Ayu 1 maI 1648 ko 26 uniyArA aura kurumdavAr3a juuniyr| varSase kama baiThatI ho| bhAratameM rahane vAle athavA __ yadi ina sthAnoMke atirikta bhI aura kahIM chuTTI videzameM rahanevAle vidyArthiyoMko apane Avedanapatra svIkRta huI ho to pAThaka sUcita kreN| aba mahAvIra sambaddha vizvavidyAlaya athavA saMsthAke adhikAriyoM jayantIkI chuTTIke samArohako sArvajanika rUpase manAne kI siphAriza sahita sambaddha vizvavidyAlaya athavA ke liye viziSTa Ayojana karanA cAhiye aura jaini- saMsthAke jariye prAntIya sarakAroM aura sthAnIya adhi* yoMko usa dina apanA vyApAra tathA kArobAra banda kAriyoMke jariye adhikase adhika 10 mArca 1948 rakhakara pUrI laganake sAtha mahAvIra jIvana ke sAtha taka bhArata sarakArake zikSA-vibhAgake saikreTarIke pAsa apanA samparka sthApita karanA caahiye| bheja denA cAhiye / 6 vaijJAnika anusandhAnake liye chAtra yogya jaina chAtroM ko isa dizAmeM avazya bar3hanA pratiyAM caahiye| sAhitya paricaya aura samAlocana 1-anubhava prakAza-lekhaka, sva0 paM0 dIpa- (mAravAr3a) mUlya, anubhavana / canda zAha kaasliivaal| prakAzaka, zrI maganamala yaha hindIkA eka mahattvapUrNa saMkSipta AdhyAtmika herAlAla pATanI di0 jaina pAramArthika dRSTa, mAroTha gadyagrantha hai / svAdhyAya premiyoMke liye bahuta For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 6 upayogI hai| isakI prastAvanAmeM paM0 paramAnanda 5- khaNDelavAla jaina hitecchukA purANAGkajaina zAstrI, vIrasevAmandira, sarasAvAne lekhakake sampAdaka aura prakAzaka-paM0 nAthUlAla jaina saMkSipta jIvana-paricaya aura unakI racanAoM para sAhityaratna indaura, sahasampAdaka paM0 bhaMvaralAla jaina prakAza DAlA hai| isase jJAta hotA hai ki lekhaka nyAyatIrtha jypr| vikramakI aThArahavIM sadIke antima caraNa (1776) __ yaha ukta patrakA vizeSAGka abhI hAla meM prakAzita ke eka anubhavI AdhyAtmika vidvAn haiN| yaha huA hai / isameM purANa aura purANake vividha bhAgoM, svAdhyAya premiyoM ke kAmakI cIz2a hai prayojanoM Adi para sundara prakAza DAlA gayA hai| sva0 2- jainabodhakAcA 10 varSAcA itihAma- paM0 ToDaramallajI, jainendrajI, nemicandrajI jyotiSA cArya, bA0 ajitaprasAdajI eDavokeTa, paM0 kailAzacandra lekhaka- phUlacanda hIrAcanda zAha, solApura / prakAzaka jIzAstrI, bA0 kAmatAprasAdajI, paM0 cainasukhadAsajI paM0 vardhamAna pAzvanAtha zAstrI, maMtrI-dha0 rAvajI Adi aneka lekhakoMkI sundara aura mahatvapUrNa racanAe~ sakhArAma dozI smArakamaDala, solApura / mUlya / -) / isameM nibaddha haiN| aGka paThanIya va sarAhanIya hai| prastuta pustaka marAThI jaina bodhakake sATha varSakA saMkSipta itihAsa hai| isameM kaba aura kina sampAdakoM 6- tattvArthasUtra-(sArtha)sampAdaka paM lAlabahAdura ne sevA kArya kiyA, yaha batalAyA gayA hai| sAmA- zAstrI, prakAzaka bhA0 di0 jaina saGgha mathurA / muu0|-) jika pravRttikA isase kitanA hI nidarzana hotA hai| yaha saMskaraNa pichale saba saMskaraNoMse apanI 3- vivaraNa-patrikA- prakAzaka-di0 jaina anya vizeSatA rakhatA hai / vaha yaha ki pATha karanevAle strI-puruSoM aura pAThazAlAoMke bAlaka bAlikAoMke zikSA saMsthA, kaTanI (madhyaprAnta) / . liye dhAraNayogya mUlArtha isameM diyA gayA hai, jisase yaha pUjya paM0 gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcArya unheM isako par3hate par3hate hI usakA bhAvajJAna hojAvegA dvArA saMsthApitaca saMrakSita digambara jaina zikSA saMsthA bhASA bahuta sarala au kaTanIkI vi0 saM0 1688 se vi0 saM0 2002 taka pustaka-samAptike antameM jo 'ajJaramAtrapadasvarapandraha varSoMkI riporTa hai| isameM saMsthAke vibhinna honaM' 'dazAdhyAye paricchinne 'tattvArthasUtrakartAraM ye vibhAgoM aura unake Aya-vyaya, unnati AdikA tIna padya mUlameM hI milA diye gaye haiM unase pAThakoMko saMkSipta vivaraNa diyA gayA hai jisase jJAta hotA hai yaha bhrama ho sakatA hai ki ve tonoM padya sUtrakArake hI ki saMsthAne thor3e samayameM paryApta pragati kI hai| banAye huye haiM ; parantu aisA nahIM hai pahalA padya hI 4- digambara jainakA svatantratA aka sUtrakArakA hai, anya do padya to pIchese sUtrakA mAhA mya pradarzita karane ke liye kinhIM TIkAkArAdi vidvAnoM sampAdaka-mUlacanda kizanadAsa kApar3iyA, suurt| dvArA jor3a diye gaye haiN| ata: unheM mUlameM nahIM digambara jaina apane vizeSAGkoM ke liye prasiddha hai| milAnA thaa| hAM unheM mUnase pRthak 'tattvArthasUtrakA yaha vizeSAMka bhAratakI svatantratA-prAptike upalakSyameM mAhAtmya' zIrSaka dekara usake nIce diyA jA sakatA hAla meM prakaTa huA hai| kavarake mukha-pRSThapara svAdhIna thaa| sutrakArakA saMkSipta jIvana-paricaya bhI rahatA to bhArata aura rASTrIya jhaMDeke citroMke sAtha paM0 neharU, aura bhI acchA thaa| phira bhI prastuta saMskaraNa jisa saradAra paTela aura rASTrapati DA0 rAjendraprasAdake uddezyakI pUrti keliye prakaTa kiyA gayA hai usakI nisundara citra haiN| tRtIya pRSThapara ahiMsAke pujArI pUjya zcayahI isase pUrti hotI hai / aisA saMskaraNa nikAlane varNI jI aura mahAtmA gAMdhIke bhavya citra haiM / lekha ke liye sampAdaka aura prakAzaka donoM dhanyavAdAha haiN| paThanIya haiN| kApaDiyAjIkA prayatna stutya hai| -darabArIlAla koThiyA lahA For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhtAra sAhabakI 71vIM varSagAMThakA dAna vIra-sevA-mandirake saMsthApaka va adhiSThAtA ranapura, jainakAlija sahAranapura, syAdvAda mahAvidyAlaya zrImAn paM0 jugalakizorajI mukhtArane apanI 71 vIM kAzI, di0 jainasaGgha mathurA, R0 brahmacaryAzrama mathurA, varSagAMThake avasarapara gata maMgasira sudi 11 255) ru0 sattake jainasaMskRta vidyAlaya sAgara, zrIkundakunda jaina kA jo dAna nikAlA hai aura jise unhoMne samAna rUpa hAIskUla khataulI, jainabAlAvizrAma ArA. jainaanAse vitarita kiyA hai vaha jina 51 saMsthAoM Adiko thAzrama dehalI. nami jaina auSadhAlaya dehalI, jainadiyA gayA hai unake nAmAdi isa prakAra haiM- mitra maNDala dehalI. digambarajaina pariSada dehalI, di0 ___zrIsammedazikhara, rAjagRha. pAvApura, giranAra jaina vidvatpariSad bInA, jainaauSadhAlaya bar3anagara, zatruJjaya, sonAgira, kunthalagiri, gajapaMthA, hastinApura jainakAlija bar3auta, jainasiddhAMtabhavana zrArA, mahAvIra droNagiri, reziMdegiri, mahAvIrajI, paJcAyatI jaina- jainagurukula kAraJjA, di0 jaina mahAsabhA dehalI, mandira srsaavaa| jaina tIrthakSetra kameTI bambaI. satyasamAja vardhA. jainaanekAnta, Atmadharma, saGgama, vIra, vIravANI gurukula vyAvara, vIra vidyAlaya papaurA, pariSad jainajainamitra, jaina sandeza, jainagajaTa (aMgrejI) khaNDela- parIkSA borDa dehalI (kisI bhI parIkSAmeM prathama Ane vAla jainahitecchu, jaina, jainmhilaadrsh| vAle harijana yA musalamAnako pAritoSaka), atithi ___ vIra sevAmandira, jaina kanyApAThazAlA sarasAvA, sevAsamiti songddh'| jainaguruphula sahAranapura, jainakhairAtI zaphAkhAnA sahA -darabArIlAla koThiyA - bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana " 1. mahAbandha-(mahAdhavala siddhAnta zAstra) prathama bhaag| Nika raumA~sa) 4 // ) hindI TIkA sahita 12) 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM-(64 jaina 2. karalakkhaNa-(sAmudrika zAstra) hindI anuvAda kahAniyAM) vyAkhyAna tathA pravacanoMmeM udAharaNa deneyogya 3) sahita / hastarekhA vijJAnakA navIna grantha / sampAdaka-pro0 . pathacihna-(hindI sAhityakI anupama pustaka) smRti praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / 1) rekhAeM aura nibandha / 2) 3. madanaparAjaya-kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) 10 pAzcAttya takazAla-(pahalA bhAga) epha0 e0 ke bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanAsahita / jinadevake kAmake lAjikake pAThyakramakI pustk| lekhaka-bhikSu jagadIzajI parAjayakA sarasa rUpaka / sampAdaka aura anuvAdaka-50 kAzyapa, ema0 e0. pAli-adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya rAjakumArajI sA08) kAzI / pRSTha 384 / mUlya 4 // ) 4. jainazAsana-jainadharmakA paricaya tathA vivecana karane 11. kundakundAcAyeke tIna rn-2)| vAlI sundara racanA / hinda vizvavidyAlayake jaina rilIjanake 12. kannaDaprAntIya tADapatra granthasUcI-(hindI) mUDabidrI epha0 e0 ke pAThyakramameM nirdhArita / kavara para mahAvIrasvAmI ke jainamaTha, jainabhavana, siddhAntabasadi tathA anya grantha kA tiraMgA citra / 4/-) bhaNDAra kArakala aura aliyUrake alabhya tADapatrIyagranthoMkA ... hindI jaina sAhityakA saMkSipta itihAsa-hindI savivaraNa paricaya / pratyeka mandira meM tathA zAstrabhaMDArameM virA jaina sAhityakA itihAsa tathA paricaya / 2 // ) jamAna karaneyogya / 10) 6. Adhunika jaina kavi-vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka vIra sevAmandirake saba prakAzana yahAMpara milate haiM / paricaya aura sundara racanAe~ / 3 // ) -pracArArthapustaka maMgAnevAle mahAnubhAvoM ko vishesssuvidhaa| 7. mukti-dUta-aJjanA-pavanaJjayakA puNya caritra (paurA bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa / / For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. A-731. bhAratakI mahAvibhUtikA duHsaha viyoga ! bhAratakI jisa mahAvimUti mahAtmA mohanadAsa karmacandajI gAndhIke Akasmika nidhana-samAcAroMse sArA vizva eka dama vyApta ho gayA hai, sarvatra duHkhako lahara vidya dvegase phaila gaI hai. cAra ora hAhAkAra macA huA hai-zoka chAyA huA hai aura videzoM takameM jisa aghaTita ghaTanAko mahA Azcaryako dRSTise dekhA jA rahA hai tathA usapara zoka manAyA jA rahA hai, usa duHkhaprada du:samAcAra ko anekAntameM kaise prakaTa kiyA jAya, yaha kucha samajhameM nahIM AtA! isa duHsaha viyogake kAraNa hRdaya du:khase paripUrNa hai, lekhanI kAMpa rahI hai aura isaliye kucha bhI ThIka likhate nahIM banatA vaddhi isa bAtake samajhane meM hairAna aura parezAna hai ki jo mahAtmA dina-rAta avizrAntarUpase bhAratakI hI nahIM kintu vizvakI ni:svArtha bhAvase sevA kara rahA ho, sadA hI mAnava-samAjakI unnatike liye prayatnazIla ho, hRdaya meM kisIke bhI prati dveSabhAva na rakhatA ho, ekaniSTAse 'ahimA aura satyakA pujArI ho; ahisAko kamogha-zaktise, binA raktapAtake hI jisane bhAratako svarAjya / lAyA ho aura jisakI sArI zaktiyAM usa sAmpradAyika viSako loka-dRdayAse nikAlane meM lagI ho jo samAjako mUrchita patita aura maraNonmukha kiye huye hai, usa mahApuruSako mAra DAlanekA vicAra kisI mAnava hRdaya meM kaise utpanna huA ? kaise usa lokapUjya lokottara paropakArakI mRtiko tor3ane ke liye kisI sajIva prANI kA kadama Age bar3hA ? aura kaise 30 janavarIkI sandhyAke samaya pAMca bajakara pAMca miniTapara Iza-prAthanAke liye jAte hue usa dharmaprANa niHzastra niraparAdha vRddha mahAtmApara tInabAra golI calAne ke liye kisI yuvakakA hAtha uThA !!! mAlUma nahIM vaha yuvaka kitanA niSTara, kitanA kaThora, kitanA nidaya aura kitanA adhika mAnavatAse zUnya athavA amAnuSika hRdayako liye hue hogA. jo aisA ghora pApakarma karane meM pravRtta huA hai, jisane sAre mAnava-samAjako usake nityake pravacanoM sadupadezoM salAha-mazaviroM aura sakriya sahayogoMse hone vAle lAbhoMse ekadama vaMcita kara diyA hai| aura isaliye jise mAnavasamAjakA bahuta bar3A hitazatru samajhanA caahiye| gAMdhIjIne usa marAThA yuvakakA-jisakA nAma nAthUlAla vinAyaka goDase batalAyA jAtA hai koI bigAr3a nahIM kiyA, koI aparAdha nahIM kiyA aura na usake prati koI duvyavahAra hI kiyA hai, phira bhI vaha unake prati aisA amAnupika kRtya karane meM pravRtta huA athavA majabUra huaa| jarUra isake pIche-puztapara koI bhArI SaDyantra hai-kucha aise logoMkI bahuta bar3I sAjiza hai jo sAre rAjatantrako hI ekadama badalakara svayaM sattAruDha honA cAhate haiM aura isaliye jo gAndhIjIko apane mAgekA pradhAna kaNTaka samajha rahe the| isa hRdayavidAraka durghaTanAse bhaviSya bar3A hI bhayaMkara pratIta ho rahA hai| ata: zAsanArUr3ha netAoM ko zIghra hI SaDayantrakA patA lagAte hue aba Age bahuptahI sataka evaM sAvadhAna rahane kI jarUrata hai aura bar3e prayatnake sAtha gAMdhIjIke usa mizanako pUrA karanekI avazyakatA hai jise ve abhI adhUrA chor3a gaye haiN| gAMdhI jI to bhArata ke hita ke liye anta meM apanA khUna taka dekara amara ho gye| aba yaha unake anuyAyiyoMkA parama kartavya hai ki ve unake mizanako saba prakArase saphala bnaayeN| isI meM bhAratakA hita hai aura yahI mahAtmAjIkA vAstavika artho meM amara smAraka hogaa| -sampAdaka mu0 prakA0 paM0 paramAnandazAstrI bhAratIyajJAnapITha kAzIke liye ajitakumAra dvArA akalaGkapresa sahAranapura meM mudrita For Personal & Private Use Only