Book Title: Anekant 1940 01
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527158/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3 pauSa, vIra ni0 saM02466 anekAnta vArSika mUlya 3) janavarI 1940 zrIbAhubalI svAmI isa kAmadevopama savAGga sundara baliSTha puruSane nidAruNa kAyaklezameM varSake varSa bitA ddaale| loga dekhakara hA hA khAte the aura nistabdha raha jAte the| usakI spRhaNIya kAyA miTTI banI jA rahI thI / striyA~ usa ninimIlita netra, magna-mauna, zilAkI bhAMti khar3e hue puruSa-puMgavake caraNoMko dho-dhokara vaha pAnI aA~khoM lagAtI thiiN| usake caraNoMke pAsakI miTTI auSadhi samajhI jAtI thii| para vaha saba zrorase vilaga, anapekSa, banda-A~kha banda-mukha, malina deha, kRza-gAta, tapasyAmeM lIna thaa| _jainendra TECTROLOLORD OPLOADITORIEOFODROPIONORMOOHINOOROSONIOXONTONTERCORROROFOONICTIGEGENORE sampAdaka saMcAlakajugalakizora mukhtAra tanasukharAya jaina adhiSThAtA vIra-sevAmandira saramAvA (sahAranapura) kanaoNTa sakasa po0 bo0 naM048 nyU dehlii| ROMOKISHORTONSIDDROIDALEGAOSINORGALTHOKOND DISTIGORMONTROHGDEIOENOONDO pATana nIra rAkApasayodhyA 2 goyalIya NeKOIRO GIONACHOOL Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI 1. siddhasena smaraNa ... 2. puruSArtha (kavitA) - [le0 zrI0 maithilIzaraNa gupta 3. dhavalAdi zruta- paricaya [sampAdakIya... 4. sudhAra saMsUcana. 2. usa dina ( kahAnI ) - zrI "bhagavat " 6. jainadharma kI vizeSatA [ zrA sUrajabhAna vakIla 7. vIra zAsanA~ka para sammatiyA~... 8. vAstavika mahattA [ zrImad rAjacandra .... 2. jJAtavaMzakA rUpAntara jATavaMza [ muni zrI kavI sAgarajI 10. dravya-mana [ paM0 indracanda zAstrI.... 11. ati prAcIna prAkRta "paMca saMgraha " [ paM0 paramAnanda ... 12. jaina aura bauddha nirvANa meM antara [ zrI jagadIzacandra ema. e. 13. eka mahAna sAhitya sevIkA viyoga [ sampAdakIya... pRSTha 4 205 206 // -vyavasthApaka 216 217 221 235 236 237 250 216 261 anekAntakI phAila anekAntake dvitIya varSa kI kiraNoMko kucha phAiloMkI sAdhAraNa jilda baMdhavAlo gaI haiN| 12 vIM kiraNa kama ho jAneke kAraNa phAileM thor3I hI bandha sakA haiM / ataH jo bandhu pustakAlaya yA mandiroM meM bheMTa karanA cAheM yA apane pAsa rakhanA cAheM ve 2 || ) ru0 maniyArDara se bhijavA deMge to unheM sajilda anekAntakI phAila bhijavAI jA sakegI / 265 jo sajana anekAntake grAhaka haiM aura koI kiraNa guma ho jAne ke kAraNa jilda bandhavAne meM asamartha haiM unheM 12vIM kiraNa chor3akara pratyeka kiraNake liye cAra thAnA aura vizeSAMka ke lie ATha zrAnA bhijavAnA cAhie tabhI pradezakA pAlana ho sakegA / - vyavasthApaka bhUla mazIna para chapate hue kinane ho phArmoM meM pR0 261 para lekhaka prophesara jagadIzacandajI ke 'prophesara' meM se "prophe" tara nikala gaye haiM kRpayA sudhAra lIjiyegA / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama withili - SEIUMULHIRUIT A MIR nIti-virodha-dhvaMsI loka-vyavahAra-vartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // ....... sampAdana-sthAna-bIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, ji. sahAranapura / prakAzana-sthAna-kanaoNTa sarkasa, po0 bo0 naM0 48, nyU dehalI dehalI kiraNa 3 pauSa parNimA, vIranirvANa saM0 2466, vikrama saM0 1966 sidvasana-smaraNA jagatprasiddhabodhasya vRSabhasyeva nistuSAH / bodhayanti satAM buddhiM siddhasenasya sUktayaH // -harivaMzapurANe, jinasenasUriH zrIsiddhasenAcAryakI nirdoSa sUktiyA~ jagatprasiddha bodhasvarUpa bha0 vRSabhadevakI sUktiyoMkI taraha satpuruSoMkI buddhi ko bodha detI hai--use vikasita karatI haiM / pravAdi kari-yathAnI kezarI naya-kezaraH / siddhsenkvirjiiyaadviklp-nikhraaNkurH|| __ --zrAdipurANe, zrIjinasenAcAryaH jo pravAdirUpI hAthiyoM ke samUha ke liye vikalparUpa nukIle nakhoMse yukta aura nayarUpa kezaroMko dhAraNa kiye hue kezarIsiMha haiM, ve zrIsiddhasena kavi jayavanta hoM-apane pravacanadvArA mithyAvAdiyoMke matoMkA nirasana karate hue, sadA hI loka-hRdayoM meM apanA sikkA jamAe rkheN| madukti-kalpalatikAM siMcanta: karuNAmRtaiH / kavayaH siddhasenAdyA vardhayantu hRdisthitAH // -yazodharacarite, muni kalyANakIrtiH hRdaya meM sthita hue zrIsiddhasena-jaise kavi merI uktirUpI choTImI kalpalatAko karuNA'matase sIMcate hue use vRddhiMgata kareM--arthAt maiM siddhasena-jaise mahA prabhAvazAlI kaviyoM ko adhikAdhika-rUpase hRdayameM dhAraNa karake apanI vANIko uttarottara puSTa aura zakti sampanna banAne meM samartha hoU / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...... puruSArtha le-kavivara zrI maithilIzaraNa gupta] puruSa kyA, puruSArtha huA na jo, manuja-jIvana meM jayake liye, hRdayakI saba durbalatA tajo / prathama hI dRr3ha pauruSa caahiye| prabala jo tumameM puruSArtha ho,. . vijaya to puruSArtha binA kahA~, ___ sulabha kauna tumheM na padArtha ho ? kaThina hai cira-jIvana bhI yhaaN| pragatike pathameM vicaro uTho, bhaya nahIM, bhavasindhu taro, uTho, puruSa ho, puruSArtha karo, uTho // puruSa ho, puruSArtha karo uTho // " (2) na puruSArtha binA kucha svArtha hai, yadi aniSTha ar3eM ar3ate raheM, na puruSArtha binA paramArtha hai| vipula vighna par3eM par3ate rheN| samajha lo yaha bAta yathArtha hai, hRdayameM puruSArtha rahe bharA, . ki puruSArtha vahI puruSArtha hai| __ jaladhi kyA, nabha kyA, phira kyA dharA / bhuvanameM sukha-zAnti bharo uTho, dRr3ha raho, dhruvadheyya dharo, uTho puruSa ho, puruSArtha karo, uTho puruSa ho, puruSArtha karo uTho / / na puruSArtha binA vaha svarga hai, . yadi abhISTa tumheM nija satva hai, na puruSArtha binA apavarga hai| priya tumheM yadi mAna-mahatva hai| na puruSArtha binA kriyatA kahIM, yadi tumheM rakhanA nija nAma hai, na puruSArtha binA priyatA khiiN| jagatameM karanA kucha kAma hai / saphalatA vara-tulya baro uTho, manuja ! to zramase na Daro, uTho, ____ puruSa ho, puruSArtha karo uttho|| puruSa ho, puruSArtha karo, uTho // (4) (8) na jisameM kucha pauruSa ho yahA~, prakaTa nitya karo puruSArtha ko, ___ saphalatA vaha pA sakatA kahA~ ? hRdayase taja do saba svArtha ko / apuruSArtha bhayaMkara pApa hai, yadi kahIM tumase paramArtha ho, na usameM yaza hai na pratApa hai / yaha vinazvara deha kRtArtha ho / na kRmi-kITa-samAna maro, uTho, sadaya ho, para dukha haro, uTho, puruSa ho, puruSArtha karo, uTho // puruSa ho, puruSArtha karo, uTho // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhavalAdi zruta-paricaya [ sampAdakIya ] dhavala - jayadhavala ke racayitA ( 2 ) ga vizeSAGka meM yaha batalAyA jA cukA hai ki dhavala-jayadhavala mUla grantha na hokara saMskRta - prAkRta bhASA - mizrita TIkAgrantha haiM, parantu apane apane mUla granthoMko sAthameM liye hue hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA jA cukA hai ki ve mUlagrantha kauna haiM, kisa bhASA ke haiM, kitane kitane parimANako lie hue haiM aura kisa kisa zrAcArya ke dvArA nirmita hue haiM athavA unake ava tArakI kyA kucha kathA ina TIkA-granthoM meM varNita hai, ityAdi / Aja yaha batAyA jAtA hai ki dhavala ke racayitA vIrasenAcArya aura jayadhavalake racayitA vIrasena tathA jinasenAcArya kauna the, kisa muni-paramparA meM utpanna hue the, TIkopayukta siddhAnta viSayaka jJAna unheM kahAMse prApta huA thA aura unakA dUsarA bhI kyA kucha paricaya ina TIkAgranthoM parase upalabdha hotA hai / zrIvIrasenAcArya dhavala ke antameM eka prazasti lagI huI hai, jo navagAthAtmikA hai aura jisake racayitA svayaM zrI vIrasenAcArya jAna par3ate haiM, kyoMki usameM antamaMgala ke taura para maMgalAcaraNa karate hue 'mae' (mayA) aura 'mahu' ' (mama) jaise padoM kA prayoga kiyA gayA hai aura granthasamApti ke ThIka samayakA bahuta sUkSmarUpase - usa vaktakI grahasthiti takako spaSTa batalAte hue - ullekha kiyA hai / isa prazastikI 1lI, 4thI aura pUrvIIM, aisI tIna gAthAzroMse vIrasenAcAryakA kucha paricaya milatA hai / pahalI gAthAse mAlUma hotA hai ki elAcArya siddhAnta viSaya meM vIrasena ke zikSA guru the-- isa siddhAntazAstra (SaTkhaNDA gama) kA vizeSa bodha unheM unhoMke prasAdase prApta huA thA, aura isaliye isa viSayakA ullekha karate hue vIrasenAcAryane una elAcArya ke apane Upara prasanna honekI bhAvanA kI hai-- prakArAntarase yaha sUcita kiyA hai ki 'jina zrIelAcAryase siddhAnta-viSayaka jJAna ko prApta karake maiM unakA RNI huA thA, unake usa RNako Aja maiM byAja (sUda) sahita cukA rahA hU~, yaha dekhakara ve mujha para prasanna hoMge / cauthI aura pAMcavI do gAthAoM meM yaha batalAyA hai ki jina vIrasena muni bhaTTArakane yaha TIkA ( dhavalA ) likhI hai ve AcArya zrAnandIke ziSya tathA candrasenake praziSya the aura 'paMcastUpa' nAmake munivaMza meM utpanna hue the-- usa *dhavalA meM zranyatra - 'karma' nAmake anuyogadvAra meM"vaiyAvRtya ke bhedoMkA varNana karate hue, munikulake 1 paMca stUpa, 2 guhAvAsI, 3 zAlamUla, 4 azokavATa, 5 khaMDakesara, aise paMca bheda kiye haiM / yathA " tattha kulaM paMcavihaM paMcathUhakulaM, guhAvAsIkulaM sAlamUlakulaM asogavAdakulaM khaMDakesa rakula cedi / " 'paMca stUpa' nAmaka munivaMza ke muniyoM kA mUlanivAsasthAna paMcastUpoM ke pAsa thA, aisA indranandi zrutAvatAra ke 'paMca stUyanivAsAdupAgatA ye'nagAriNaH" jaise Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 anekAnta [pauSa, pIra-nirvANa saM02466 ................ ... vaMzarUpI AkAzameM sUryake samAna the / sAtha hI, siddhAMta, rAhuke sAtha maMgala kumbharAzimeM thA, candramA mInarAzi chaMda, jyotiSa, vyAkaraNa aura pramANa (nyAya)-viSayaka kA aura zukra kumbharAzikA thA; jagatuMgadeva (govinda zAstroMmeM ve nipuNa the / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki tRtIya) Asana chor3a cuke the aura unake uttarAdhikArI vIrasenake dIkSAguru candrasenAcArya ke ziSya AryanandI rAjA boddaNArAya (amoghavarSa prathama) jo ki narendracUr3Athe aura isaliye unakI guruparamparA candrasenAcArya maNi the, rAjyAsanapara zrAruDha hue usakA upabhoga se prArambha hotI hai-elAcAryase nhiiN| elAcAryake kara rahe the / prazastikI kucha mAMthAoMmeM lekhakoMkI kRpAviSayameM yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki ve se koI koI pada azuddha pAye jAte haiN| pro0 hIrAlAla paMcastUpAnvayameM utpanna hue the-ve mAtra siddhAnta- jIne bhI, 'dhavalA' kA sampAdana karate hue unakA viSayameM vIrasenake vidyAguru the, itanA hI yahAM spaSTa anubhava kiyA hai aura apane yahAMke pravINa jyotirvida jAnA jAtA hai / indranandi-zrutAvatArameM unheM citrakUTa- zrIyuta paM0 premazaMkarajI dabekI sahAyatAse prazastike purakA nivAsI likhA hai, isase bhI ve paMcastUpAnvayI grahasthiti viSayaka ullekhoMkA jAMca par3atAla ke sAtha muniyoMse bhinna jAna par3ate haiN| saMzodhanakArya kiyA hai, jo ThIka jAna par3atA hai| sAtha prazastikI zeSa gAthAoM meM se dUsarImeM 'vRSabhasena' hI, yaha bhI mAlUma kiyA hai ki cUMki ketu hamezA rAhuse kA, tIsarImeM arhatsiddhAdi parameSThiyoMkA antyamaMgala- saptama sthAna para rahatA hai isaliye ketu usa samaya ke taura para smaraNa kiyA gayA hai aura antakI cAra siMharAzi para thaa| aura isa taraha prazastiparase granthakI gAthAoMmeM TIkAkI samAptikA samaya, usa samayakI janmakuNDalIkI sArI grahasthiti spaSTa ho jAtI hai / astu, rAjyasthitikA kucha nirdeza karate hue, diyA hai- arthAt yaha pUrNa prazasti apane saMzodhita rUpa-sahita, jise yaha batalAyA hai ki yaha dhavalA TIkA zaka saMvat 738 braikaTa (koSThaka)meM dikhalAyA gayA hai, zrArAkI pratike ' meM kArtika zukla trayodazIke dina usa samaya samApta anusAra isa prakAra haikI gaI hai jaba ki tulAlagnameM sUrya bRhaspati ke sAtha thA jassa se(pa)sAeNa mae siddhatamidaM hi ahilaDhuMdI tathA budhakA vahAM asta thA, zanizcara dhanurAzimeM thA,, (lihid)| vAkyase pAyA jAtA hai| isIse una muniyoMke vaMzakI mahu so elAiriyo pasiyau varavIraseNassa // 1 // 'paMcastUpAnvaya' saMjJA par3I; parantu ye paMcastUpa kahAM the, vaMdAmi usaha leNaM tihuvaNajiya-baMdhavaM sivaM saMtaM / isakA koI ThIka patA nahIM calatA / sAtha hI, ukta zru- NANa-kiraNAbahAsiya-sayala-iyara-tama paNAsiyaM ditttth||2 tAvatArameM uddhRta purAtana vAkyoM ke "paMcastUpyAstataH arahaMtapado ( arahaMto) bhagavaMto siddhA siddhApasisenA:"paMcastRpyAstu senAnAM" jaise aMzoMse yaha bhI ddhayAiriyA / sAhU sAhU ya mahaM pasI( si )yaMtu jAnA jAtA hai ki paMcastUpAnvaya senasaMghakA hI vizeSa bhaDArayA savve // 3 // ajjajjaNaMdisisseNujjavakammassa athavA nAmAntara hai / vIrasenakI gaNanA bhI senasaMghake caMdasekhassa / taha NatveNa paMcatthUhaeNayabhANuNA AcAryoM meM hI kI jAtI hai-senasaMghakI paTTAvalI meM muNiNA // 4 // siddhaMta-chaMda joisa-bAyaraNa-pamANaunake nAmakA nirdeza hai| sattha NivuNeNa / bhaTTAraeNa TIkA lihiesA viirsennenn||5 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - varSa 3, kisa ] nayAdizruta-paricaya anIsammi sAsiya(satasae) vikasarAyasmie kisa) prathamakI pAMca mAmA kI zonA saba padya susaMgaramo ( sagaNAme ) / saMskRta bhASAke haiN| isake racayitA vIrasamake ziSya pA(yA)se suterasIe bhAva (gu)-vilo dhavala-pala // jinasena haiM aura isameM TIkA-nAma, antya-maMgalAcaraNa jagatu gardavarajje riyamhi kuMbhanhi rAhuNA kii| tathA granthakI samAnike samayAdikI sUcanAoMke sAtha sUre tulAe saMtaM (te)gurumhi kulabillAe hone // bIrasena aura jinasena donoM prAcAryokma kucha-kucha maricAvamhi yAta)riNaghutte siMgghe sukkammi mi mINa) caya bhI diyA huA hai / zrIvIrasenAcArya ke pricycNdmmi| vipAyaka mukhya padya mArAke siddhAnta-bhavanakI pratike kattiyamAle esA TIkA hu mamANilA (yA) dhavalA // anusAra isa prakAra haiM :bohaNarAyariMde NariMdacUDAmaNimhi bhuMjate / * zrIvIrasena ityAtta bhaTTAraka-pRthumathaH / siddhadhanayamasthiya muruppasAgaNa vigatA sA // 6 // pAradRzvAdhividyAnAM sAcAdiva sa kevalI // 1 // ina prazasti ke bAda eka saMgamakA prazasti patra prINita-prANisaMpattirAkAMtAzeSagocarA / aura sA hai, jo saMbhAtaH kAmAcA kinI ziSya bhAratI bhAratIvAjJA pakhaNDe yasya nA'skhalana // 20 // kI--mA: jinasena mI--ti nAga patA hai, aura vaha yasya naisargikI prajJAM dRSTvA sarvArthamAminIM / isa prakAra hai:-- jAtA sarvajJasabhAve nirArekA manISiNaH // 21 // za-grIti zAdezAvaraliridheya rAddhAntavidbhiH yaM prAhuH prasbodha-dIdhiti-prasarodayaM / zrutakevalinaM prAjJAH prajJAzramaNasattamaM // 22 // sAkSAnsarvajJa evetyavati maninimama stupAto (vANaiH) prasiddha siddha siddhAMta-vAdhivAdhauta zuddhadhIH / yo dRSTI vizvavidyAnidhiriti jAti prApta bhaTTArakAkhyaH sAddhaM pratyekabuddhairyaH spardhate dhIddhabuddhibhiH // 23 // sa naM. baragI jayati para bhitrakAraH // 1 // 28 pahalI gAthA TIkA nAmAdi-viSayaka hai aura i. batalAyA ... ko zabda vaha nimna prakAra hai; zeSa gAthAe~ zrutadevatAke mparaNA dime sambandha rakhatI haiMrUpa, sAmAnamA .... ' ke rUpa aura cAra . entha samApai dhavaliyatihuvaNabhavaNA pasiddhamAhappA / degA---granamA ri ... pAhuDasuttANamimA jayadhavalA sariNayA TIkA // 1 // nA.. isa padyase pahale vIrasena-viSayaka do padya aura vA . : ...... ....... sAra haiM. jo nimna prakAra haiMsamAna .. .... ..... bhUyAdAvIrasenasya vIrasenasya zAsanaM / apanA kA ..... .. bhUyAdAvIrasenasya vIrasenasya zAsanaM (1) // 17 // bhAsIdAsa dadAmannabhavyasatvakumudatIM / jo saMskAramA t mudatI kamIzo yaH zazAMka iva puSkalaH // 18 // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. anekAnta [pauSa, vIra-nirvANa saM02466 pustakAnAM ciraMtAnAM guruvamiha kurvtaa| praziSya tathA AryanandIke ziSya the aura unhoMne apane ye nAtizAyitAH pUrve sarve pustakaziSyakAH // 24 // kula, gaNa tathA santAna (ziSyasamUha) ko apane yastapodIptakiraNaibhanyAMbhojAni bodhayan / vyadyotiSTa munInenaH paMcastUpAnvayAmbare // 25 // guNoMse ujvala kiyA thaa| praziSyazcandrasenasya yaH ziSyopyAryanaMdinAM / ___ yaha paricaya kucha atizayAlaMkArase yukta honepara kulaM gaNaM ca saMtAnaM svaguNairudajijvalat // 26 // __ bhI bahuta kucha tathyapUrNa jAna, par3atA hai aura isakA ina padyoMmeM batalAyA hai ki-'zrI vIrasenAcArya kitanA hI anubhava vIrasenAcAryakI dhavalA aura jayabhaTTAraka padakI mahAkhyAtiko prApta the aura sAkSAt dhavalA aisI donoM TIkAoMko dekhanese ho sakatA hai / kevalIkI taraha adhikAMza vidyAoMke pAradRSTA the / unakI isa paricaya meM bhI vIrasenako paMcastapAnvayI candrasenake azeSa viSayoMse paripUrNa tathA prANisampattiko-prANiyoM praziSya tathA AryanandIke ziSya sUcita kiyA hai / sAtha meM utkarSako prApta mAnavasaMtatiko athavA prANisamUhako- hI, elAcAryakA gururUpase koI ullekha hI nahIM kiyA, saMtuSTa karanevAlI bhAratI(vANI)siddhAntAgamake SaTkhaNDoM jisakA yaha spaSTa artha jAna par3atA hai ki vIrasenAcAryameM usI prakArase nirbAdha pravartatI thI jisa prakAra ki bharata kI guruparamparA ukta candrasenAcAryase hI prAraMbha hotI hai, cakravartIkI aAzAbharatakSetrake chahokhaNDoMmeM akhaNDitarUpa elAcAryase nahIM-elAcAryase unheM prAyaH SaTkhaNDAse vartatI thI arthAt jisa taraha bharata cakrIkI aAzA gamaviSayaka jJAnakI hI prApti huI thI, jayadhavalaMke zrAchahoM khaNDoMmeM pramANa mAnI jAtI thI usI taraha vIrasenA- dhArabhUta kaSAyaprAbhUta ke jJAnakI prApti nahIM / cAryakI vANIbhI SaTakhaNDAgamake viSayameM pramANa mAnI vIrasenAcArya jayadhavalAko pUrI nahIM kara sake, ve jAtI thii| unakI sarvapadArthoM meM praveza karanevAlI svAbhAvika usakA pUvArdha hI-jo ki prAyaH 20 haz2Ara zloka buddhiko dekhakarabuddhimAna loga sarvajJake viSayameM zaMkArahati parimANa hai-likha pAye the ki unakA svargavAsa hogayA, hogaye the / ve prakarSarUpase sphurAyamAna jJAnakI kiraNoMke aura isaliye uttarArdhako-jo ki 40 haz2Ara zlokaprasArako liye hue the aura isaliye vidvAn jana unheM parimANa hai--unake ziSya vIrasenane likhakara samApta zruta kevalI tathA prajJAzramaNoMmeM uttama kahate the| unakI kiyA hai / samAptikA samaya zaka saMvat 756 phAlguna buddhi prasiddha aura siddha aise siddhAnta-samudrake jalase zuklA dazamIke pUrvAnhakA hai,jabaki nandIzvara mahotsavake dhulakara zuddha huI thI, aura isaliye ve tIvra buddhi ke avasara para arthAt aSTAnhikA parvameM-mahAn pUjAdhAraka pratyeka buddhoMke sAtha spardhA karate the| unhoMne vidhAna pravarta rahA thA, aura gurjararAjA amoghavarSakA prAcIna pustakoMke gauravako bar3hAyA thA aura ve apane rAjya thA / unhIMke rAjyake vATagrAma nagara meM yaha sUtrArthapUrvake sabhI pustakaziSyoM-pustakapAThiyoM athavA pustakoM- darzinI 'jayadhavalA' Ta kA, jise 'vIrasenIyA' nAma bhI dvArA jJAna prApta karanevAloMmeM bar3he car3he the| ve munirAja- diyA gayA hai, ukta samaya para samApta kI gaI hai, jaisA rUpI sUrya apane tapakI dedIpyamAna kiraNoMse bhavyajanarUpI ki prazastike nimna padyoMse prakaTa hai- . kamaloMko vikasita karate hue paMcastUpAnvayarUpI aAkAza- iti zrIvIrasenIyA TIkA sUtrArthadarzinI / meM savizeSa rUpase udyotako prApta hue the / ve candrasenake vATagrAmapure zrImadgurjarAryAnupAlite // 6 // Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3] dhavalAdi zruta-paricaya 211: phAlgune mAsi pUrvAnhe dazamyAM shuklpksske| .. aura sAtha hI ApakI 'dhavalA' bhAratIko spaSTarUpase pravardhamAnapUjorunandIzvaramahotsave // 7 // namaskAra bhI kiyA hai / vIrasenake ziSya honese ye bhI amoghvrssraajendr-praajyraajy-gunnodyaa| paMcastUpAnvayI AcArya haiM aura isaliye inakI bhI niSThitA pracayaM (?) yAyAdAkalpAntamanalpikA // 8 // guruparamparA candrasenAcAryase prArambha hotI hai-elAcASaSThirevasahasrANi granthAnAM primaanntH| yase nhiiN| 'vidvadratnamAlA' meM usakA elAcAryase zlokAnuSTabhenAtra nirdiSTAnyanupUrvazaH // 6 // prArambha honA jo likhA hai vaha ThIka nahIM hai / vibhaktiH prathamaskaMdho dvitIyaH saMkramodayau / ___ jayadhavalAkI ukta prazastimeM, vIrasenakA paricaya upayogazca zeSAstu tRtIyaH skandha iSyate // 10 // . . deneke bAda, jinasenako vIrasenakA ziSya batalAte hue, ekAnnaSaSThisamadhikasaptazatAbdeSu zakanarendrasya / jo paricayakA prathama padya diyA hai vaha isa prakAra haisamatItISu samAptA jayadhavalA prAbhRtavyAkhyA // 11 // tasya ziSyo bhavecchImAn jinasenaH samidhIH / yaha bAta Upara batalAI jAcukI hai ki dhavalA bhAviddhAvapi yatkaraNau vidvau jJAnazalAkayA // 27 // TIkA zakasaMvata 738meM banakara sama isase mAlUma hotA hai ki zrIjinasena vIrasenAcA bAda hI yadi jayadhavalA TIkA prArambha karadI gaI thI, ryake tIvra buddhi ziSya the| sAtha hI, yaha bhI mAlUma jisakA usake anantara prArambha honA bahuta kucha svA hotA hai ki Apa aAviddhakarNa the arthAt Apake dono bhASika jAna par3atA hai, to yaha kahanA hogA ki jaya kAna biMdhe hue the, phira bhI Apake kAna punaH jJAnadhavalAke nirmANa meM prAyaH 21 varSakA samaya lagA hai| zalAkA se viddha kiye gaye the, jisakA bhAva yahI ca ki isakA eka tihAI bhAga hI vIrasenAcArya likha jAna par3atA hai ki muni-dIkSAke bAda athavA pahale pAye the, isaliye ve dhavalAke nirmANa ke bAda prAyaH zrApako gurukA khAsa upadeza milA thA aura usase 7 varSa taka jIvita rahe haiM, aura isase unakA astitva Apako bahuta kucha prabodhakI prApti huI thii| kAla prAyaH zaka saMvata 745 taka jAna par3atA hai| Apa bAla-brahmacArI the--bAlyAvasthAse hI Apane - isa taraha yaha vIrasenAcAryakA dhavala-jayadhavalake * AdipurANake ve padya isa prakAra haiM:AdhAra para saMkSipta paricaya hai / aba jinasenAcArya ke paricayako bhI liijiye| zrIvIrasena ityAtta-bhaTTArakapRthuprathaH / zrI jinasenAcArya sa naH punAtu pUtAtmA vAdivRndArako muniH / / 5 / / jayadhavalake uttarArdhake nirmAtA ye jinasenAcArya lokavitvaM kavitvaM ca sthitaM bhaTTArake dvyN| ve hI jinasenAcArya haiM jo prasiddha zrAdipurANa graMthake / vAgmitA vAgmino yasya vAcA vAcaspaterapi // 56 // racayitA haiM aura prAyaH bhagavajjinasenake nAmase ulle- siddhAntopanibandhAnAM vidhAturmadgurozciram / khita kiye jAte hai / zrAdipurANameM bhI inhoMne "zrI- manmanaHsarasi stheyAnmRdupAdakuzezayam // 57 // vIrasena ityAtta bhaTTArakapRthuprathaH' ityAdiM vAkyoMke dvArA dhavalA bhAratI tasya kIrti ca zuci-nirmalAm / zrIvIrasenAcAryakA apane gururUpase smaraNa kiyA hai dhavalIkRtaniHzeSabhuvanAM tAM namAmyaham // 56 / / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pauSa, vIra-nirvANa saM02466 akhaNDa brahmacarya vratakA pAlana kiyA thaa| atisunda- yaH kRzo'pi zarIreNa na kRzobhUta tapoguNaiH / rAkAra aura aticatura na hone para bhI sarasvatI zrApa na kRzatvaM hi zArIraM guNaireva kRzaH kRzaH // 32 // para mugdha thI aura usane ananye-zaraNa hokara usa samaya yo nAgrahIkApalikAnnApyacintayadaMjasA / zrApakA hI zrAzraya liyA thaa| sAtha hI, zrAsanna bhavya tathApyadhyAtma vidyAbdheH paraM pAramazizriyat // 33 // hone kI vajahase, muktilakSmIne svayaMvarAkI saraha utsuka jJAnArAdhanayA yasya gataH kAlo nirantaraM / hokara Apake kaNThameM zrutamAlA DAlI thI / isa alaM- tato jJAnamayaM piNDaM yamAhustattvadarzinaH // 34 // kuta bhAvako prazastike nIce likhe padyoMmeM prakaTa kiyA jinasenane jayadhavalA TIkA ke uttara-bhAgako apane gayA hai guru (vIrasena ) kI AjJAse likhA thaa| gurune uttarayasminnAsannabhavyatvAnmuktilakSmIH smutsukaa| - bhAgakA bahuta kucha vaktavya prakAzita kiyA thaa| use svayaMvaritukAmeva zrauti mAlAmayUyuat // 28 // dekhakara hI alpa vaktavyarUpa yaha uttarArdha aApane parNa yenAnucaritaM kAsvAda brahmavatamakhaMDitam / kiyA hai, jo prAyaH prAkRta bhASAmeM hai aura kahIM kahIM svarvavaravidhAnena citramUDA sarasvatI // 26 // saMskRta mizra bhASAko liye hue haiM; aisA Apa svayaM yo nAtisundarAkAro na cAticaturo muniH| prazasti ke nimna padyoM dvArA sUcita karate haiM-- tathApyanabhyazaraNA'yaM sarasvatyupA carat // 30 // tenedamanatiprauDhamatinA guruzAsanAt / / "jinasena svabhAvase hI buddhimAna, zAnta aura vinayI likhitaM vizaMderebhirakSaraH puNya zAsanam // 35 // . the, aura ina ( buddhi, zAMti, vinaya ) guNoMke dvArA guruNArdhe'grime bhUrivaktavye saMprakAzite / Apane aneka prAcAryokA ArAdhana kiyA thA-arthAt tannirIcyAlpavaktavyaH pazcArdhastena paritaH // 36 // ina guNoM ke kAraNa kitane hI prAcArya usa samaya zrApa prAyaH prAkRtabhAratyA kvacitsaMskRtamizrayA / para prasanna the| Apa zarIrase yadyapi patale-dubale the, to maNipravAlanyAyena prokto'yaM graMthavistaraH // 37 // bhI tapoguNa ke anuSThAnameM kabhI nahIM karate the / zarIrase kucha Age calakara Apane yaha prakaTa karate hue kRza hone para bhI Apa guNoMmeM kRza nahIM the| Apane ki 'sarvazodita isa satya pravacana meM, joki praspaSTa tathA kapila siddhAntoMko-sAMkhyatattvoMko-grahaNa nahIM kiyA mRSTa (pavitra ) akSaroMko liye hue haiM, atyukta anuktaaura na unakA bhale prakAra ciMtana hI kiyA,to bhI Apa duruktAdika-jaisI koI bAta nahIM hai, apanI TIkAke adhyAtma-vidyA-samudrake utkRSTa pArako pahuMca gaye the| sambandhameM yaha bhI batalAyA hai ki thor3e hI akSaroM dvArA zrApakA samaya nirantara jJAnArAdhanameM hI vyatIta huA sUtrArthakA vivecana karanemeM hama jaisoMkI TIkA ukta, karatA thA, isIse tattvadarzIjana zrApako jJAnamaya piNDa anukta aura duruktakA cintana karane vAlI (vArtikarUpa) kahate the| ina saba bAtoMke dyotaka padya, prazasti meM, isa TIkA nahIM ho sktii| isaliye pUrvApara-zodhana ke sAtha prakAra haiM hama jaisIkA jo zanaiH zanaiH (zanakais ) TIkana hai, dhIH zamo vinayazceti yasya naisargikAH gunnaaH| usIko budhajana TIkArUpase grahaNa kareM, yahI hamArI sUrInArAdhayaMti sma guNairArAdhyate na kaH // 31 // paddhati hai / sAtha hI, yaha bhI prakaTa kiyA hai ki chadma Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3, kiraNa : 3] lAdizruta-paricaya ke sAtha 'zrIpAla - sampAditA' bhI batalAyA haizrIvIraprabhubhASitArthaghaTanA nirloDitAnyAgama sthatAke doSa ke kAraNa jo kucha isa TIkAmeM durukta rUpase racA gayA ho vaha saba Agama dhanI vidvAnoMke dvArA parizodhana kiye jAneke yogya hai aura jo nirdoSa hai vahI grahaNa kiyA jAnA cAhiye / yathA - * zratyuktaM kimiddAstyanuktamathavA kiM vA duktAruidakaM, sarvajJodita sUnRta pravacane praspaSTaSTAkSare / tatsUtrArthavivecane katipayairevAcare mAMTazAM uktAnuktadurukta cintanaparA TIketi kaH saMbhavaH // 41 // tatpUrvAparazodhanena zanakairyanmAdRzAM TIkanaM, sA TIketyanugRhyatAM budhajanaireSA hi naH paddhatiH / afafeve duruktamatra 'racitaM chAdmasthyadoSodayAt. tara sarva parizodhya mAgamadhanairgrAhya ca yannistuSaM // 42 // ina padyo meM zrAe hue 'mAdRza' (hama jaisoMkI) aura 'naH' 'hamArI) zabdoMse yaha bAta sAfataurase udghoSita hotI hai ki yaha prazasti jayadhavalA TIkAke uttarabhAgake racayitA svayaM zrIjinasenAcAryakI banAI huI hai aura isake dvArA unhoMne zrAtma-paricaya diyA hai, jisase vijJa pAThaka zrAcArya mahodayakI zArIrika, mAnasika aura buddhayAdi viSayaka sthitikA bahuta kucha anubhava kara sakate haiM / prazastimeM TIkAkA nAma kahIM 'vIrasenIyA' aura kahIM 'jayadhavalA' diyA hai / sAtha hI, antima padyase pahale nimna zrAzIrvAdAtmaka padyameM use anya vizeSaNoM * isa pathase pUrvake tIna padya isa prakAra haiM:granthacchAyeti yatkiMcidatyuktamiha paddhatau / kSantumarhatha tatpUjyA doSaM hyarthI na pazyati ||38|| gAthAsUtrANi sUtrANi cUrNisUtraM tu vArtikaM / TIkA zrI vIrasenIyA zeSAH paddhatipaMjikAH ||39|| te sUtrasUtra tadvRttivivRtI vRttipaddhatI / kRtsnAkRtsnazrutavyAkhye te TIkApaMjike smRte ||40 213.. nyAyA zrIjinasenasanmunivarairAdarzitArthaM sthitiH / TIkA zrIjayacinhitorudhalA sUtrArthasaMyotinI, stheyAdAravicandramujvala tapaH zrIpAlasaMpAditA // 43 // isa parase zrIyuta paM0 nAthUrAma jI premIne apanI 'vidvadrasnamAlA' meM yaha niSkarSa nikAlA hai ki-- "vAstavameM kaSAyaprAbhRtakI jo vIrasena aura jinasenasvAmIkRta 60 hajAra zloka - pramANa TIkA hai, usa kA nAma to 'vIrasenIyA' hai; aura isa vIrasenIyA TIkAsahita jo kaSAyaprAbhRtake mUla sUtra aura cUrNisUtra, vArtika vagairaha anya zrAcAryoMkI TIkAe~ haiM, una sabake saMgrahako 'jayadhavalA' TIkA kahate haiM / yaha saMgraha 'zrIpAla' nAmake kisI AcAryane kiyA hai, isIliye jayadhavalAko 'zrIpAla sampAditA' vizeSaNa diyA hai|" premIjIkA yaha niSkarSa ThIka nahIM hai, aura usake nikAle jAne kI vajaha yahI mAlUma hotI hai ki usa samaya Apake sAmane pUrI prazasti nahIM thI / Apako Age pIche ke kucha hI padya upalabdha hue the, jinheM zrApane apanI pustaka meM uddhRta kiyA hai / jAna par3atA hai Apa unhIM padyoMko usa samaya pUrI prazasti samajha gaye haiM aura unhIM ke AdhArapara zAyada Apako yaha bhI khayAla hogayA hai ki yaha prazasti 'zrIpAla ' AcAryakI banAI hai / parantu bAta aisI nahIM hai / yaha prazasti zrIpAla zrAcAryakI banAI huI nahIM hai, jaisA ki Uparake avataraNoMmeM 'mAzAM' Adi zabdoMse prakaTa hai / aura na zrIpAla ke ukta saMgraha kA nAma hI 'jayadhavalA' TIkA hai| balki vIrasena aura jinasenakI isa 60 hajAra zloka saMkhyAvAlI TIkAkA asalI nAma hI 'jayadhavalA' hai, aisA khuda jinasena ne prazastike ukta patha naM0 1 va 11 meM spaSTa rUpase Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 .... anekAnta pauSa, vIra-nirvANa saM02160 sUcita kiyA hai / vIrasenasvAmIne cUki isa TIkAko 'dhavalA' hai / dhavalAse milatA-julatA hI nAma jayadhavalA prArambha kiyA thA aura isakA ekatihAI bhAga (20 hai, jo unakI dUsarI TIkAke liye bahuta kucha samucita haz2Ara zloka) likhA bhI thaa| sAtha hI, TIkAkA zeSa pratIta hotA hai / aura isa dUsarI TIkAke 'jayai dhavalaMgabhAga, Apake dehAvasAnake pazcAt, Apake hI prakAzita tethe' ityAdi maMgalAcaraNase bhI isa nAma kI kucha dhvani vaktavyake anusAra pUrA kiyA gayA hai, isaliye guru- nikalatI haiM / ataH ina saba bAtoMse TIkAkA asalI bhakti se prerita hokara zrIjinasenasvAmIne isa samUcI nAma 'vIrasenIyA' na hokara 'jayadhavalA' ThIka jAma TIkAko zrApake hI nAmase nAmAMkita kiyA hai aura par3atA hai| 'vIrasenIyA eka vizeSaNa hai jo pIche se 'vIrasenIyA' bhI isakA eka vizeSaNa diyA hai| indra- jinasenake dvArA isa TIkAko diyA gayA hai| . nandikRta 'zrutAvatAra' aura vibudha zrIdharakRta 'gadya- aba rahI 'zrIpAkha-saMpAdikA vizeSaNakI bAta, zrutovatAra' ke ullekhoMse bhI isI bAtakA samarthana hotA hai usase premIjIke ukta niSkarSako koI sahAyatA nahIM ki vIrasena aura jinasenakI banAI huI 60 hajAra zloka milatI / zrIpAla nAmake eka bahuta bar3e yazasvI vidvAna saMkhyAvAlI TIkAkA nAma hI 'jayadhavalA' TIkA hai.| jinasenake samakAlIna ho gaye haiN| prazastike antima yathA padyameM aApake yazakI ( satkIrtikI) upamA bhI dI gaI 'jayadhavalaivaM sssstthishstrgrntho'bhvttttiikaa| hai / vaha padya isa prakAra hai - -indranandizrutAvatAra . sarvazaMpratipAditArthagaNabhRtsUtrAnuTIkAmimAM, amunA prakAreNa SaSThisahasrapramitA jayadhavalA- ye'nyasyanti bahuzrutAH zrutaguruM saMpUjya vIraM prbhu| . nAmAGkitA TIkA bhaviSyati / te nityojvalapadmasenaparamAH zrIdevasenArcitAH, . . -zrIdhara-gadyazrutAvatAra0 bhAsante ravicandrabhAsisusapAH zrIpAlasatkIrtayaH // 44 // - yadi premIjI dvArA sUcita ukta saMgrahakA nAma hI Adi purANa meM bhI Apake nirmala guNoMkA kIrtana 'jayadhavalA' hotA to usakI zlokasaMkhyA 60 haz2Ara kiyA gayA hai aura Apako bhaTTAkalaMka tathA pAtrakesarIna hokara kaI lAkha honI cAhiye thii| parantu aisA nahIM jaise vidvAnoMkI koTi meM rakhakara yaha batalAyA gayA hai hai| Upara ke avataraNoM evaM prazasti ke padya naM06 meM ki Apake nirmala guNa hArakI tarahase vidvAnoM ke hRdayameM sAfa taurase 60 hajAra zloka saMkhyAkA hI jayadhavalAke zrArUMDha rahate haiM / yathAsAtha ullekha hai-sAkSAt dekhanepara bhI vaha itane hI bhaTTAkalaMka zrIpAna pAtrakesariNAM guNAH / pramANa kI jAna par3atI hai / aura bhI aneka granthoM meM isa viduSAM hRdayArUdA hArAyante'tinirmalAH // TIkAkA nAma jayadhavalA hI sUcita kiyA hai * / isake isase spaSTa hai ki zrIpAla eka aise prabhAvazAlI sivAya, vIrasena svAmIkI dUsarI siddhAnta-TIkAkA nAma AcArya the jinakA sikkA acche-acche vidvAn loga * : ye kRtvA dhavalA jayAdidhavalA siddhAntaTIkaM satI mAnate the| jinasenAcArya bhI Apake prabhAvase prabhAvita :: vandadhvaM varavIrasena-jinasenAcArya varyAndhudhAn the| unhoMne apanI isa TIkAko likhakara zrApa hI se ..... -sapaNAsAraTIkAyAM, mAdhavacandraH usakA sampAdana. (saMzodhanAdikArya) karAnA ucita Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3) dhavalAdi zruta-paricaya 215 ......... samajhA hai aura isa taraha para eka gahana viSayake saiddhA- ke bar3e bhakta the, yaha pAyA jAtA hai| parantu jinasenantika granthakI TIkA para eka prasiddha aura bahumAnanIya svAmI mahArAja aMmoghavarSako kisa gauravabharI dRSTi se vidvAnake nAmakI ( sampAdanakI ) muhara prApta karake use dekhate the, unapara kitanA prema rakhate the aura unake vizeSa gauravazAlinI aura tatkAlIna vidvatsamA jake guNoMpara kitane adhika mohita athavA mugdha the, isa bAta lie aura bhI adhika upayoginI tathA aAdaraNIyA kA patA abhI taka bahuta hI kama vidvAnoMko mAlUma banAyA hai| yahI 'zrIpAla-sampAditA' vizeSaNakA hogA, aura isaliye isakA paricaya pAThakoMko prazastirahasya jAna par3atA hai / aura isaliye isase yaha spaSTa hai ke nimna likhita padyoM parase karAyA jAtA hai, jisameM ki eka sampAdakako kisI dUsare vidvAna lekhakakI kRti- gurjaranarendra ( mahArAja amoghavarSa ) kI yazogAna karake kA usake icchAnusAra sampAdana karate samaya, z2arUrata unheM aAzirvAda diyA gayA haihonepara, usameM saMzodhana, parivartana, parivardhana, spaSTIkaraNa, gurjaranarendrakIrterantaHpatitA zazAMkazubhrAyAH / / bhASA-parimArjana aura krama-sthApana AdikA jo kArya guptaiva guptanRpateH zakasya mazakAyate kIrtiH // 12 karanA hotA hai, yathAsambhava aura yathAvazyakatA, vaha gurjarayazaHpayobdhau nimajjatIndau vilakSaNaM lkssm| saba kArya isa TIkAmeM vidvadratna zrIpAla dvArA kiyA gayA ___ kRtamalimalinaM manye dhAtrA hariNApadezena // 13 // hai| unakI bhI isa TIkA meM kahIM kahIM para z2arUra kalama bharata-sagarAdi narapati yazAMsitArAnibheva saMhRtya / : lagI huI hai / yahI vajaha hai ki unakA nAma sampAdakake . gurjarayazaso mahataHkRtAvakAzo jagatsRjA nUnam // 14 rUpameM khAsa taurase ullekhita huA hai / anyathA, zrIpAla ityAdisakalaMnRpatInatipezapya payaH payodhinetthA AcAryane pUrvAcAryoMkI sampUrNa TIkAaoMkA ekatra saMgraha gurjara narendrakItiH stheyAdAcandratAramiha bhuyane // 15 karake usa saMgrahakA nAma 'jayadhavalA' rakkhA, isa kathanakI kahIMse bhI upalabdhi aura puSTi nahIM hotii| ina padyoMmeM yaha batalAyA aura kahA hai ki 'gurjara jinasenake samakAlIna vidvAnoM meM padmapena, devapena, narendra ( mahArAja amoghavarSa ) kI zazAMka-zubhrakIti ke bhItara par3I huI guptanapati ( candragupta ) kI kIti aura ravicandra nAmake bhI kaI vidvAn ho gaye haiM / yaha gupta hI hogaI hai-chipa gaI hai-aura zaka rAjAkI bAta Upara uddhRta kiye hue prazastike antima padyase kIti maccharakI guna gunAhaTakI upamAko lie hue hai| dhvanita hotI hai| gurjara narendra mahArAja amoghavarSa (prathama) jinasena maiM aisA mAnatA hU~ ki gurjara-narendrake yazarUpI kSIrasamudrameM DUbe hue candramAmeM vidhAtAne hariNa. (mRgachAlA ) ke svAmIke ziSyoMmeM the, isa bAtako svayaM jinasenane apane pArthyAbhyudayake saMdhi-vAkyoMmeM prakaTa kiyA hai; aura vaha padya isa prakAra hai- ' guNabhadrAcAryane uttarapurANa-prazastike eka padyameM yaha yasya prAMzunakhAMzujAlavisaraddhArAntarAvibhavata, .. sUcita kiyA hai ki mahArAja amodhavarSa zrIjinasena- pAdAmbhojarajaHpizaMgamukuTa pratyaparatnadyutiH / svAmIke caraNakamaloMmeM mastakako rakhakara apane saMsmartA svamamoghavarSanRpatiH pUto'hamadyetyalaM, pavitra mAnate the / isase amoghavarSa jinasena- sa zrImAn jinasenapUjyabhagavatpAdo jaganmaMgalam / / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 bahAne se mAno eka beDhaMgA ali malina cinha banA diyA hai aura bharata, sagara Adi cakravartI rAjAnoMke yazoMkA tArA ke prakAzake sadRza saMhAra karake jagasRSTA gurjara-narendra ke mahAn yazako phailane aura prakA zita hone kA avasara diyA hai / inako Adi lekara aura bhI sampUrNa rAjAnoMse bar3hakara kSIrasamudrake phena ( bhAga ) kI taraha gurjara - narendrakI zubhrakIrti, isa loka meM, candra-tArA kI sthiti paryanta sthira rahe / yadyapi isa varNanameM kavitva bhI zAmila hai, to bhI isase itanA z2arUra pAyA jAtA hai ki mahArAja amogha varSa, jinakA dUsarA nAma nRpa tuGga thA, eka bahuta bar3e pratApI, yazasvI, udAra, guNI, guNakSa, dharmAtmA, paropakArI aura jainadharmake eka pradhAna AzrayadAtA samrATa * isa AzIrvAdake bAda nimna patha dvArA jainazAsanakA jayaghoSa kiyA gayA hai / aura use ajayamAhAtmya, vizAsita kuzAsana aura muktilacaNaikazAsana jaise vizeSaNoMke sAtha smaraNa kiyA hai / isa padyake bAda hI prazasti meM vIrasena aura jinasenAdi-sambandhI ve saba padya diye haiM jinakA Upara ullekha kiyA jA cukA hai: anekAnta jayatyajayya mahAtmmaM vizAsita kuzAsanam / zAsanaM jainamudbhAsi muktilakSmyaika zAsanam // 16 [pauSa, vIra - nirvANa saM0 2466 + hogaye haiM / Apake dvArA tatkAlIna jaina samAja aura svayaM jinasenAcArya bahuta kucha upakRta hue haiM aura Apake udAra guNoM tathA yazakI dhAkane zrAcArya mahodaya ke hRdaya meM acchA ghara banA liyA thA / isIse prazastimeM guru vIrasenase bhI pahale Apake guNoMkA kIrtana kiyA gayA hai| jAna par3atA hai, Apake vizeSa sahayoga aura Apake rAjyakI mahatI suvidhAoMke kAraNa hI 'jayadhavalA' kA nirmANa ho sakA hai, aura isIse prazastike 8 veM padyameM, jo Upara uddhRta kiyA jA cukA hai, isa TIkAkA 'amoghavarSa rAjendra prAjyarAjya-guNodayA', yaha bhI eka vizeSaNa diyA gayA hai / isa prakAra yaha dhavala- jayadhavala ke racayitA zrIvIrasena jinasena zrAcAryoMkA, unakI kRtiyoM tathA samakAlIna rAjAdikoM sahita, dhavala jayadhavala ke AdhAra para saMkSipta paricaya hai / vIrasevAmandira, sarasAvA, tA07 - 1 - 1640 + gaNitasArasaMgrahake kartA mahAvIra thAcAryane bhI zrApakI prazaMsA meM kucha padya likhe haiM aura kitane hI zilAlekhoM zrAdimeM Apake guNoMkA paricaya pAyA jAtA hai / sudhAra - saMsUcana (1) 'anekAnta' kI gata dUsarI kiraNake pR0 186 kI tIsarI paMktike prArambha meM jo "likhakara use " zabda chape haiM unake sthAna para pAThaka jana " apane prAstAvika zabdoM ke sAtha" ye zabda banA leveN| aura pRSTha 187 kI prathama paMktike zuru meM tathA pR0 166 ke dUsare kAlamakI 17vIM paMktike antameM inaverTaDakAmAz2a ("...") lagA deveM, jisase gotra vicAra sambandhI uddhRta mUla lekhako dUsare vidvAnakA samajhane meM koI bhrama na rahe / (2) 'anekAnta' kI gata dUsarI kiraNa ke pR0 168 para jo phuTanoTa chapA hai usake sambandha meM jayapurase zrI mAMgIlAlajI kAnUMgA yaha sUcita karate haiM ki- "jainamatAnusAra bRhaspati "jainamata pracAraka" na hue hoM lekina hindudharmakI padmapurANa ke sRSTi khaNDa adhyAya 13 mudrita navalakizora presa lakhanaU meM bRhaspatiko jainamata pracAraka mAnA hai / --lekhakakA lekha hindU matakI pustakoMke AdhAra para hai isaliye 'samajhakI g2alatI yA bhUtakA pariNAma nahIM hai / " ataH ukta phuTanoTameM "samajhakI" ke sthAna para "hindu purANakAra kI " banA leveM / - sampAdaka Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa dina - lekhaka:-zrI bhagavat' jaina ___ 'Aja 'dhana' hI saba-kucha hai ! bhAI, bhAI kA qatla kara detA hai ! -rez2ImeM burAI nahIM dikhAI detI ! | insAfako bAlAe-tAka rakhakara mAsUmoMke hakako halAka kara diyA jAtA hai ! z2ibaha kara diyA jAtA hai g2arIboMkI duniyA ko ! kisa lie......? "paiseke lie ! dhanake lie !! magara usa dina yaha bAta nahIM | thI, kataI nahIM !!' sva kSa-AkAza ! zarIra ko sukhada dhUpa ! nagara Avazyaka prayoga ! halavAhaka apanI dhunameM masta ! " se dUra ramya-prAkRtika, pathikoMke pada-cinha use patA nahIM, koI dekha rahA hai, yA kyA hai ? se banane vAlA-gaira-kAnUnI mArga; pagaDaNDI! jarUrata bhI kyA ?.. ... idhara-udhara dhAnya- utpAdaka,hare-bhare tathA aMkurita- kucha-dera khar3A rahA ! lAlAyita-dRSTiko svataMtra kheta ! jahAM tahAM anavarata parizrama ke AdI; vizva kie hue ! acala, maMtra-mugdha, yA rekhAMkita-citra ke anna-dAtA-kRSaka ! ... ' 'kArya meM saMlagna aura kI bhAMti !... . sarasa tathA mukta-chanda kI tAneM AlApane meM vyasta ! . acAnaka halavAhakakI dRSTi par3I-nara pugava, sa-ghana vRkSoM kI chAyA meM vizrAma lene vAle-sundara, dhanyakumAra para ! kaisA pyArA suhAvanA-mu~ha !...... madhu-bhASI pazu-pakSiyoM ke jor3e ! zravana priya, madhu. sudarzana ! manameM eka sphUrti sI paidA huI, umaMga-sI svara se ninAdita vAyu-maNDala ! ''aura samIrakI panapI ! icchA huI--'kucha bAteM kI jAaiM, satkAra prAkRtika Ananda-dAyaka jhaMkRti !!!... kiyA jAe !!....."aparicita hai to kyA, hai to .mahA-mAnava dhanyakumAra calA jA rahA thA, usI prabhAvazAlI ?...... pagaDaNDI para ! prakRtikI rUpa-bhaMgimAko nirakhatA, .. vicAroM kA saMgharSa ! prasanna aura mudrita hotA huA ! kSaNa-prati-kSaNa dhanyakumArane dekhA, halavAhaka prema-pUrNa-netroMse jijJAsAe~ bar3hatI calatI ! hRdaya cAhato-'vizva usakI ora dekha rahA hai ! usakI majabUta-bhujAe~ kI samasta jJAtavyatAe~ usameM samA jAe~! sabhI zithilasI hotI jA rahI haiM ! parizramase virakta-sA, kalA kauzalya usase prema karane lageM!"nayA stana ThagA-sA vaha jyoM-kA-tyoM khar3A raha gayA hai !...... jo ThaharA ! sukha aura dulArakI godameM poSaNa pAne do kadama Age bar3hakara vaha kahane lagA-mana bAlA! kI abhilASA-'kyA yaha kalA mujhe sikhA __sAmaneke khetameM hala calAyA jA rahA thA !... sakate ho ? ThiThakakara ruka gayA, dekhane lagA--kRSaka-kalAkA phUla-se jhar3e ! usane anubhava kiyA svargIya Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 anekAnta [pauSa, vIra-nirvANa saM02466 sukha ! bAta kara sakanekA avasara use svataH hI kucha dera ! icchA para kAbU kie hue ! kintu... milA ! avilamba, yathA-sAdhya svarako mRdu banAte vicAra AyA-'vyartha baiThanese kyA lAbha ? tabahue bolA-'hA~, hA~! avazya...! lekina eka taka hala calAnekA abhyAsa kiyA jAe to kaisA? zarta hai-- ...!' khAlI par3A hai-vaha !' daridratAne bAta parI karanekA sAhasa chIna hRdayakI utkaNThAne prastAvakA samarthana kiyA ! liyA ! hRdaya vivaza ! dhanyakumAra kSaNa-bhara cupa, vaha Age bar3hA ! hala calAne lagA !... dekhatA-bhara rahA usakI ora ! zarta' sunAnA usake Tikha ! Tikha !! Tikha !!! lie aba anivArya thA-kalAkAra jo bananA thA ! halavAhakakA sarvAMga-anusaraNa thA ! nirApabolA--'kyA ? rAdha pRthvIkA vakSasthala vidIrNa hone lagA ! halameM halavAhakako protsAhana milA ! bace-khuce lagA huA nukIlA-loha karane lagA apanI nirdadhairyako baTora kara kahane legA- ..."yahI ki Apa yatAkA saphala-pradarzana ! ... merA Atithya svIkAra kareM ? maiM bhI ucca-varNa-zrA- baila, navIna-halavAhakake saMrakSakatvameM cAraka-hI hU~ !...' chaha kadama hI Age bar3he the, ki......! aura dekhane lagA saMzayAtmaka-dRSTi se dhanya- Thak"! kumArake bhavya-mukhakI tarafa ! jaise apanI prAnta- ruka gayA hala !"kyA huA ? dhanyakumAra rikatAkI pUrti khoja rahA ho !... dekhane lagA-halake rukanekA Akasmika-sababa ! eka choTI-sI nIravatA ! dekhA-'pRthvIke garbhameM eka kaDhAha-dAnavakI pAhA ki Atithyako asvIkAra karadeM ! le- taraha-hala ke mArgameM bAdhaka banA ar3A huA hai ! kina kalA-zikSaNakA lobha...?-kahanA par3A-- khoda kara nikAla bAhara karaneke vicArase vaha 'svIkAra hai mitra!' miTTI haTAne lagA navanIta jaise komala hAthoMse ! "para......? 'Apa virAjie--z2arA ! maiM pAtra banAneke Azcarya-sImA lA~ghane lagA ! kar3hAhameM apAra lie pallava ekatrita kara lAU~--tabataka !' halavA- dhana-rAzi bharI huI thI ! "socane lagA bholA-sA hakane baiThane-yogya sthAnakI ora saMketa karate hue, dhanyakumAra-..'anadhikAra ceSTA thI merI ! vinA sa-bhakti nivedana kiyA! usakI AjJAka hala chUnA hI nahIM cAhie thA'acchA !' -dhamyakumAra baiTha gayA ! bhojana mujhe ! chipAkara rakhA huA-dhana maiMne vyakta kara bhAra mAluma ho rahA thA--aura vilamba asaha- diyA ! avazya, asantuSTa hogA-vaha !!... nIya ! para vivazatA sAmane ar3I thI ! lekina pazcAtApase jhulase hue manane tilamilA divA dRSTi thI hala-baila para !... use ! jaldI-jaldI miTTI DAlakara chipAne lagA ! 'halavAhaka calA gayA ! dhanyakumAra baiThA rahA, aura jaisekA taisA karA -baiThA apane sthAna para ! Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNaH]. ....usa dina 213 jaise kucha huA hI, nahIM 1 . thA ! vahIMse ghUmakara bolA-'jA rahA hU~-aba !! apane sthAnase haTA hI nahIM !! -aura hAtha jor3a lie! ... * * halavAhakakA jaise AzA-svapna bhAgA jA rahA donoM baiThe ! daridratA dvArA salabha rukheso ho ! hAtha-jor3e, jaba taka dhanyakumAra dRSTise promala kintu prema-pUrNa bhojanake liye ! donoM khA rahe na hogayA, khar3A rhaa| the-mauna ! vicAra-dhArAe~ zatalajakI bhA~ti vega phira........ ? vatI ho baha rahIM thIM / viparIta, ek-dsriise| nirAzA, anyamanaska lie AgayA. apane kAma para! ___ halavAhaka soca raha! thA-bhAjakA dina dhanya hai ! eka mahA-puruSake sAtha bhojana karanekA / Tikha ! Tikha !!........ saubhAgya mujhe prApta huA hai !' . baila bar3he ki-'Thak !' aTaka gayA--kucha ! aura udhara- 'maiM aparAdhI hU~ ! usake dhanako majabUta-hArthone miTTI haTAkara dekhA-dhanase bharA maiMne dekha liyA, bhUla kI na ?... abhI use patA huA huA-kar3hAha ! nahIM hai ! patA hone para "....! basa, khA-pIkara cala ___daridra-zramIkI A~kheM cauMdhiyAne lagIM--itanA denA hI ThIka hai-aba ! phira dekhA jAegA dhana ?... kalAkA zikSaNa...!" __ socane lagA--'yaha usI mahA-bhAgyake camahalavAhaka cAhatA--'jindagI-bhara isI taraha, tkArakA dravya hai ! merA kyA hai- isameM ?... khAte rahe ! viyoga na Ae ! aura dhanyakumAra agara merA hotA to..... pUrvaja jotate Ae, socatA--'kaba khAnA khatma ho, kaba chuTTI mile !' maiMne jabase hoza-samhAlA jotA--kabhI eka paisA nahIM nikalA ! Aja itanA-dhana !"na, merA isa bhojana ho cukane para prasannatA-bhare svarameM halavAhaka bolA-'Apane merI prArthanAkA Adara ___ para koI adhikAra nahIM, usI kA hai ! use hI de kiyA ! aba maiM bhI kalA sikhAne ke lie udyata hU~ ! 1 denA merA kartavya !, .."Aie!" ..aura vaha bhAgA, be-tahAsA,use lauTAne ke dhanyakumAra para ghora-saMkaTa ! kyA kare aba ? ' ghabarAkara bolA- 'bAta yaha hai, mujhe aba jaldI hai| pahu~canA bhI to hai ! phira kabhI sIkha laMgA !' mana, AzaMkAmeM ulajhA huA thA, na ? bhaya bhI aura calane lagA apane patha para ! halavAhaka thA aparAdhakA ! yadi paMkha hote to vaha kahA~-kArahasyase anabhijJa ! nirnimeSa dekhatA huA, bolA- kahA~ pahu~cA hotA ! to bhI usane gatimeM sAmarthyAaisA kyoM ? nusAra vRddhi kI thI ! mur3a-mur3a kara dekhatA jAtA-- dhanyakumAra daza-bAraha qadama Age jA cukA 'kahIM A to nahIM rahA !' lie! Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 bahuta dUra nikala gayA !--bhayA-kula- citta dhanyakumAra ! vizvAsa jama gayA ki 'aba AegA nahIM gayA hai, use le Aie !' * 'merA dhana ?' lekina 'vizvAsa' kA dharAtala bAlukI dIvAra kI taraha asthAyI nikalA / kAnoMne sunA, A~khoM ne dekhA -- vaha pukAratA huA, bhAgatA huA A rahA hai ! saca, calA rahA hai isI ora ! dhanyakumArakA hoza ! sArA zarIra beMtakI bhA~ti kA~pa uThA ! ruka gayA jahA~ kA vahA~ ! vaha AyA ! * dhanyakumAra ne samajhA jaise usakA anta samaya hai, kAla sAmane khar3A hai ! para isake mu~ha para raudratA kyoM nahIM ? vahI bAteM kara rahe haiM !" dIna-bhAva, vahI zraddhA-dRSTi !! 'Apa lauTa calie ! ApakA dhana vahA~ raha l: 'hA~ ! ApakA hI...!' 'mere pAsa to zarIra para ina vastroMke atirikta aura kucha bhI na thA !" 'ThIka hai ! lekina vaha kar3hAha - jo khetakI miTTI ke nIce dabA nikalA hai -- Apake bhAgya camakArakA hI prasAda hai !' [pauSa, vIra- nirvANa saM0 2466 to Aja hI na nikalakara pUrvajoMke sAmane ni latA, yA maiM itane dinoMse ise jota rahA hU~ ! ... pahile bhI nikala sakatA ! magara Apa vizvAsa kIjie kabhI eka kaur3I nahIM nikalI ! dhana ApakA hai, Apa usake mAlika ! mere lie miTTI ! caliye !' 'maiMne kahA na, dhana merA nahIM hai ! maiM usake viSayameM kucha nahIM jAnatA !" 'na jAnie ! para use haTA lIjie ! mere Upara se vyarthakA bhAra uThe !' 'lekina vaha merA ho taba na ?" 'dhana ApakA, aura phira ApakA ! Apa kaisI 'vaha merA nahIM hai -- bhAI ! tumhAre khetameM jo kucha haiM, saba tumhArA hU~ !' 'yaha nahIM mAna sakatA -- maiM ! agara merA hotA, anaikAnta 'bhAI ! dhana tumhArA hai, merA nahIM !" merA ? jisane daridratAkI goda meM baiThakara jindagI bitAI ! itanI umra huI - itanA dhana svapnameM bhI nahIM dekhA ! daridratAkA upahAsa kara rahe haiM -- . Apa ! bAta, dhanyakumArake manameM zUla-sI cabhI ! bolA -- 'acchA, merA hI sahI ! lekina maiM aba use tumheM detA hU~ ! prema mAnate ho, to svIkAra karo -- use !' halabAhakake adharoMmeM spandana huA, kucha zabda -- kaNThase bAhira zraneke lie udyata hue ! para vaha bola na svakA ! capa raha gayA !!! Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmakI vizeSatA [lekhaka-zrI0 bA0 sUrajabhAna vakIla] nadharma aura anya dharmoM meM zrAkAza pAtAlakA sA nirjIva kaTha putaliyoMka taraha vahI nAca nAcanA svI"aMtara hai| jainadharma vaijJAnika dharma hai / usakA kAra kiyA jAve, jJAnadhArI jIvake sthAnameM acetana jaDa AdhAra vastu-svabhAva hai / jIva aura ajIva saMsAra meM do banakara hI rahA jAve / saMsArameM to jo kucha ho rahA hai hI prakAra ke padArtha haiM / jIva sukha dukha kA anubhava vaha saMsArakI vastutroMke apanera svabhAvAnusAra hI ho rahA karatA hai, sukha cAhatA hai aura dukha dUra karanekA upAya hai vastu ananta haiM jina sabakA eka hI saMsArameM sthita karatA hai / dukha isakA nija svabhAva nahIM hai, taba hI hone, gatizIla hone, aura svabhAvAnusAra kriyA karate yaha dukha ke kAraNoMko dUra kara paramAnanda prApta kara rahanese unako ApasameM aneka prakArakA saMyoga, viyoga, sakatA hai / dukha isakA vibhAva bhAva hai jo ajIvake aura saMgharSa hota / rahatA hai, jinase unake svabhAvAnusAra saMyogase hI isako prApta ho rahA hai / vaha saMyoga kisa nAnA prakAra ke parivartana, paryAyoM aura paristhitiyoMkA prakAra paidA hotA hai, kisa prakAra isa saMyogakA paidA alaTana-palaTana hotA rahatA hai| vastu svabhAvakI khoja honA rokA jAsakatA hai aura jo saMyoga ho cukA hai karane vAle vaijJAnika loga vastuoMke inhIM aTala parivaha kaise dUra kiyA jA sakatA hai dUra hone athavA nirbadha vartanoMke kucha eka niyamoM kI jAnakArI karake hI unake ho jAne para jIvakI kyA dazA ho jAtI hai, kyA paramA- niyamAnusAra unase kAma lene lagate haiM, jinake ina nanda prApta hone laga jAtA hai, inhIM sabakAryakArI bAtoM thor3ese AviSkAroMse hI loga acambhemeM par3a jAte haiM ko nainazAstroMmeM vaijJAnika rItise sAta tatvoMke nAmase aura inake ina aAviSkAroMko bhI kisI alaukika batAkara jIvako usake kalyANa kA rAstA sujhAyA hai| zakti arthAt yaMtroM maMtroMkA hI kRtya mAna lete hai / aura jora dekara samajhAyA hai ki vahI zAstra, vahI kathana, manuSya jaba jagatameM jAte haiM to vahAM taraha 2 ke vahI upadeza, aura vahI zrAjJA mAnane yogya hai jo vastu vRkSa, paude, aura beleM phailI huI dekhakara unake taraha2 ke svabhAvake anukUla ho, tarka aura hetu dvArA khaMDita na sundara 2 patte, phUla aura phala avalokana kara bahuta hI hotA ho, kalyANakA mArga batAne vAlA ho, saba hI hairAna hote kiM yahA~ yaha adbhuta vastu kisane banA jIvoMkA hita karane vAlA ho aura pakSapAtase rahita ho| dii| inameM jo buddhimAna hote haiM ve to khoja karane para jagatameM kisI eka paramezvara yA aneka devI devatAoM-" yaha mAlUma kara lete haiM ki apanI 2 kimmake bIjoMke kA rAjya nahIM hai, jinakI zrAjJA A~kha mIMcakara ziro- bIjoMse hI yaha saba per3a uge haiM / imalIke per3a para jo dhArya kI jAve, unako rAz2I rakhane aura unake kopase bIja lage / una bIjoMse jo bhI per3a uge haiM unake patte bacaneke vAste ulaTA sIdhA jaisA vaha nAca nacAveM phUla aura phala saba samAna haiM, isI prakAra nImake bIjoM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 anekAnta [pauSa, vIra-nirvANa saM02416 se bhI jo vakSa uge haiM unake patte, phUla aura phala bhI lameM taraha 2 ke paude aura phala phUla dekhakara ekadama ApasameM samAna hai yahI hAla anya saba vRkSoM, paudoM aura yahI mAnane lagatA hai ki aisI koI alaukika zakti beloMkA hai / isase vaha samajha letA hai ki bhinna2 prakAra- z2arUra hai jo isa jaMgala meM aise 2 vRkSa, paude aura beleM ke vRkSa, aura paude, aura beleM kimI alaukika zaktike banAkara, unapara aise 2 suMdara patte, phUla, aura phala dvArA paidA nahIM kiye jAte haiN| kintu apane 2 bIjake lagAtI hai, jinako dekhakara akla daMga raha jAtI hai / svabhAvase hI ve bhinna prakArake paidA hote haiM, jinapara unakI aisA vicAra Ate hI vaha usa alaukika zakti ke prabhAapanI hI apanI tarahake patte phUla aura phala lagate haiM / vase kA~pa uThatA hai aura usako prasanna kara usake dvArA isa apanI bAtako nizcaya karaneke vAste jaba vaha jaMgaloM apane kArya siddha karanekI fikarameM laga jAtA hai, kalpase taraha 2 ke bIja baTora kara ghara le jAtA haiM aura apane nAke ghor3e daur3AtA hai aura sivAya isake aura kucha A~ganameM DAlakara unako pAnI detA hai to vahAM bhI bhI sUjha nahIM pAtA hai ki jisa prakAra apanese prabala jaMgalake samAna pratyeka bIjase usa hI prakArake paude, patte manuSyakI khuzAmada kara bar3AI gAkara aura usako usake phUla aura phala paidA hote haiM, jisa prakArakA vaha bIja icchita padArthakI bheMTa car3hA usako khuzakara usase apanA hotA hai, tava vaha apanI isa bAtakA pUrNa zraddhAna kArya siddha kara liyA jAtA hai, isa hI prakAra ina kara letA hai ki ina taraha 2 ke vRkSoM, paudoM, beloM aura alaukika zaktiyoMko bhI prasanna karaliyA jAtA hai| unake sundara 2 pattoM, phUloM, aura phaloMko banAne vAlI yahI saMsArake aneka dharmokI buniyAda hai, jo jainakoI alaukika zakti nahIM hai kintu yaha saba apanI2 dharmase bilkula hI viparIta hai / jainadharma aisI alaukika krismake bIjoMke svabhAvase hI bana jAte haiM jinako unake zaktiyoMko nahIM mAnatA hai, isa hI kAraNa vaha to kisI anukUla havA,miTTI, pAnI Adi milanese usI bIjakI bhI alaukika zaktikI khuzAmada karane aura usako bheMTa kismakA paudA uga zrAtA hai, dUsarI kismakA nahIM isa car3hAne ke sthAnameM babUla ke bIjase babUla aura nImake kAraNa aba vaha jaba bhI jisa kismakA phala paidA karanA vIjase nIma paidA honeke samAna nizcayarUpa apane hI cAhatA hai, tabhI usa kismakA bIja bokara icchita kiye hue . pratyeka bure, bhale karmakA phala phUla phala paidA kara letA hai aura dUsaroMko bhI isa prakAra bhoganA batAkara apane hI karmokI samhAla rakhane, phala phUla paidA karanA sikhA detA hai| isI hI se yaha apanI hI niyatoM, ( bhAvoM aura pariNAmoM ) ko zubha siddhAnta sthira ho jAtA hai ki jo koI kAMTedAra babUla aura uttama banAye rakhanekI zikSA detA hai jisa prakAra kA bIja botA hai usakI z2amInameM kA~TedAra babalakA AgameM U~galI denese hAtha jalegA hI, kar3avI vastu hI per3a ugatA hai, jo nImakA bIja botA hai usake yahAM khAnese mu~ha kar3avA hogA hI, aA~khameM lAla mirca par3a kar3ave nImakA vRkSa aura jo mIThe AmakI guThalI botA jAnese jalana paidA hogI hI, isa hI prakAra hamAre pratyeka hai usake yahAM mIThe zrAmakA hI vRkSa ugatA hai, isameM kRtyakA phala hamako bhoganA par3egA hI, isameM koI phala kisI bhI alaukika zaktikA koI dakhala nahIM hai| denevAlA nahIM pAyagA, kintu jisa kRtyakA jo phala parantu jo buddhise kAma lenA nahIM cAhatA vaha jaMga- hai vaha vastu svabhAvake anusAra Apase Apa avazya Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3] jainadharmakI vizeSatA 223 nikalegA hii| . cAra buddhise kucha kAma hI na lenA ho, taba to jo kucha jo loga buddhise kAma na lekara ekadama alaukika bhI kiyA jAya usameM Azcarya hI kyA ho sakatA hai| zaktiyoMkI kalpanA kara lete haiM ve yadi manuSya-bhakSI jo na ho vaha hI thor3A hai| / hote haiM to ve ina alaukika zaktiyoM arthAt apane manuSyakI balike bAda gAya, ghor3A, bakarA, Adi kalpita devI devatAoMko bhI manuSyakI hI bali dekara pazuoMkI balikA z2amAnA aAyA jo abataka jArI hai / prasanna karanekI koziza karate haiM / abase kucha samaya hA~ itane joroMke sAtha nahIM hai jitanA pahale thaa| musapahale amarIkA mahAdvIpameM aise bhI prAnta the jahA~ke lamAnI dharma to videzI dharma hai, usako chor3akara jaba nivAsI apane prAntake bar3e devatAko haz2AroM manuSyoMkI hama apane hindU bhAiyoMke hI dharmapara vicAra karate haiM bali dekara khuza karanA cAhate the, parantu balike vAste to vedoMmeM to yajJake sivAya aura koI vidhAna hI nahIM ekadama haz2AroM manuSyoMkA milanA muzkila thA, isa milatA hai jisameM Aga jalAkara pazu pakSiyokA homa kAraNa aneka prAntavAloMne milakara yaha salAha nikAlI, karanA hotA hai / astu, vedoMko to loga bahuta kaThina ki bali dene ke samayase kucha pahale hama loga ApasameM batAte haiM isI kAraNa bahuta hI kama par3he jAte haiM parantu yuddha kiyA kareM, isa yuddha meM eka prAntake jo bhI manuSya manusmRti to ghara ghara par3hI jAtI hai aura mAnI bhI jAtI dUsare prAnta vAloMkI pakar3ameM zrAjAveM ve saba bali car3hA- hai, usameM to yahAMtaka likhA huA hai ki pazu pakSI saba diye jAveM / basa yaha yuddha isa hI kAryake vAste hotA yajJake vAste hI paidA kiye jAte haiM / yajJake vAste vidvAna thA, hAra jIta yA anya kucha lene deneke vAste nhiiN| brAhmaNoMko svayam apane hAthase pazu pakSiyoMkA badha isa prakArakI bali denA jaba kucha samaya taka jArI karanA cAhiye, yaha unakA mukhya karma hai / isa hImeM rahatA hai to manuSyoMmeM manuSyakA mAMsa bhakSaNa karanA chUTa IzvarakI prasannatA aura sabakA kalyANa hai / jAnepara bhI devatAko bali denA bahuta dina taka barAbara jainadharma isake viparIta isa prakArake saba hI anujArI rahatA hai, manuSya apanI laukika pravRttiyoMmeM to SThAnoMko mahA adharma aura pApa ThaharAtA hai / kisI jIva samayAnukUla jalda hI bahuta kucha hera phera karate rahate haiM kI hiMsA karane yA dukha denemeM kaise koI dharma yA puNya parantu devI devatAoMkI pUjA bhakti aura anya bhI ho sakatA hai, isa bAtako vicAra buddhi kisI prakAra dhArmika kAryoMmeM parivartana karanese Darate rahate haiM / ina bhI svIkAra karaneko taiyAra nahIM ho sakatI hai| na aisA kAryoMko to bahuta dinoM taka jyoMkA tyoM hI karate rahate koI jagatakartA Izvara yA devI devatA hI ho sakatA hai haiM, yahI kAraNa hai ki bhAratavarSa meM bhI manuSyakA mAMsa jo jIvoMkI hiMsAse prasanna hotA ho| isake sivAya jainakhAnevAle na rahane para bhI bahuta dinoM taka jahAz2a Adi dharma to pukAra 2 kara yahI zikSA detA hai ki tumhArI calAte samaya manuSyakI bali denA barAbara jArI rhaa| bhalAI burAI jo kucha bhI ho rahI hai yA hone vAlI hai, sunate haiM ki kahIM kisI dezameM koI samaya aisA bhI vaha saba tumhAre apane hI karmoMkA phala hai / tumhAre karmoM rahA hai jaba Apane hI putra AdikakI bali dekara bhI kA vaha phala kisIke bhI TAle nahIM Tala sakatA, na koI devatAko prasanna karane kI ceSTA kI jAtI thii| jaba vi- sukha de sakatA hai aura na dukha hI / isa kAraNa apane. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 bhanekAnta [pauSa, vIra nirvANa saM02466 ko azaraNa samajhakara aura kisI bhI alaukika zakti kI pUjA baMdanAse bilkula hI vilakSaNa hai / kA bhaya na kara eka mAtra apane hI karmoM ke ThIka rakhane lokameM bhinna 2 paristhitiyoMke kAraNa samaya 2 kI kozizameM lage raho, yahI ekamAtra tumhArA kartavya para taraha 2 kI vilakSaNa rItiyA~ jArI hotI haiM, jaise hai| rAgadveSa hI eka mAtra jIvake zatru haiM, ye hI usake ki Ajakala hindusthAnameM svadezI vastuoMke grahaNa vibhAva bhAva haiM jinase isako dukha hotA hai aura saMsAra aura videzI vastuoMke tyAga aura vizeSa kara hAthake meM bhramaNa karanA par3a rahA hai / jitanA 2 bhI koI jIva kate sUtase hAthase bane hue hI vastra pahanane kA bhArI prA. rAgadveSako kama karatA hai utanA 2 hI usako sukha ndolana ho rahA hai / hote 2 aisI aisI rItiyA~ ho bahuta milatA hai aura bilkula hI rAga dveSa dUra hone para samaya taka jArI rahane para vicAra zanya logoMke vAste usakA sArA vibhAva bhAva dUra hokara usakA asalI dharmakA aMga banajAtI haiM aura unakI z2arUrata na rahane svabhAva prakaTa hojAtA hai aura paramAnanda prApta hojAtA para bhI, yahA~ taka kI hAnikara ho jAne para bhI vaha nahIM hai / isa hI kAraNa pratyeka jainIko apane andara vairAgya chor3I jAtI haiM / dharma samajhakara taba bhI unakI pAlanA bhAva lAneke vAste paramavItarAga paramAtmAoMkI, aura hI hotI rahatI hai anya saba hI dharma jo binA vicAra jo isa parama vItarAgatAkI sAdhanAmeM lage hue haiM aise A~kha mIMcakara hI mAne jAte haiM unameM aisI 2 anekoM sAdhuoMkI upAsanA karate rahanA z2arUrI hai, yahI jaini- rUr3hiyA~ dharmakA rUpa dhAraNa kara letI haiM, yahA~takakI ina yoMkI pUjA bhakti hai jo unake vItarAgarUpa guNoMko yAda rUr3hiyoMkA saMgraha hI eka mAtra dharma ho jAtA hai / jo kara kara apane bhAvoMmeM bhI vItarAgatA lAneke vAste kI bilkula hI bez2arUrata yahA~ taka ki hAnikara hojAne jAtI hai / isa prakAra jainiyoMkI aura anya dharmiyoMkI para bhI sevana kI jAtI haiM aura dharma samajhI jAtI haiN| pUjA bhakti meM bhI dharatI AkAzakA aMtara hai / anyama. jainadharma aisI rUr3hiyoMke mAnaneko loka mUDhetA batAkara tI rAgI dveSI devatAoMkI pUjA karate haiM aura jainI sabase prathama hI unake tyAgakA upadeza detA hai / yahA~ viitraagiyoNkii| anyamatI apane laukika kAryoMkI taka ki jainadharmakA saccA zraddhAna honA hI usa samaya siddhi ke vAste aura apane rAga dveSako pUrA karAneke ThaharAyA hai jaba ki mUr3hatA yA avicAritA chor3akara vAste unako pUjate haiM aura jainI laukika kAryoMkA rAga- pratyeka bAtako buddhise vicAra kara hI grahaNa kiyA jAve dveSa chor3a unake samAna apane aMdara bhI vItarAgatA aura saba hI alaukika rUr3hiyoMko jinhoMne dharmakA svarUpa lAne ke vAste hI unakA guNAnuvAda gAtA hai, yahI grahaNa kara liyA ho, parantu dharmakA tathya unameM kucha unakI pUjA hai / vaha apane iSTa devoMko prasanna karanA bhI na ho bilkula bhI grahaNa na kiyA jAve / mUDha dRSTi nahIM cAhatA hai, na ve kisIke kiye prasannayA aprasanna honA arthAt binA vicAre kisI rUr3hi ko dharma mAna ho hI sakate hai, kyoMki ve to parama vItarAgI haiM / isa leneko to jainadharmameM mahAdoSa batAyA hai jisase bhadAna kAraNa jainI to unake vItarAgarUpa guNoMko yAda kara takakA bhraSTa honA ThaharAyA hai| apane meM bhI vItarAgatAkA utsAha paidA karanekI koziza kisI samaya rASTroMmeM mahAyuddha chir3ajAne para logoM karatA hai, yahI usakI pUjA baMdanA hai jo anyamatiyoM- ko yuddha ke liye utsAhita karaneke liye yaha Andolana Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3] ... ... ................jainadharmakI vizeSatA ....... . ..225 uThAyA gayA ki yuddha meM marane vAloMko svarga prApta hotA yaha eka z2arUrI dharma siddhAnta hogayA, patike sAtha jala hai, hote 2 yahI rUr3hi pracalita hokara dharma siddhAnta bana- maranevAlI aisI striyoMkI kabara ( samAdhi ) bhI pajI gaI hai aura manusmRti jaise hindUdharma granthameM yahA~taka jAne lagI parantu jainadharma kisI taraha bhI isa kRtyako likha diyA gayA hai ki yuddha meM maranevAloMke liye maraNa dharma nahIM mAna sakatA hai, kintu bilkula hI amAnuSika saMskAroMkI bhI z2arUrata nahIM, unakI to vaise hI zubhagati' aura rAkSasI kRtya ThaharAkara mahA pApa hI batAtA hai / ho jAtI hai / parantu jainadharma aisI ulTI bAtako haragiz2a cAhe sArA bhArata isa kRtyakI bar3AI gAtA ho parantu nahIM mAna sakatA hai, yuddha mahA-kaSAyase hI honeke jainadharma to isakI bar3I bhArI niMdA hI karatA hai / kAraNa aura dUsaroMko mArate hue hI marane ke kAraNa isa hI prakAra kisI samaya vizeSarUpase yaddha AdimeM yuddha karate hue maranevAlA to apane isa kRtyase kisI lagajAne ke kAraNa logoMko pUjana bhajana zrAdikA samaya prakAra bhI aisA puNya prApta nahIM kara sakatA hai jisase na milanese usa samaya ke liye pajana bhajana AdikA usako avazya hI svargakI prApti ho, kintu mahA hiMsAke yaha kArya kucha aise hI logoMko sauMpa diyA gayA thA jo bhAva hone ke kAraNa usako to pApakA hI baMdha hogA aura zAstroMke hI paThana pAThanameM aura pUjApATha meM hI adhika, durgatiko hI prApta hogA / hA~, yaha ThIka hai ki saMsArameM lage rahate the aura brAhmaNa kahalAte the yA kahalAne vaha vIra samajhA jAyagA aura yazako z2arUra prApta hogaa| lage the / hote hote loga isa viSayameM zithilAcArI isa hI prakAra kisI samaya eka eka puruSakI hogaye aura Ageko bhI pUjA pATha zrAdikA kArya una aneka striyA~ honeke kAraNa isa bhArata bhUmimeM striyA~ hI logoMke jimme hogyaa| pUjana-pATha, japa-tapa aura apane cAritrameM atyanta zaMkita mAnI jAne lagI thiiN| dhyAna Adi dhArmika saba hI anuSThAna loMgoMkI tarafase 'striyazcaritraM puruSasyabhAgyaM devo na jAnAti kuto ina hI brAhmaNoM ke dvArA hokara puNyaphala inakA una manuSyaH' strI caritrakI burAImeM aise 2 kathanoMse saba hI logoMko milanA mAnA jAne lagA jinase apanI phIsa zAstra bhare par3e hai / usa hI samaya sriyA~ pairakI jUtIse lekara ye brAhmaNa loga yaha aMnaSThAna kreN| yahI rUDhI bhI hIna mAnI jAne lagI thIM / taba puruSake marane para abataka jArI hai aura dharmakA siddhAnta banagaI hai, parantu usakI strI khulI durAcAriNI hokara apane pati ke nAmako jainadharma kisI taraha bhI aisA siddhAnta mAnane ko tayyAra baTTA lagAve isa Darase puruSoMne apanI z2abaradastIse nahIM ho sakatA hai / vaha to pApa puNya saba apane hI striyoMko apane mRtaka patikai sAtha jala maranekA mahA bhAvoM aura pariNAmoM dvArA mAnatA hai| maiM khAU~gA to bhayAnaka rivAja jArI kiyA thA aura yaha Andolana merA peTa bharegA dUsarA khAyagA to dUsarekA, yaha hargiz2a uThAyA gayA thA ki jo strI apane pati ke sAtha jala nahIM ho sakatA hai ki khAya koI ora peTa bhare dUsarekA, maregI vaha avazya svarga jAvegI aura isa puNyase pUjA pATha karai koI aura usakA puNya mile dUsareko / apane patiko bhI cAhe vaha naraka hI jAnevAlA ho apane aisI mithyA bAteM jainadharma kisI taraha bhI nahIM mAna sAtha svarga le jaaygii| phala isa AndolanakA yaha sakatA hai| huA ki dhar3Adhar3a striyAM jItI jala marane lagI aura hinduoMmeM brAhmaNoM dvArA saba hI dhArmika anuSThAna Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 karAye jAne kI rUr3hI z2oroMke sAtha pracalita hojAnepara yaha bhI rUr3hI hogaI ki Izvara yA kisI bhI devI devatAko yahA~ taka ki navagraha zrAdiko bhI jo kucha bheMTa karanA ho to vaha brAhmaNako de denese hI Izvarako yA devI devatAko pahu~ca jAtI hai, phira isa bAtane yahA~ taka jora pakar3A ki mare hue manuSyako arthAt pitroMko bhI jo kucha khAnA kapar3A, khATa pIr3hA, dUdha pIneko gAya, savArIko ghor3A Adi pahu~cAnA ho vaha brAhmaNoMko denese hI pitroMke pAsa pahu~ca jAyagA, cAhe ve pitara kahIM hoM, kisI lokameM hoM aura cAhe jisa paryAya meM hoN| yahA~ taka ki ve saba cIz2eM brAhmaNa ke ghara rahate huai bhI aura brAhmaNa dvArA unako bhogA jAtA dekhA huA bhI yaha hI mAnA jAne lagA ki ve pitroMko pahu~ca gaI haiN| jainadharma aisI zraddhAko kisI taraha bhI nahIM mAna sakatA hai / kintu mAnanevAloMkI buddhi para zrAzcarya karatA hai / aise mahA aMdhavizvAsa ke z2amAne meM binA kisI prakArake guNoMke ekamAtra brAhmaNa ke ghara paidA hone se hI aisA pUjya brAhmaNa mAnA jAnA jaise usake par3he likhe aura pUjA pATha zrAdi karanevAle pitA aura pitAmaha ye koI bhI Azcarya kI bAta nahIM ho sakatI hai| phala isakA yaha huA ki brAhmaNa ke ghara paidA honevAloMko kisI bhI prakArake guNa prApta karane kI z2arUrata na rahI / bilkula hI guNahIna durAcArI aura mahAmUrkha bhI brAhmaNa ke ghara paidA honese pUjya mAnA jAne lagA aura abataka mAnA jAtA hai / unake guNavAna pitA aura pitAmaha kI taraha ina guNahInoMko denese bhI usahI taraha Izvara aura saba hI devatAoM ko bheMTa pUjA pahu~ca jAnA mAnA jAtA hai, kisI bAta meM bhI koI faraqa nahIM zrAne pAyA hai / ina guNahInoMkA bhI vahI gaurava, vahIM pUjA pratiSThA aura Izvara aura devI devatAoMkA ejeMTapanA banA huA anekAnta [pauSa, vIra nirvANa saM0 2066 hai jaise inake guNavAna mAtA pitAoMkA thA / isa aMdherako bhI jainadharma kisI taraha nahIM mAna sakatA hai, isa kAraNa jaina zAstroM meM zrIzrAcAryoMko isa bAtakA bhArI khaMDana karanA par3A hai aura siddha karanA par3A hai| ki manuSya jAti saba eka hai, usameM bheda sirfa vRttikI vajahase hI jAtA hai| jo jaisI vRtti karane lagatA hai vaha vaisA hI mAnA jAtA hai / janmase yaha bheda kisI taraha bhI nahIM mAne jA sakate haiM / zrAdipurANa, padmapurANa, uttarapurANa, dharmaparIkSA, varAMgacarita, aura prameyakamalamArtaMDa meM ye saba bAteM bar3e z2ora ke sAtha siddha kI gaI haiN| jaisA ki anekAnta varSa 2, kiraNa 8 meM vistAra ke sAtha ina granthoMke zlokoM sahita dikhAyA gayA hai / guNahIna brAhmaNoMne apanI janmasiddha pratiSThA kAyama rakhane ke vAste apane apane bApa dAdA Adi mahAn puruSAtroM kI bar3AI aura jagata meM unakI mAnamaryAdAkA bar3A bhArI gIta gAnA zurU karadiyA, haraekane apane puruSAoM ko dUsaroMse adhika pratiSThita aura mAnanIyasiddha karane ke sivAya apanI pratiSThA aura pUjAkA anya koI mArga hI na dekhA / jisase unake ApasameM bhI dveSAgni bhar3aka uThI aura eka dUsarese ghRNA honeM laga gaI / hamAre puruSA to aise pUjya, pavitra aura dharmaniSTha the ki bhuka ke puruSoM ke hAthakA bhojana bhI nahIM lete the, isase ApasameM eka dUsare ke hAthakA bhojana khAnA aura beTI vyavahAra bhI banda hogayA aura brAhmaNoMkI aneka jA tiyA~ bana gaI, jinakA eka dUsarese kucha bhI vAstA na rhaa| apane apane puruSAtroMkI bar3AI gA-gAkara apanI jAtiko U~cA aura dUsaroMkI jAtiko nIcA siddha karanA hI ekamAtra inameM guNa raha gayA / kisI prakArake guNa prApta kiye binA janmase hI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3] jainadharmakI vizeSatA ""327 apa puruSAtroMkI mAnamaryAdAke adhikAra prApta karanekI gayA, jagaha jagaha ke bha~gar3a isa hI kAryake liye maMdiroMyaha bImArI mahAmArIkI taraha kSatriyoMmeM bhI phailI, unameM meM jamA hone laga gye| dekho avicAritAke kAraNa bhI apane apane puruSAoMkI bar3AI gAnese bhedabhAva kahA~se kahA~ mAmalA pahu~ca gayA aura dharmasvarUpa kyAse paidA hogayA aura aneka jAtiyA~ hokara vaimanasya bar3ha kyA banagayA / brAhmaNoMne apanI vilakSaNatA, bar3AI gayA / yahI bImArI phira vaizyoMko bhI lagI aura hote aura pratiSThA kAyama rakhaneke vAste apane hADa mA~sake hote zUdroMmeM bhI pahuMca gaI jisakA phala yaha huA ki zarIrako mahAn zuddha aura pavitra sthApita kara, dUsaroMkI aba hindutroMkI cAra haz2Ara jAtiyA~ aisI haiM jinameM chUtase alaga rahanA zurU karadiyA, yadi kisI bhalase ApasameM roTI beTI vyavahAra nahIM hotA hai aura saba hI koI unake zarIra yA vastrako chade to mahAna pAtaka hoguNa naSTa hokara ekamAtra yaha bhedabhAva kAyama rakhanA hI jAve, turanta hI dobArA snAna kareM, kapar3e dhoveM aura dharma karma raha gayA hai / yahI varNAzramadharma kahalAtA hai Acamana kara aura tulasI patra Adi cabAne ke dvArA jisakA hindutroMko bhArI mAna hai binA kisI prakArakI apaneko pavitra banAveM, kisIke bhI hAthakA na khAveM, zAstra vidyA yA dharma karmake jaba eka mAtra brAhmaNake ghara apane hI hAthase pakAkara khAveM / isa prakAra Atmazuddhi janma lenese hI pUjyapanA aura puruSAoMke saba adhikAra kA sthAna zarIrazuddhine leliyA aura yahI ekamAtra dharma milane laga gaye, yajamAnoMse hI jIvanakI saba z2arUrateM bana gyaa| pUrI hone laga gaI, kisI prakArakI bhI AjIvakAkI parantu gRhasthIke vAste svapAkI rahanA bahuta koI z2arUrata na rahI to brAhmaNoMko bilkula hI befikarI kaThina hai, isa kAraNa lAcAra hokara phira kuTumba vAloM hogaI aura bekAra par3e rahane ke sivAya kucha kAma na rhaa| ke hAthakA aura phira apanI jAti vAloMke hAthakA bhI parantu ApasameM spardhAkA honA to z2arUrI hI thA / hama khAnA zurU hogayA / dUra pradeza meM jAnA par3A to usake dUsaroMse adhika pUjya mAne jAveM, yaha khayAla AnA to liye dUdhameM zrosane hue ATese jo khAnA bane usako lAz2amI hI thA, isake sivAya apane brAhmaNapaneko bAhara lejAnekI bhI khullasa karanI pdd'ii| phira kahIM 2 kSatriya aura vaizyoMse pRthak z2Ahira karate rahanA bhI binA dUdhameM usane eka mAtra ghImeM pakAyA pakavAna bhI z2arUrI thA,ThAlI aura bekAra to the hI isa kAraNa kisI bAhara le jAnA jAyaz2a hogayA / zrAtma zuddhikA saba nadI yA tAlAbake kinAre jAkara khUba acchI taraha mAmalA chUTakara jaba eka zarIra zuddhi aura khAnapAnakI mala malakara apane zarIrako dhote rahane, nitya acchI chUta achUta hI eka mAtra dharma raha gayA to isakI bar3I taraha dho dhokara dhauta vastra pahanane, zarIra para candana dekhabhAla rahane laga gaI / jo koI chUta chAtake ina aura mastakapara tilaka lagAnemeM hI bitAne lage / khAlI niyamoMko tor3e vahI dharma bhraSTa mAnA gayA aura eka dama to the hI dina kaise bitAveM, isa kAraNa bhaMga ghoTa ghoTakara alaga kara diyA gayA / brAhmaNoMkI aneka jAtiyA~ haiM pInA. gharasa aura sulfekA dama lagAnA aura besudha jinameM gaur3a Adi kucha jAtiyoMke sivAya bAkI saba hokara par3e rahanA, yaha hI unake dharmakA aMga bana gayA, jAyiyA~ mAMsa khAneko dharma viruddha nahIM samajhatI haiN| yahA~ taka ki dharma maMdiroMmeM nitya yahI kAma hone laga-ina mA~sAhAriyoMmeM bhI jo adhika dharmaniSTa hai ve jaba Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 bhanekAnta (pauSa, vIra nirvANa saM02499 nadI yA tAlAba parase snAna karake Ate haiM to mArgameM zikSA detA hai, jisane dharma-sAdhana meM abhI kadama bhI bar3A vicAra isa bAtakA rakhate hai ki koI unake zarIra nahIM rakkhA hai usako bhI jainadharma to sarva prakAra yA vastrase na chU jAya aura yadi koI chU jAtA hai to nazoMse dUra rahanA z2arUrI batAtA hai| turanta vApisa jAkara nahAte haiM / yadi bhojana banAne ke aba rahI snAna aura zarIra zuddhikI bAta, yaha bhI vAste koI machalI yA anya koI mA~sa unake pAsa ho hiMdUdharma meM hI dharma mAnA jA sakatA hai / jainadharma meM nahIM; to usase ve apavitra nahIM hoMge, kintu kisIke chU jAnese jainadharma to zrAtma zuddhiko hI dharma ThaharAtA hai aura usa z2arUra apavitra ho jAyeMge / isa hI prakAra mA~sa machalI- hI ke saba sAdhana sikhAtA hai / zarIrako to mahA azuddha ke pakAnese unakI rasoI apavitra na hogI, na mAMsa aura apavitra batAkara usake prati azuci bhAvanA rakhanA macchI khAnese unako koI apavitratA AvegI, parantu z2arUrI ThaharAtA hai / manuSyakA yaha zarIra jo hADa unakI rasoI banAI aura khAte samaya agara koI manuSya mA~sa rudhira zrAdise banA hai, biSTA mUtra balag2ama aura cAhe vaha brAhmaNa hI ho parantu unakI jAtikA na ho pIpa AdikI jo thailI hai vaha to sAta samudroMke pAnIse abhI snAna karake zrAyA ho, kapar3e bhI pavitra hoM, to bhI dhone para bhI pavitra nahIM ho sakatA hai| kintu isake yadi vaha manuSya unakI rasoI ke caukekI hadake andarakI chUnese to pavitra jala bhI apavitra ho jAtA hai, isa dharatIko bhI chU de, to vaha rasoI bhraSTa hokara khAne yogya kAraNa snAna karanA kisI prakAra bhI dharma nahIM ho sakatA na rhegii| hai / padmanandi pacIsImeM to zrAcArya mahArAjane aneka - "jainadharma aisI bAtoMse kosoM dUra hai / bhaMga, dhatUrA, hetutroMse snAna karane ko mahApApa aura adharma hI ThaharAyA carasa aura gA~jhA Adi mAdaka padArtha jo buddhiko bhraSTa hai| parantu gRhasthI logoMko jisa prakAra apanI AjIkarane vAle haiM unako to kuvyasana batAkara jaina-dharma saba vikAke vAste khetI,vyApAra,faujI naukarI aura kArIgara' se pahale hI unake tyAgane kI zikSA detA hai, jo vastu Adi aneka aise dhaMdhe karane jarUrI hote haiM jinameM jIva manuSyako manuSya nahIM rahane detI usakI vicAra zaktiko hiMsA avazya hotI hai, isa hI se ve sAvadya karma kahalAte bhraSTa karatI hai, usakA sevana karanA to kisI prakAra bhI haiN| jisa prakAra gRhasthIko apane rahaneke makAnako dharma nahIM ho sakatA hai / aisI vastu to saba hI manuSyoM mAr3anA buhAranA aura lIpanA potanA z2arUrI hotA hai ko tyAgane yogya haiM / , parantu kaise AzcaryakI bAta hai yadyapi makAnakI isa saphAI meM bhI jIva hiMsA z2arUra hotI ki hiMduaoMke bahutase tyAgI aura sAdhu vairAgI to z2arUra hai parantu gRhasthIke liye yaha safAI rakhanA bhI z2arUrI hI ina mAdaka padArthoM kA sevana karate haiM / aura gRhasthI hai| aisA hI apane kapar3oM aura zarIrako dhonA aura loga bhI unakI saMgatise yaha kuvyasana grahaNa karane laga sAfa rakhanA bhI usake liye z2arUrI hai / zarIra usakA jAte haiN| saba hiMdU maMdiroMmeM yaha vyasana z2ora zorase vAstavameM mahA niMdanIya aura apavitra padArthoMkA banA calatA rahatA hai, aise vyasaniyoMkA jamaghaTa unake maMdi- huA hai parantu usase usakA moha nahIM chUTA hai, aisA roMmeM lagA rahatA hai / isake viparIta jainadharsa aisI bAtoM hI apane kapar3oM aura makAnase bhI moha nahIM chUTA hai, ko pApa batAtA hai aura aisI saMgatime bhI dUra rahanekI aura na indriyoM ke viSaya hI chUTe haiM / isa kAraNa makAna Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3 ] ) mAyako, vastroMko aura zarIrako saba hI ko suMdara banAye rakhaneke vAste jhAr3anA, poMchanA, lIpanA, potanA aura dhonA yaha saba kAma karanA usake liye z2arUrI haiM / jinameM jIva hiMsA jarUra hotI hai parantu gRhasthI ke ye saba kArya usake liye jarUrI hone para bhI kisI taraha bhI dharma kArya nahIM hosakate haiM, haiM to yaha saba tyAgane yogya hI, jo saMsArI aura gRhasthI hone ke nAtese hI z2arUrI ho rahe haiM / isa hI kAraNa jyoM hI vaha gRhasthI kiMcitmAtra bhI pApoMkA tyAga zurU karatA hai, aNuvratI kara dUsarI pratimA grahaNa karatA hai, taba hI se usako svAnake tyAgakA bhI upadeza milane laga jAtA hai | * avvala to bhogopabhoga parimANa vratameM usako zarIra ke zrRGgAra zrAdike tyAgameM snAnako bhI eka prakArakA iMdriyokA vyasana aura bhoga batAkara kucha 2 samaya ke liye tyAgako kahA gayA hai / phira proSadhopavAsake dina to avazya hI snAna aura zarIra zrRGgArakA tyAganA z2arUrI ThaharAyA hai| isa hI prakAra jyoM 2 vaha iMdriyoMke viSaya aura hiMsA tyAgakI tarafa bar3hatA jAtA hai / indriya saMyama aura prANa saMyama karane lagatA hai tyoM 2 vaha snAna karanA bhI chor3atA jAtA hai / yahA~ taka ki muni hone para to vaha snAna yA anya kisI prakAra zarIrako dhonA pUchanA yA sAfa karanA yA bilkula hI chor3a detA hai / snAna karanA yA anya kisI prakAra zarIra ko zuddha rakhanA kisI prakAra bhI pAramArthika dharmakA koI aMga nahIM ho sakatA hai vaha eka mAtra indriyoMkA viSaya aura zarIrakA moha hI hai jo gRhasthiyoMko isI kAraNa karanA z2arUrI hotA hai ki ve apanI indriyoMke viSayoMko zraura zarIra ke mohako tyAgane meM samartha hote haiN| lAcAra haiM aura mohake kAraNa bebasa ho rahe haiN| parantu jo indriyoMke forest ra mohako pApa samajhakara tyAgane meM samartha ho 1 jainadharmakI vizeSatA 226 +360 sakate haiM ve jitanA 2 unakA moha ghaTatA hai utanA 2 snAnako aura zarIrakI safAIko tyAgate jAte haiM / yahA~ taka ki muni hone para to snAna karanA aura zarIra dhonA poMchanA bilkula hI tyAga dete haiN| yahI nahIM ve to TaTTI jAkara kamaNDaluke jisa pAnIse gudA sAfa karate haiM; usa hI se hAtha dhokara phira miTTI zrAdi malakara kisI dUsare zuddha pAnIse hAthoMko pavitra karanA bhI jarUrI nahIM samajhate haiM / una hI apavitra hAthoMse zAstra takako chUte rahate haiM / kAraNa ki zarIrakI zuddhi dharma nahIM hai aura na hADa mA~sase bane zarIrakI zuddhi ho hI sakatI hai / dharma to ekamAtra AtmazuddhiM karatA hI hai jo rAga dveSa Adi kaSAyoM aura indriyoM ke viSayoM ko dUra karanese hI hotI hai / taba hI to jainadharmameM dasa lakSaNa kathana meM zauca dharma mAtrako zarIra zuddhi na batAkara AtmAko kaSAyoMse zuddha karanA aura vizeSakara lobha kaSAyakA nirmUla karanA hI zaucadharma batAyA hai / saMsArakI vastu se glAni karanA bhI jugupsA nAmakI kaSAya ThaharA - yA hai aura jainadharmakA zraddhAna karaneke vAste zurU meM hI zradvAna ke zraMgasvarUpa cikitsA arthAt glAni na karanA z2arUrI batAyA hai| vizeSakara jainadharmake muni aura sAdhu jinakA tana atyanta hI malina rahatA hai, jo A~khoM aura dA~toM takakA mailanahIM chur3Ate haiM aura na TaTTI jAkara apane hAtha hI maTiyAte haiM unase kisI bhI prakArakI ghRNA na karanA, unako kisI bhI prakAra apavitra yA azuddha na samajhanA kintu rAga dveSa aura viSaya kaSAyoM ke mailase rahita hokara apanI zrAtmAko zuddha karane ke liye zarIrakA mamatva chor3a grAtma dhyAnameM lage rahane vAle zarIrase maile kucaile ina sAMdhu muniyoMko hI parama pavitra aura * zuddha samajhanA sikhAtA hai / manuSyoM kA jIvana yA sAdhana do prakArakA hotA hai, Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anekAnta [pauSa, vIra-nirvANa saM02466 eka laukika yA sAMsArika aura dUsarA dhArmika yA zrA- poMchate hI haiM / jo aAMkhoM aura dAMtoM takakA bhI maila nahIM dhyAtmika / laukika jIvana jo koI jitanA bhI adhika chur3Ate haiM / jo saje sajAye mahala makAna, atyaMta jagaparigrahI, adhika sampattivAn vaibhavazAlI, ThATha bATa aura magAtI aura cahala pahala karatI huI manuSyoMse bharI zAna zaukatase rahane vAlA, sApha suthare, camaka damaka AbAdI, sApha sutharI rahane vAlI suMdara 2 striyAM aura aura tar3aka jhar3akake sAmAnase susajjita, aneka mahala saba hI vaibhava cher3akara jaMgalameM jA virAjate haiM, dharatI makAna, bAg2a bag2Ice, hAthI ghor3e, nAla kI pAlakI, naukara para sote haiM, khAkapara leTate haiM, sardI, garmI, DAMsa macchara cAkara bAMdI gulAma rakhane vAlA / aneka prakArakI ke dukha sahate haiM aura kucha bhI paravAha nahIM karate haiM / suMdara 2 strIratnoMse jisake mahala bhare huye, aneka dezoM laukika sAdhanA vAleko to apanI indriyoM aura aura aneka rAjAoMpara jisakI hakUmata calatI ho / deza kaSAyoMko puSTa karanA hotA hai,isa kAraNa vo apane zarIvideza vijaya karatA phiratA ho, bar3A bhArI jisakA daba- rako bhI sApha aura suMdara banAye rakhanekI koziza karatA dabA ho vahI bar3A hai, pajya hai aura prazaMsanIya hai, stuti hai aura apane mahala makAna aura anya saba vastuoMko aura virada gAneke yogya hai / vaha apane zarIrase jitanI bhI jhAr3atA pauMchatA rahatA hai vaha to apanI pyArI striyoM bhI mamatA kare thor3I hai / zarIrakI puSTike vAste sattara naukaroM cAkaroM aura hAthI ghor3oM Adi pazuoMko bhI prakArake bhojana khAtA ho| aneka vaidya jisake liye sAfa suMdara dekhanA cAhatA hai, isa kAraNa Apa bhI atyaMta pauSTika aura susvAdu auSadhiyAM banAnemeM lage bAra 2 nahA-dhokara suMdara 2 vastroM aura alaMkAroMse rahate hoM, aneka cAkara aura cAkaraniyAM jisake zarIra susajjita hotA hai aura apanI striyoM, naukaroM, pazutroM, ko cikanA mulAyama aura suMdara banAnemeM nAnA prakArake mahala makAnoM, aura sabhI sAmAnako dho-pUchakara sApha . teloM aura ubaTanoMse usake zarIra kA mardana kareM, dina meM karAtA rahatA hai aura taraha 2 ke sAmAnase sajAtA kaI 2 bAra nahalAte rahate hoM aura kaI2 bAra navIna rahatA hai / isake viparIta adhyAtma-sAdhanA vAleko vastra badalate rahate hoM, usa hI kA saMsArI jIvana sabase apane zarIra aura tatsambandhI anya saba hI bhogoM tathA utkRSTa aura bar3hiyA hai| saba hI sAmAnase mu~hamor3a eka mAtra apanI AtmAko . parantu AdhyAtmika yA dhArmika jIvana isase bila- rAgadveSa aura viSaya kaSAyoMke mailase dUra kara zuddha aura kula hI viparIta hai / vaha jIvana sabase utkRSTa to sAdhu- pavitra banAnekI hI dhuna hotI hai / oM kA hotA hai, jinake pAsa parigrahake nAmase to eka isa prakAra jaina-dharmake anusAra to jitanA bhI koI la~goTI mAtra bhI nahIM hotI hai / zAstra to dharmakA jJAna zarIrakA moha chor3a, usake prati sadA azuci bhAvanA prApta karaneke liye, pIchI jIva jantuoMke prANa saMyama rakha, usake dhone, mAMjane aura sApha va zuddha karane ke ke liye aura kamaNDalameM pAnI TaTTI jAkara gudA sAna bakher3emeM na par3akara apanI prAtmAke hI zuddha karane meM karaneke liye hai, isake sivAya unako saba hI prakArake lagatA hai, utanA hI vaha dharmAtmA aura AdhyAtmika hai, sAmAnakA tyAga hotA hai / zarIrane nirmamatva hokara jo aura jitanA 2 koI isa zarIrako dho mA~jakara suMdara na snAna karate haiM, na kisI dUsarI prakAra usako mAite banAnemeM mana lagAtA hai utanA 2 hI vaha saMsArI hai / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmakI vizeSatA varSa 2, kiraNa 3 ] munikA jIvana sarvathA AdhyAtmika jIvana hai, laukika jIvanakA usameM leza bhI nahIM hai, isa kAraNa vaha zarIra ko kiMcita mAtra bhI dhotA mAMjatA nahIM hai| RNuvratI kA jIvana dhArmika aura laukika donoM hI prakAra mizrita rUpa hotA hai, jitanA 2 vaha dhArmika hotA hai, utanA 2 to vaha zarIrako dhotA mAMjatA nahIM, kiMtu viSaya kaSAyoM ke hI dUra karanekI phikra karatA hai aura jitanA 2 vaha laukika ho jAtA hai, utanA 2 vaha zarIrako bhI su~dara nAtA hai aura anya prakAra bhI apanI viSaya kaSAyoMko puSTa karatA hai / isa aNuvratI zrAvakako zAstrakAroMne dUsarI pratimAse gyArahavIM pratimAtaka dasa zreNiyoM meM vibhAjita kiyA hai / ina zreNiyoM meM uttarottara jitanI 2 kisIkI laukika pravRtti kama hotI jAtI hai aura adhyAtma bar3hatA jAtA utanA hI utanA zarIrakA dhonA mAMjanA siMgAra karanA aura puSTa karanA bhI usakA kama hotA jAtA hai / ba rahA pahalI pratimA vAlA jo zraddhAnI to hogayA hai kintu caritra abhI kucha bhI grahaNa nahIM kiyA hai| kiMcit mAtra bhI jisane abhI tyAga nahIM kiyA hai, kiMtu tyAga karanA cAhatA z2arUra hai, vaha nitya prati zarIrako dhotA, mAMjatA, zRMgAra karatA aura puSTa karatA z2arUra hai / anya bhI saba prakArakI viSayakaSAyoM meM pUrNa rUpase lagA bhI jarUra hotA hai parantu ina ko dharma viruddha aura loka sAdhanA mAtra samajha kara tyAganA jarUra cAhatA hai isase bhI ghaTiyA jisako dharma kA zraddhAna hI nahIM huA hai, nirA mithyAtvI hI hai vaha to apanI viSaya kaSAyoMkI puSTiko zraura apane zarIra ko dho-mAMjakara suMdara rakhane aura puSTa banAneko hI apanA mukhya karttavya aura apane jIvanakA mukhya dhyeya samajhatA hai / aba jarA khAne pInekI zucikriyApara bhI dhyAna 231 dIjiye aura jA~ca kIjiye ki isa viSaya meM bhI hindu dharma aura jainadharma meM kyA antara hai| hindutroMke mahA mAnya grantha manusmRti meM hara mahIne pitaroMkA zrAddha karanA aura usameM mAMsakA bhojana banAnekI bahutahI jyAdA tAkIdakI gaI hai aura yahAMtaka likhA hai ki zrAddhase niyukta huA jo brAhmaNa mAMsa khAnese inkAra karade vaha isa mahA aparAdhake kAraNa harabAra pazu janma dhAraNa karegA unake isa hI mahAmAnya granthameM yaha bhI likhA hai ki yadi koI dvija arthAt brAhmaNa, kSatriya, vaizya lahasuna aura anya bhI aneka banaspati jinakA byaurA usameM diyA hai khAle, khAnA to dUra rahA khAnekA manameM vicAra bhI kara le to vaha patita ho jAtA hai / arthAt binA prAyazcitake zuddha nahIM ho sakatA hai / aba vicAra kIjiye ki yaha donoM kathana kaise saMgata hosakate haiM brAhmaNa va anya ve jAtiyAM jo mA~sa khAnA ucita mAnatI haiM bahudhA zikArI kuttoMse yA anya zikArI jAnavaroMse mArA hutrA pazu pakSI, isI prakAra cAMDAla zrAdi vyAdhoMse mArA huA mAMsa zuddha samajhatI haiM aura grahaNa kara letI haiM, musalamAna qasAIkI dukAnase bakarekA mAMsa bhI le jAtI haiM parantu vaha mAMsa kapar3e utArakara hI pakAyA aura khAyA jAvegA, yahAMtaka ki jisa caukemeM vaha mAMsa pakatA ho, usa cauke kI dharatIko bhI yadi koI unhIMkI jAtikA puruSa zuddha kapar3e pahane hue bhI chUde to sArI rasoI bhraSTa ho jAvegI, sabhI hindu, jinameM aba bahutase jainI bhI zAmila haiM, caukese bAhara kapar3e pahane hue yahA~ taka ki koI 2 to jUte pahane hue bhI pAnI dUdha, cAya aura grAma amarUda aMgUra anAra Adi phala tathA aura bhI aneka padArtha khA pI lete haiM / isa hI prakAra bahudhA hindu aura jainI jo musalamAna ke gharakA dUdha aura ghI khAte haiM ve bhI roTI caukese bAhara khAnese patita samajhe jAte haiM / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 anekAnta [ pauSa, vIra-nirvANa saM02466 sabakI bAbata hama nahIM kaha sakate parantu bahudhA aise haiM moTe rUpase vicAra ka nese to yaha hI mAlUma hotA jo musalamAna aura achUtoMke hAthase sAga sabjI lekara hai ki hamAre jainI bhAI hiMduoMkI aisI jAtiyoMkA jaba khAte haiM unase lI huI sAga sabjI kaccI to ve caukese bilakula hI mAMsa tyAgI haiM, anukaraNa kara isa viSaya meM bAhara kapar3e pahane bhI khA lete haiM parantu pakAyeMge usako sabhI niyama A~kha mIMcakara unhIM ke anusAra pAlane caukameM kapar3e nikAla kara hI aura khAyeMge bhI kapar3e laga gye| hiMduoMmeM unake niyama sAre hindustAna meM nikAla kara hI / yadi kapar3e pahane khAleM to mahA bhraSTa prAyaH eka samAna nahIM hai| prAnta 2 meM bhinna 2 rUpase pApI aura patita mAne jAyeM / musalamAna sAga sabjI barate jAte haiM / hamAre jainI bhAI bhI jisa jisa becane vAle hamArI AMkhoMke sAmane apane miTTIke loTe prAntameM rahate haiM usa 2 prAntake hiMduoMke anusAra hI se sAga sabjI para pAnI chir3akate haiM, cAkuse kATate pravartate haiM aura isa hI ko mahAdharma samajhate haiM / ajaba tarAzate haiM, hAthase tor3ate haiM, aura hamameM se bahutase una gula gapAr3A macA huA hai / koI bhI siddhAMta sthira se mola lekara khAte haiM / yaha saca hai ki ghara jAkara una nahIM ho pAtA hai / ko dho lete haiM parantu jo pAnI dina bhara unapara chir3akA jainadharmameM hiMsA, corI, jhUTha, parastrIsevana aura jAtA rahA hai vaha to una sAga sabjiyoMke andara hI parigraha ye hI mahApApa batAye haiM / inahI pApoMke tyAgake praveza kara jAtA hai aura isI garajase una para chir3akA vAste aneka vidhividhAna ThaharAye haiM / jo jitanA jAtA hai ki jisase ve harI bharI raheM / taba dhonese to vaha ina pApoMko karatA hai vaha utanA hI pApI hai aura jo pAnI nikala nahIM sakatA hai, to bhI dhokara vaha sAga jitanA bhI ina pApoMse bacatA hai vaha utanA hI dharmAtmA . sabjI khAne yogya ho jAtI hai, inameM se. mUlI gAjara hai| parantu jabase jainiyoMne apane hindu bhAiyoMke kelA anAra amarUda aAdi jo phala kacce hI prabhAvameM Akara--(hindU 25 karor3a aura jainI 11 khAne hote haiM ve to caukese bAhara bhI saba jagaha kapar3e lAkha hI rahajAnese-unakA prabhAva par3anA to jarUrI pahane hue hI khA liye jAte haiM, yahAM taka ki jUtA thA hI) dharmAtmA aura adharmI, zuddha aura pAtakIkA pahane hue bhI khA liye jAte haiM / parantu pakAye jAyeMge nirNaya karane ke vAste apane ina 25 karor3a hindu caukemeM kapar3e nikAla kara hI aura pakAkara bhI khAye bhAiyoMkA hI siddhAnta grahaNa kara liyA hai, tabase jAyeMge nikAla kara hI / isa prakAra - yaha mAmalA jainiyoMmeM bhI yadi koI kaisA hI cora, dagAbAz2a, aThA, aisA vicitra hai ki jisakA koI bhI siddhAnta sthira nahIM pharebI, parastrIlampaTa, vezyAgAmI, mahAparigrahI, dhanahotA hai / yadi yaha kahA jAya ki agnikA sambandha lolupI, yahA~ taka ki apanI dasa barasakI boTIsI honese hI aisI zuci kriyAkA karanA z2arUrI ho jAtA hai beTIko dhanake lAlacase 60 barasake bUr3he khUsaTako beca to cane maTarake bUTa aura mUMgaphalIke hole, to jaMgalameM kara usakA jIvana hI naSTa bhraSTa kara dene vAlA ho, kahA~ bhI bhUna kara khA liye jAte haiM / aneka prakArake cabaine taka kaheM, cAhe jo kucha bhI karatA ho| jisako kahate aura cir3ave bhI isa hI prakAra khA liye jAte haiN| isa zarma zrAtI hai parantu caukeke niyamoMko apane prAntako prakAra koI bhI siddhAnta sthira nahIM ho pAtA hai| pracalita rItike anusAra pAlatA ho to vaha pAtakI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3] jainadharmakI vizeSatA 233 nahIM hai| kiMtu yadi vaha uparokta pA~coM pApoMko karane denA cAhiye, yadi vaha tapasyA karane lage to usako vAlA dUsaroMkI apekSA aura bhI sakhtIke sAtha ina jAnase mAra DAlanA cAhiye / parantu jainadharmameM yaha niyamoMko pAlatA hai to vaha dharmAtmA hai aura prazaMsanIya bAta nahIM hai / zrI samantabhadra svAmI likhate haiM ki cAMhai / aura jo jo ina pAMcoM pApoMse bahuta kucha bacatA DAlakA putra bhI jainadharmakA zraddhAna karale to deva samAhai, yahA~ taka ki zAstrAnusAra pAMcoM aNuvrata pAlatA hai na ho jAtA hai / isa hI se zrApa bicArale ki jainadharma parantu cauke ke niyama apane prAnta aura apanI jAtike meM aura hindUdharmameM kitanA AkAza pAtAlakA aMtara anusAra nahIM pAlatA hai, dRSTAntarUpa jisa prAntameM roTI hai / bAhya zuddhi aura safAI rakhanA vezaka gRhasthoMke kapar3e utArakara aura caukemeM baiThakara hI khAI jAtI hai, vAste z2arUrI hai / parantu usakA koI siddhAnta z2arUra usa prAntakA rahanevAlA pakkA aNuvratI agara caukese honA cAhiye, jisake AdhAra para usake niyama sthira bAhara dUsare pavitra aura zuddha makAnameM roTI lejAkara kiye jAveM / unmattakI tarahase kahIM kucha aura kahIM zuddha aura pavitra kapar3e pahane hue khA letA hai to vaha kucha karanese to makhaula hI hotA hai; kAraja koI bhI mahA patita aura adharmI ginA jAtA hai| siddha nahIM hosakatA hai| isa kAraNa vicAravAna puruSoMko ___ isa hI prakAra ke anya bhI aneka dRSTAnta die jA ucita hai ki aApasameM vicAra-vinimaya karake jaina-dharmAsakate haiM jinameM jainiyoMmeM una pApoMse bacanekI bahuta nusAra isakA koI siddhAnta aura niyama sthira kareM jo zithilAcAritA zrAgaI hai jinako jainadharmameM pApa saba hI prAntoM aura jAtiyoM ke vAste eka hI ho / kahIM ThaharAyA hai / eka mAtra ina prAntIya bAhya kriyAoMkA kucha aura kahIM kucha jaisA aba ho rahA hai,yaha na rahe aura karanA hI dharma raha gayA hai, jisase DhauMga aura dikhAvA yadi yahI bAta sthira karanI ho ki jisa-jisa prAntameM bahuta bar3ha gayA hai / vAstavikadharmakA to mAnoM bilkula anya hiMduoMkA jo vartAva hai vahI jainiyoMko bhI rakhanA lopa hI hotA jArahA hai / anya matiyoM ke siddhAntoM para cAhiye, jisase una logoMko jainiyoMse ghRNA na ho, to yA binA vicAre rUr3hiyoM para calanese to jainadharma kisI caukekI isa zuddhi-safAI aura chUtachAtake ina saba taraha bhI nahIM Tika sakatA hai / isI kAraNa AcAryoMne niyamoMko dhArmika na ThaharAkara bilkula hI laukika ghojainiyoMko amUDhadRSTi rahane arthAt binA bicAre aA~kha Sita kara diyA jAya, jisase jainiyoMko isa caukA-zuddhi mIMcakara hI kisI rIti para calanese manA kiyA hai| ke atirikta Atma-kalyANa rUpa dharmasAdhanakI bhI duniyAke logoMkI rIsa na kara nirbhaya hokara apanI phikara hone lagajAye / dharmAtmA aura adharmAtmAkI ka AtmAke kalyANa ke rAste para hI calanekA upadeza sauTI yaha caukekI adbhuta zuddhi naraha kara paMca pApoMkA diyA hai| tyAga hI usakI jA~cakI kasauTI bana jAya / hindUdharma kahatA hai ki jisane brAhmaNa ke ghara janma isa viSaya meM bahuta kucha likhanekI z2arUrata hai, parantu liyA hai vaha guNavAna na hotA huaA bhI, hIna kArya abhI isa viSayako chor3akara hama yaha jAnanA cAhate haiM karatA huA bhI pUjya, parantu zUdrake ghara janma lene vAlA ki hamAre vicAravAna vidvAna bhI kucha isa tarapha dhyAna yadi vedakA koI zabda bhI sunale to usakA kAna phor3a dete haiM yA nhiiN| yA burA bhalA jo kucha horahA hai tathA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'anekAnta [pauSa, vIra-mirvANa saM02466 hotA rahegA, usIke dhakke mukkese jainiyoMmeM bhI jo kucha hai ki hamAre hindU bhAiyoMmeM jina jina burI bhalI bAtoM. parivartana hogA usako hI hone denA ucita samajhate haiN| kA pracAra hogA ve saba bAteM samayake prabhAvase Age bhI nirjIvakI tarahase dUsarI zaktiyoMke hI pravAhameM bahate AhistA AhistA jainiyoMmeM bhI aAtI raheMgI; kAraNa rahanA pasanda karate haiM, khuda kucha nahIM karanA cAhate haiN| ki jainiyoMne isa viSayameM jainasiddhAntAnusAra koI ___ antameM hama itanA kaha denA z2arUrI samajhate haiM ki niyama sthira nahIM kara rakhA hai, kintu jisa jisa Aja-kala saba hI jAtiyoMmeM parivartana bar3e vegase horahA prAntameM hinduoMkA jo vyavahAra hai usa hI kA anusaraNa hai| parivartanase khAlI koI nahIM raha sakatA hai| vaha pari- karanA apanA dharma mAna liyA hai yahA~ taka ki jo bAteM vartana bigAr3a rUpa ho yA saMdhAra rUpa, yaha koI nahIM kaha jaina dharmake pratikUla bhI haiM unakA bhI anukaraNa dRr3hatA sakatA hai / hA~, itanI bAta z2arUra hai ki jo apanA ke sAtha kiyA jAtA hai, jaisA ki rAjapatAnemeM byAha parivartana zrApa nahIM kareMge kintu dUsaroMke hI pravAhameM zAdImeM jalebiyoMkA banAnA aura jImanA jimAnA, bahanA cAheMge unakA astitva kucha nahIM rhegaa| ucita bar3I hRdaya vidAraka mautameM bhI sabakA nukatA jImanA to yahI hai ki jo bhI rUr3hiyA~ jainadharmake viruddha hamameM aura jimAnA Adi / yadi jainiyoMkI yahI pragati aura AgaI haiM unako dUra kara hama apanA sudhAra jaina anukaraNazIlatA rahI aura apanA koI alaga astitva siddhAntAnusAra karaleM / yadi aisA nahIM kareMge aura dUsaroM sthira na kiyA gayA to nahIM mAlUma hindU bhAIyoMke ke hI parivartanameM parivartana honA pasanda karate raheMge to pravAhameM bahate bahate hama apane dharmakI sArI vizeSatAko jainadharmakA rahA sahA astitva bhI nahIM rhegaa| khokara kahA~se kahA~ pahu~ca jAye aura kisa gar3hemeM jA___ Apa yaha bAta dekha rahe haiM ki jabase gAMdhI mahArAja- pdd'eN| ne achUtoMse achUtapana na rakhanekA Andolana calAyA Ajakala to aisA horahA hai ki pracalita rUr3hiyoMke hai aura kAMgresane isakA bIr3A uThAyA hai, tabase aneka viruddha apane hindU bhAiyoMkA anukaraNa jaba kucha thor3e hinduoMne tadanusAra hI vartanA zurU karadiyA hai aura hI jainI bhAI zurU karate haiM taba to seTha sAhUkAra aura aneka jainI bhI unake prabhAvameM A tadanusAra hI pravartane birAdarIke pa~ca rUr3hiyoMkI duhAI dekara unako bahuta laga gaye haiM / isa hI prakAra aneka hindU bairisTaroM,vakIloM kucha burA bhalA kahane laga jAte haiM, vidvAna loga bhI DAkTaroM, aura jajoM Adine mez2a para roTI khAnA zurU unakI hA~ meM hAM milAkara dharmacalA dharmacalAkI raTa karadiyA hai to aneka aMgrez2I par3he jainI bhI unakI dekhA lagAne laga jAte haiM / phira jaba kucha adhika loga isa dekhI aisA hI karane laga gaye haiM / isa hI prakAra bahudhA navIna mArgapara calane laga jAte haiM to lAcAra hokara hinduoMmeM barafa aura soDAvATara pIne kA pracAra dekha saba hI paMca aura paMDita bhI cupa ho jAte haiM / paMcama jisake banAne meM hindU musalamAna, chuta achuta saba hI kA kAlameM to aisA honA hI hai aisA kahakara saMtoSa kara lete hAtha lagatA hai, hamAre kucha jainI bhAI bho inako grahala haiN| isa prakArakI gar3abar3a jainaAtimeM bahuta dinoMse karanemeM AnAkAnI nahIM karate haiM / isI prakArake anya hotI calI ArahI hai, yadi koI sudhAravAdI isa viSayamai bhI aneka udAharaNa diye jA sakate haiM nimase yaha spaSTa kucha AvAz2a uThAsA bhI hai aura vidvAnoko isameM yoga Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharmakI vizeSatA varSa 3, kiraNa 3 ] deneke liye lalakAratA hai to ye vidvAna loga ekadama ghabarA uThate haiM, socate haiM ki abataka to kartavyahIna karmaNya, sAhasahIna, aura zithilAcArI hokara pramAda kI nIMda le rahe the, anapar3ha paMcoM aura seTha sAhUkAroMkI hAMmeM hAM milAkara, pracalita rUr3hiyoM ko hI jainadharma batAkara, binA kare karAye hI vAhavAhI le rahe the, va kucha ina sabhI rIti rivAjoMkI jAMca kara kisa prakAra una meMse kisIko jainadharmake anukUla aura kisIko pratikUla siddha karanekA bhArI bojhA uThAveM, kisa prakAra jaina siddhAntoMke anusAra unake saba vyavahAra sthira karake koI ucita niyama banAveM / isa kAraNa vaha ghabarAkara isa hI meM apanI bacata samajhate haiM ki sudhArakI zrAvAja uThAnevAloM ko zraddhAnI aura zithilAcAra phailAnevAlA batAkara vicArahIna janatAko unake viruddha karadeM aura logoMkI mAnI huI pracalita rUr3hiyoM ko hI dharma Thahasakara vIrazAsanAGka' para (3) paM0 ajitakumArajI zAstrI, mulatAna siTI - "anekAntakA vIra zAsanAGga milA / dekhakara prasannatA huI / isakA sampAdana acche parizramake sAtha huA hai, usameM Apako acchI saphalatA bhI milI hai / isa aMka meM bA0 jayabhagavAnajI vakIlakA 'svatya anekAntAtmaka hai' zIrSaka lekha acchA paThanIya hai / 'yApana saMghakA sAhitya' lekha bhI anvepaNa ke liye upayogI hai| 'jainalakSaNAvali' kA prakAzana jaina sAhityakI eka saMgrahaNIya vastu hai / aura bhI kaI lekha paThanIya haiN| vRddha avasthAmeM bhI Apa yuvakoMse bar3hakara parizrama kara rahe haiM yaha navayuvaka sAhitya seviyoMke liye Adarza hai| " vAhavAhI prApta karaleM / yaha koI navIna bAta nahIM hai, sadAse aisA hI hotA calAH zrAyA hai akarmaNya loga sadA aisA hI kiyA karate haiM jisase sudhArakI pragati meM bar3I bAdhA AtI hai / parantu jo sacce sudhAraka haiM, ve ina saba coToMko sahakara marate marate apane kartavya ko nahIM chor3ate haiM aura eka na eka dina kAmayAba hI hote haiM aura una hI se yaza pAte haiM jo unako adharmI aura mahApApI kaha kara badanAma kiyA karate the / pravAha meM bahane vAloMkA apanA koI astitva to hotA hI nahIM hai, pravAha pUrvako calA tabhI pUrva aura pravAha pazcimako calA to ve bhI pazcimako bahane laga gaye, udharake hI gIta gAne laga gye| isa prakAra mahA akarmaNya bane rahane se hI, pratyeka samaya meM aura pratyeka dazA meM vAhavAhI lete rahe / --*-- 235 kucha sammatiyA~ (5) zrI0 bhagavatsvarUpajI jaina 'bhagavat' "vIra zAsana ko dekhakara mugdha hogayA ! itanA acchA, mahatvapUrNa vizeSAGka nikaTa bhaviSyameM zAyada hI A~khoM ke Age Ae / 'anekAnta' jaina samAjakI jahA~ truTikI pUrti ke rUpa meM hai, vahA~ hama logoMke lie gauravakI cIz2a bhI ! usakA sampAdana, lekhacayana, prakAzana qarIba qarIba saba kalAtmaka hai ! vaha jitanA vidvAnoMko mananIya, aura risarcakA maiTara detA hai, utanA hI bAhyAkRtise mujha jaisoMko lubhA bhI letA hogA, isameM zAyada bhUla nahIM / isa ke lie samAjakI tInoM saphala zaktiyA~ - sampAdaka, saMcAlaka aura prakAzaka - AdarakI pAtrI haiN|" Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstavika mahattA bahutase loga lakSmIse mahattA mAnate, haiM bahutase mahAn kuTambase mahattA mAnate haiM, bahuta se putrase mahattA mAnate haiM, tathA bahutase adhikArase mahattA mAnate haiN| parantu yaha unakA mAnanA vivekase vicAra karanepara mithyA siddha hotA hai |ye loga jisameM mahattA ThaharAte haiM usameM mahattA nahIM, parantu laghutA hai / lakSmIse saMsArameM khAna, pAna, mAna, anucaroMpara AjJA aura vaibhava ye saba milate haiM, aura yaha mahattA hai, aisA tuma mAnate hoge / parantu itane se isakI mahattA nahIM mAnanI cAhiye / lakSmI aneka pApoMse paidA hotI hai / yaha Anepara pIche abhimAna behozI aura mUr3hatA paidA karatI hai| kaTamba samadAyakI mahattA pAne ke liye usakA pAlana poSaNa karanA par3atA hai| usase pApa aura duHkha sahana karanA par3atA hai / hameM upAdhise pApa karake isakA udara bharanA par3atA hai| putrase koI zAzvata . nAma nahIM rhtaa| isake liye bhI aneka prakArake pApa aura upAdhi sahanI par3atI hai| to bhI isase apanA kyA maMgala hai ? adhikArase parataMtratA aura amalamada AtA hai, aura isase julma, anIti rizvata aura anyAya karane par3ate haiM, athavA hote haiM / phira kaho isameM kyA mahattA hai ? kevala pApa janya krmkii| pApI karmase AtmAkI nIca gati hotI hai| jahA~ nIca gati hai vahA~ mahattA nahIM parantu laghutA hai| ___ AtmAkI mahattA to satya vacana, dayA, kSamA, paropakAra aura samatAmeM hai / lakSmI ityAdi to karma mahattA hai| aisA honepara bhI catura puruSa lakSmIkA dAna dete haiN| uttama vidyAzAlAyeM sthApita karake para-duHkha-bhaMjana karate haiM / eka vivAhita strImeM hI sampUrNa vRttiko rokakara parastrIkI tarapha putrI bhAvase dekhate haiM / kuTambake dvArA kisI samudAyakA hita karate haiM / putra honese usako saMsArakA bhAra dekara svayaM dharmamArgameM praveza karate haiM / adhikArake dvArA vicakSaNatAse AcaraNakara rAjA aura prajA donoMkA hita karake dharma nItikA prakAza karate haiM / aisA karanese bahutasI mahattAyeM prApta hotI haiM sahI, to bhI ye mahattAyeM nizcita nahIM haiM / maraNakA bhaya sirapara khar3A hai, aura dhAraNAyeM dharI raha jAtI haiN| saMsArakA kucha moha hI aisA hai ki jisase kiye huye saMkalpa athavA viveka hRdayoMmeMse nikala jAte haiN| isase yaha hameM niHsaMzaya samajhanA cAhiye, ki satya vacana, dayA, kSamA, brahmacarya aura samatA jaisI Atma mahattA aura kahIMpara bhI nahIM hai| zuddha pA~ca mahAvratadhArI bhikSukane jo Rddhi aura mahattA prApta kI hai, vaha brahmadatta jaise cakravartI ne bhI lakSmI, kuTambI, putra athavA adhikArase nahIM prApta kI, aisI merI mAnyatA hai| -zrImad rAjacandra - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAta-vaMzakA rUpAntara jATa-vaMza (lekhaka-munizrI kavIndrasAgarajI, bIkAnera) [ prastuta lekhakA sambandha itihAsase hai| jJAtavaMza' kA rUpAntara 'jATavaMza' kaise huA ? kyoM huA ? isake pakSa meM kyA kyA pramANa haiM ? Adi bAtoMkI carcA isa lekhameM kIgaI hai| sAtha hI, isa bAta kI bhI mImAMsA kI gaI hai ki bhagavAna mahAvIradevake jJAtavaMza kA mUla kyA hai ? yaha lekha itihAsa-marmajJoMke liye eka naI vicAra-sAmagrI upasthita karatA hai / AzA hai vidvAna pAThaka isa sambandhameM UhApoha kareMge evaM bhagavAna mahAvIra ke jJAtavaMza ke sambandha meM adhikAdhika prakAza ddaaleNge|] . jJAta vaMza kI dharmapatnI vAziSTha gotravAlI zrImatI trizalA garuSottama bhagavAna mahAvIrakI jIvana-ghaTanAse kSatriyANIkI kutimeM saMkramita karAUM / yaha vicAra asaMbaddha honeke kAraNa jaina evaM jainetara itihAsa- kara indrane apane padAti-senA ke adhipati hari. lekhakoMkI dRSTi meM jJAtavaMza prasiddha hI nahIM ati naigameSI devako isake liye AjJA kI / vaha indrakI prasiddha hai| kalpasUtra nAmake jainAgamameM batAyA gayA AjJA pAkara apanI divya gatise bhAratameM Akara hai ki 'jambUdvIpake dakSiNArtha bhAratavarSa meM mAhaNa- devAnandAkI kukSimeMse bhagavAna mahAvIrakA apakuNDagrAma nAmaka nagarameM koDAlasa gotrake RSabha- haraNa karake trizalAke garbha meM saMkramita kara detA hai, datta brAhmaNakI jAlandhara gotravAlI dharmapatnI zrI aura trizalAke garbha meM kI lar3akIko devAnandAkI devAnaMdAkI kukSimeM bhagavAna mahAvIradevake garbha- kukSimeM saMkramita kara detA hai|' rUpase avatarita hone para, devapati indra namaskAra yahAM sUtrakArane sApha 2 zabdoMmeM ghoSaNA kI hai, karake socane lagA ki tInoM kAloMmeM ahaMtAdi-pada- ki jJAtavaMza ucca-gotra-sampanna hai| usameM kAzyapadhArI puruSottama, bhikSuka brAhmaNa Adi kuloMmeM gotra Adi kaI motra bhI haiN| sAtha hI, vaha vaMza nahIM Ate haiN| yaha bhI sambhava hai ki anantakAla mahApuruSoM ke janma lene yogya hai| bhikSuka-brAhmaNa vaMza bItane para nAma-gotrake udayameM Anese ahaMtAdi- nIca gotra-sampanna hai aura ahaMtAdi mahApuruSoMke pada-dhArI bhikSuka-brAhmaNAdi kuloMmeM AyeM, kintu ve janma lene yogya nahIM hai| yahAM ye prazna svAbhAvika yoni-niSkramaNa-dvArA janma nahIM le / ataH merA hI utpanna hote haiM ki, jJAtavaMzako uccagotra sampanna kartavya hai ki bhagavAna mahAvIrako devanandAkI aura brAhmaNavaMzako nIcagotrasampanna kyoM mAnA ? kukSimeMse nikAlakara kSatriya-kuMDa-grAma nagarameM kyA isameM zramaNa-brAhmaNa-saMgharSakI jhalaka nahIM jJAtavaMzIya kSatriyoMmeM kAzyapagotravAle siddhArtha mAlUma hotI ? aura jJAtavaMza kA bhaviSya kyA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] anekAnta [pauSa, vIra nirvANa saM0 2466 isI saMgharSa ke kAraNa andhakAramaya nahIM huA ? pradyumnakumAra apane rUpase masta hai, phira bhI he nArada, ina praznoMkA uttara nIcekI paMktiyoMmeM yathAzakya maiM asahAya huuN| dUsare aMdhaka vRSNi loga vAstavameM aura yathAsthAna diyA jaaygaa| mahAbhAga, balavAna aura parAkramI haiN| he nArada, jJAtavaMza kA mUla ve loga rAjanaitika balase saMpanna rahate haiN| ve jisake pakSameM hojAte haiM usakA kAma siddha ho jAtA hai, anveSaNa karane para 'jJAtAdharmakathA' Adi aura jisake pakSameM ve nahIM rahate usakA astitva jaina AgamoMmeM 'jJAtakumAroM' ke dIkSita hone ke nahIM rhtaa| yadi Ahuka aura akrUra kisIke saMbaMdhameM saMkSipta nAmamAtra, dekhaneko milatA hai| pakSameM hoM to usakA kauna kAma duSkara hai? aura yadi jainetara sAhityameM-mahAbhArata graMthameM-isa vaMzakI ve vipakSameM hoM to usase adhika vipatti hI kyA ho utpattikI rUparekhA kucha spaSTa rUpase dikhAI detI hai, sakatI hai| isaliye donoM daloMmeMse maiM nirvAcana jaba ki yadukulatilaka mahArAjA kRSNa vAsudeva nahIM krsktaa| he mahAmune, ina donoM daloMmeM merI nArada mahAmunise rAjyazAsana-paddhatikA parAmarza hAlata una do juAriyoM kI mAtAke samAna haiM, jo karate hue kahate haiM: apane donoM lar3akomeMse kisI eka lar3akeke jItane dAsyamaizvaryabAdena jJAtInAM vai karomyaham / kI yA hAranekI bhI AkAMkSA nahIM kara sktii| atha bhoktAsmi bhogAnA, vAgduruktAni ca kSame // 5 // to he nArada, tuma merI avasthA aura jJAtiyoMkI balaM saMkarSaNe nityaM, saukumArya punagardai / avasthA para vicAra kro| kRpayA mujhe koI aisA rUpeNa matta: pradyumnaH so'sahAyo'smi nArada / / . upAya batAo ki jo donoMke liye zreyaskara ho / anye hi sumahAbhAgA, balavanto durAsadAH / maiM bahuta duHkhI ho rahA huuN| nityotthAnena saMpannA, nAradAndhakavRSNayaH // yasya na syunahi sa syAd ,yasya syu: kRtsnameva tt| nArada uvAca dvayorenaM pracarato, vRNomyekataraM na ca // ApatyoH dvividhAH kRSNa,bAhyAzcAbhyaMtarAzca ha / syAtAM yasyAhukAkrU rau, kiM nu duHkhataraM ttH| prAdurbhavanti vArSNeya, svakRtA yadivAnyataH // yasya cApi na tau syAtAM, kiM nu duHkhataraM tataH // seyamAbhyantarA tubhyaM, kRcchA svakarmajA / so'haM kitavamAteva dvayorapi mahAmune / akrUra-bhoja-prabhavAH sarve hyete tadanvayAH // naikasya jayamAzaMse, dvitIyasya parAjayaM // arthahatohi kAmAdvA, bIbhatsayApi vA / mamaivaM klizyamAnasya, nAradomayadarzanAt / AtmanA prAptamaizvaryamanyatra pratipAditam // vaktumarhasi yacchyo , jJAtInAmAtmanastathA // kRtamUlamidAnaM tad , jJAtizamdasahAyavat / arthAta he nArada, maiM aizvarya pAkara bhI na zakyaM purA dAtuM, vAntamannamiva svayam // babhrUgrasenato rAjya, nAptuM zakyaM kathaMcana / jJAtiyoMkA dAsatva hI karatA hUM, yadyapi maiM acche zAti-bheda-bhayAtkRSNa, tvayA cApi vizeSataH // vaibhava yA zAsanAdhikArako bhoga karatA hU~ nAradajIne kahA ki 'he kRSNa, gaNataMtrameM do to bhI mujhe unake kaThora zabda sunane hI prakArakI ApattiyAM rahatI haiN| eka bAhya dUsarI par3ate haiN| yadyapi saMkarSaNameM bala aura gadameM AbhyaMtara / jinakI utpatti bAharI duzmanoMse hotI sukumAratA-rAjasI ThATha-prasiddha hI hai aura hai ve bAhya kahalAtI haiM aura jo andarase apane hI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3 ] sAthiyoMke - sadasyoMke - ApasI virodhase hotI haiM ve abhyaMtara mAnI jAtI haiN| yahAM jo Apatti hai. vaha AbhyaMtara hai / vaha sadasyoM ke apane karmoM se utpanna huI haiN| akrUra-bhojAdi aura unake saba saMbaMdhiyoM ne dhanake lobhase, kisI kAmanA se athavA bIratA kI IrSyA, svayaM prApta aizvaryako dUsaroMke hAthoM sauMpa diyA hai / jisa adhikArane jar3a pakar3a lI hai aura jo jJAti zabda kI sahAyatA se aura bhI dRr3ha ho gayA hai, use vamana kiye hue anakI bhA~ti vApisa nahIM le sakate / babhrU ugrasenase rAjyAdhi - kAra pAnA kisI bhI tarahase zakya nahIM hai / jJAti bhedake bhayase he kRSNa, tuma bhI vizeSa sahAyatA nahIM kara sakate / yadi ugrasenako adhikAracyuta karaneke samAna duSkara kAryakI bhI siddhi karalIjAya to mahAkSaya, vyaya aura vinAza taka ho jAnekI saMbhAvanA hai| isa jaTila samasyAko tuma loheke zastroMse nahIM balki komala zastroMse nirvirodha sulajhA sakoge / kRSNajIne pUchA, ki ina mRdu loha zastroM ko maiM kaise jAna sakU ? taba nArada jI ne javAba meM kahA: jJAtInAM vaktukAmAnAM kaTukAni laghUni ca / girA tvaM hRdayaM vAcaM, zamayasva manAMsi ca // + + + bhedAd vinAzaH saMghasya, saMghamukhyo'si kezava / yathA tvAM prApya notsI, deva saMdhe tathA kuru // + + + dhanaM yazazca hyoyuSyaM svapakSodbhAvanaM tathA / jJAtInAmavinAzaH syAdyathA kRSNa tathA kuru // AyatyAM ca tadAtve ca na te'styaviditaM prabho / ghADaguNyasya vidhAnena, yAtrAyAM na vidhau tathA // yAdavA kukurA bhojAH sarve cAndhakavRSNayaH / tavAyattA mahAbAho, lokAlokezvarAzca ye // jJAtavaMzakA rUpAntara joTavaMza [ 236 arthAt - kar3avI aura ochI bAteM kahane kI icchAvAle jJAtiyoMkI vANIse apane hRdaya aura vANIko zAMta rkho| sAtha hI apane uttarase unake manako prasanna rakkho / kevala bhedanItise saMghakA nAza hotA hai / he kezava, tuma saMghake mukhiyA ho / athavA saMghane tumako pradhAnarUpa se cunA hai / isa liye tuma aisA kAma karo, ki jisase jJAtiyoMkA dhana, yaza, AyuSya, svapakSapuSTi evaM abhivRddhi hotI rahe / he rAjendra, bhaviSya saMbandhI nItimeM, vartamAnakAlIna nItimeM evaM zatrutrAkI nIti se AkramaNa karanekI kalAse aura dUsare rAjyoMke sAtha yathocita vartAva karanekI vidhimeM eka bhI bAta aisI nahIM hai, jo tumhe mAlUma na ho / he mahAbAho, samasta yAdava, kukura, bhoja, aMdhakavRSNi, unake saba loga aura lokezvara apanI unnati evaM saMpanatA ke lie tumhIM para nirbhara hai| mahAbhAratake kathanakA sArAMza mahAbhArata meM upalabdha hue ukta pramANakA sArAMza yaha hai, ki yaduvaMzake do kuloM - aMdhaka aura vRSNi--- ne eka rAjanaitika saMgha sthApita kiyA thA / usameM do dala the, jinameMse ekakI tarapha zrIkRSNa aura dUsare kI tarapha ugrasenajI the / zrI kRSNa ke dalavAle loga balavAna, buddhimAna hote hue bhI pramAdI aura IrSyAlu prakRti ke the / ataH dUsare dalake mukAbilemeM vAda-vivAda ke samaya zrIkRSNako adhika parezAnI hotI thii| isI parezAnIko miTAne ke upAya ke lie zrIkRSNa jI ne nArada jIse parAmarza kiyA thA / *mahAbhArata ke saMdarbhake uparilikhita uddharaNa zrIyut kAzIprasAda jAyasavAla kRta 'hiMdU rAjyataMtra' se liye gaye hai / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 1 anekAnta [ pauSa, vIra nirvANa saM0 2466 zrIkRSNa prajAtaMtravAdI the sAmrAjyavAdI saMdha yaha bAta mahAbhAratase hI siddha hai ki, zrI- jaba zrIkRSNajIkA saMgha apane eka rAjanaitika kRSNa prajAtaMtravAdI the / aura unake virodhI siddhAMtake AdhAra para apanA prabhAva bar3hAne lagA, duryodhana, jarAsaMdha, kaMsa, zizupAla Adi zAsaka to dUsarA sAmrAjyavAdI saMgha apanA AtaMka rAjAloga sAmrAjyavAdI siddhAMtake pakSapAtI the| jamAneke liye prajAko pIr3ita karane lgaa| prajAisIlie unakA zrIkRSNake sAtha hamezA virodha taMtrI siddhAMtoMse jJAtisaMghane pIr3ita prajAkI rakSA rahatA thaa| virodhiyoMse saMgharSa saphalatApUrvaka kara kI, pIr3itoMkI rakSA karanese usakA kSatriyatva sakaneke lie evaM samAjakI sukha-zAMtike sthAyi- svayaM siddha hogayA / isIliye kalpasUtrameM " nAyAtvake liye zrIkRSNane eka saMgha sthApita kiyA NaM khattiyANaM " pada par3A huA ucita hI pratIta thaa| saMghake sadasya ApasameM saMbaMdhI hote haiN| una hotA hai| zrIkRSNake z2amAnese hI kSatriyoMke jJAtimeM paraspara jJAtikA-sA saMbandha hotA hai| isalie saMghakI nIva par3I, jo Age calakara zAtisaMghake rUpa usa saMghakA nAma " jJAti saMgha" prasiddha huaa| meM pariNata hogii| koI bhI rAjakula yA jAti zAtisaMghameM zAmila jJAtavaMza ke gotra hosakatI thii| vaha saMgha vyaktipradhAna nahIM hotA jJAtavaMzameM kAzyapa vAhika Adi kaI gotra thaa| ataH usameM zAmila hote hI sadasyoMkI jAti maujUda the| yaha bAta hameM bhagavAna mahAvIra ke yA vaMzake pUrva nAmoMkI koI vizeSatA nahIM rahatI pitA siddhArtha kSatriyake paricayase jAnaneko milthii| saba sadasya jAtike nAmase pahacAne jAte the| tI hai| jaise ki-"nAyANaM khattiyANaM siddhatyassa samayake prabhAva se unameM bhI kaI eka rAjavaMzake khattiyassa kAsavaguttasya / " yahA~ yadi koI aisI zaMko loga sAmrAjyavAdI vicAroMke hogaye, aura kare ki "nAyANaM" ityAdikA 'prasiddha kSatriyoM meM 'samrATa' yA 'rAjA' upAdhiko dhAraNa karane lge| kAzyapa gotravAlA siddhArtha kSatriya' aisA artha kiyA saba dUsare prajAtaMtravAdI jJAti ke loga 'rAjanya' kaha- jAya to nAya-jJAta kA artha vizeSya nahIM rahatA, lAne lge| jAtike vidhAna, niyama aura zAsana- vizeSaNa hotA hai| to phira jJAtavaMza kaise siddha praNAlImeM vizvAsa rakhane vAle loga Age calakara hogA ? isakA uttara yaha hai, ki nAya-jJAta vize'zAti' upAdhi vAle hue| SaNa nAma nahIM balki vizeSya nAma hai| isIliye 'jJAMz avabodhane' isa dhAtu se yadi 'jJAta' to bhagavAna mahAvIrake lie jainasUtroMmeM 'nAyaputta' zabdakI utpatti mAnI jAya to isakA sIdhA artha prayoga milatA hai| yadi 'nAya' zabda prasiddha arthakA prasiddhatAkA sUcaka hai| kahIM kahIM 'jJAta' zabda hI dyotaka mAnA jAya to 'natyaputta' kA artha dekhanemeM AtA hai, vaha 'jAnakAra' arthakA sUcaka prasiddhaputra' hI hogA, jo prasaMgameM asaMgata hai| hai| sabhI artha yathAsaMbhava samucita prayukta kiye bhagavAna mahAvIrakA jJAtavaMza jAsakate haiN| bha0 mahAvIrakA jJAtavaMza mahAbhArata ke prajA Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3] jJAtavaMzakA rUpAntara jATavaMza [ 241 taMtravAdI jJAtasaMgha se bhinna nahIM hai, kyoMki jJAti thI-prayogoM meM saMskRtake 'jJa' kA 'ja' evaM 'ta' kA saMghake jo siddhAMta mahAbhAratake uparyukta zlokoM meM 'Ta' uccAraNa huA milatA hai / nyAya-vyAdekhane ko milate haiM, ve hI siddhAMta jJAtavaMzI karaNa-tIrtha paMDita vecaradAsajI ne kaI prAcIna bhagavAna mahAvIrake sAMsArika evaM tyAgIjIvanameM prAkRta vyAkaraNoMke AdhAra para jo nayA 'prAkRta dekhaneko milate haiN| jaise ki ekezvaravAda, vyAkaraNa' banAyA hai, usameM niyama likhA hai kiIzvarakartRtvavAda, strI-zUdrake mokSa ke liye anadhi- _ "saMskRta 'jJa' kA 'ja' prAkRta meM vikalpa se kAritvavAda Adi vAdoM kA bhagavAna ne prativAda hotA hai, aura yadi vaha 'jJa' padake madhyameM ho to kiyA hai| sAtha hI, virodhiyoM ke vicAroMko bhI usakA 'ja' hotA hai, jaise ki sNjaa-sNjnyaa-snnyaa|" viveka-pUrvaka apanAne kI sahiSNutAko rakhane pRSTha 41 __Upara likhe niyama se 'jJAta' ke 'jJA' kA 'jA' vAle syAdvAda kA, karmapradhAnavAdakA, kisI ko / kaSTa na deneke rUpa meM ahiMsAvAda kA aura isI / honA svAbhAvika hI nahIM niyamAnukUla bhI hai| ' prakAra ke aura bhI aneka sundara vAdoM kA sucAru samrATa azokakI dharmalipi ___prAcIna zilAlekhoMmeM samrATa azokakI jo rUpa se pratipAdana tathA vyavahAra unake jIvana meM dharmalipiyAM aMkita haiM, unameM takAra kA aura otaprota milatA hai| ye bAteM aisI haiM, jo sAre saMyakta takArakA TakAra huA milatA hai, aura jainAsaMsAra kI prajAmeM azAntiko miTAnevAlI gamoMkI bhASA meM usa sthAnapara prAkRta prakriyA aura zAntiko denevAlI haiN| denevAlI haiN| ke anusAra takAra kA DakAra huA aura saMyukta hamAre jIvana-saMskAra bhI hameM apane pUrvajoMkI ttakArakAM 'ta' hI huA milatA hai:eka prakArakI bahumUlya denagiyAM hai| bhagavAnakA azokalipi AgamabhASA saMskRta puNya jIvana-kalpataru jJAtavaMzakI divya bhUmiko pATivedanA paDiveaNA prativedanA hata kA zreya-bhAgI banAtA hai| bhagavAna ke va. paTipAti paDivatti pratipAti tIrNa hone para hiraNyase, suvarNase, dhanase, dhAnyase, kaTa kaDa, kaya kRta rAjyase, sAmrAjya-saMpatti saM, aura bhI aneka prakAra maTa maDa, maya mRta se bar3hanevAlA vaha jJAtavaMza Aja kahAM hai kisa kaTava, kaTaviya kAyavva kartavya kitti kIrti rUpameM hai ? yaha purAtatvake abhyAsiyoMke lie parama kiAta, kiATa anveSaNIya viSaya hai| azokalipi ke ina udAharaNoM se 'jJAta' jJAta kA jATa zabdameM par3e hue takAra kA TakAra honA bhI pramANita rUpAntara paristhitiko dekhate hue karIba do hotA hai / isa hAlata meM yaha bAta bhalI prakAra hajAra varSa hue, 'jJAta' kA 'jATa' ho gayA pratIta mAnI va jAnI jA sakatI hai ki azoka ke jamAne hotA hai| kyoMki do hajAra varSa pUrvakI prAkRta meM 'jJAta' zabda kA rUpAntara 'jAra' bana gayA ho bhASAke jo ki sarvasAdhAraNakI bolacAlakI bhASA to koI tAjjuba nhiiN| -prA0kA0 pR038 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] anekAnta [ pauSa, vIra nirvANa saM0 2466 rUpAntara honA paristhitike anukUla saMskRta sAhitya ke prasiddha vaiyAkaraNa pANinIya bauddha AcAryoM kI satsaMgati se kisI khAsa ke dhAtupAThameM 'jaTa' dhAtuko dekhakara bhI anumAna kAraNavaza samrATa azoka bauddha dharmAvalambI hotA hai ki usa samaya 'jJAta' kA apabhraMza 'jATa' ho gayA thaa| usane bauddha dharma kA bhArata meM kAphI ra * rUpase lokameM pUrNatayA pracalita hogayA hogaa| __ aura apane pUrva bhAvoM kI prajAtantrIya saMgaThana pracAra kiyA thaa| dharmakI AjJAoMko zilA para aMkita karavAkara unheM apane dezameM sarvatra ke bhAvoMkI-bhI rakSA kara rahA hogaa| isa hAlata meM 'jATa' zabdako saMskRta sAhitya vAle kaise pracArita kiyA thaa| "yathArAjA tathA prajA" ke chor3a dete ? 'jATa' zabdakI prakRti bhAvAnukUla nyAyase anyAnya logoMke sAtha jJAtavaMzake kaI logoMkA bauddha dharmAvalambI hojAnA bhI sambhA unheM nirmANa karanI hI par3I, jo 'jaTa' dhAtuke vita hai| usa samaya saMskRta zabda 'jJAta' kA 'jATa' ___ rUpameM Aja bhI hamAre sAmane maujUda hai| prAkRta ho jAnA bhI paristhiti ke anukUla hI vizeSa itihAsa __'jJAta' aura 'jATa'kI ekarUpatA jAnaneke bAda pratIta hotA hai| usake vizeSa itihAsako dekhate haiM, to kAzyapa rUpAntara ho jAne para bhI arthabheda nahIM Adi gotra jJAta-jATa vaMzameM samAna rUpase milate jJAta zabda kA jo bhAvArtha thA, vaha 'jATa' haiN| bhagavAna mahAvIrake pitA jJAta vaMzake kAzyapazabdameM vaise hI jyoM kA tyoM sannihita hai jaise 'jJAta' gotrIya the, to jATa vaMzameM bhI kAzyapa-gotra zabda kA bhAvArtha usake rUpAntara 'jAti' zabda meN| Aja bhI maujUda hai| "TrAibsa eNDa kAsTsa Apha Upara kI paMktiyoM meM yadyapi saMskRta 'jJAta' kA di nArtha vesTarna praoNviseja oNpha AgarA eNDa apabhraMza 'jATa' sAbita kiyA gayA hai, para vaha avadha" nAmaka aitihAsika graMthameM misTara DablyU saMskRta ke dAyare meM bhI apanI hastI pUrvavat kurka sAhiba likhate haiM, ki dakSiNI-pUrvI prAntoM banAye rakhatA hai, jaise ki ke jATa apaneko do bhAgoMmeM vibhakta karate haiMsaMghAtavAcye . jaTadhAtuto'sau, zivi-gotrIya aura kaashyp-gotriiy| ghajpratyayenAdhikRtArthakena / siddho'nurUpArthakajATazabdo 'vAhika kula' bhI, joki pUrvakAlameM bhagavAna 'pabhraMzito nirdizati svavRttam / / mahAvIrake paramabhakta mahArAjA zroNikakA thA, arthAt-saMghAtavAcI 'jaTa' dhAtu se ghabU Aja jATa-vaMzameM eka jAtike rUpameM maujUda hai| pratyaya Ane para 'jJAta' zabda ke adhikRta artha meM isake pramANake lie zabdaciMtAmaNi nAmaka 'jATa' zabda samarthaka siddha huaa| apabhraMza ho prasiddha koza kA 1163 vAM pRSTha dekhane kAbila hai / jAne para bhI vaha apane pUrva carita ko-jJAta zabda mahArAjA zreNikane vaizAlIke mahArAjA ceTaka ke mUlasvarUpa ko batAtA hI hai| ... se unakI kanyA sujyeSThAkI ma~ganIkI thI, usakA * samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa piA kAsavagutteNaM . . . . 'siddhatthe Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3] jJAtavaMzakA rUpAntara jATavaMza [243 varNana hAribhadrIya Avazyaka-vRtti pRSTha 677 meM . eka kapola kalpanA AtA hai| usakA udAharaNa isa prakAra hai:-... mahArAjA zreNika bhagavAna mahAvIradevake parama dUbho visajjio varago, ta bhaNai ceDago-kiha haM vAhiyakule bhaktomeM se eka the| ApakA jaina honA brAhmaNoM ko demitti pddisiddho| bar3A akharatA thaa| isaliye brAhmaNoM ne unake arthAt-mahArAjA ceTakane apanI kanyA | bAhIka kulake saMbandhameM eka kapola kalpanA sujyaSThAko maganI karanevAle mahArAjA zraNikaka mahAbhArata, karNaparva 8 meM ninna prakAra jor3a dI haiMdUtako kahA ki, kyA maiM vAhikakulameM apanI vAhizca nAma hIkazca vipAzAyAM pizAcako / . kanyAko dUMgA ? nA! nA!! aisA pratiSedha karake tayorapatyaM vAhIkA, naiSA sRSTiH prjaapteH|| dUtako visarjita kara diyaa| ___ arthAt-vipAzA paMjAbakI vyAsa nadI ke triSaSTizalAkApuruSacaritrake racayitA kinAre para 'vAhi' aura 'hoka' nAmake do pizAca kalikAlasarvajJa AcArya hemacandrajI mahArAja rahate the| unakI saMtAna vAhIka khlaaii| unakI bhI Upara likhI bAtako isa prakAra likhate haiM sRSTi prajApati brahmA se nahIM huii| . ceTako'ppa brIdevamanAtmazastava prbhuH| zramaNa-brAhmaNa-saMgharSa vAhoka-kulajo vAMchan , kanyAM haihayavaMzajAm // . __sAmpradAyika asahiSNutA manuSyakI buddhi para -tri0 za0 ca0 parva 10, sarga 6, pR0 78 / paradA DAla detI hai / bhagavAna mahAvIra aura arthAta-ceTaka isa prakAra bole ki terA rAjA mahAtmA gautamabuddhakI dhArmika krAMtine pracalita apanA svarUpa bhI nahIM jAnatA hai, jo vAhIka kula brAhmaNasamAjake guruDamavAdakI haMbaga bAtoMko meM paidA hokara haihayavaMza kI kanyAko cAhatA hai| nissAra sAbita kara diyA thaa| logoMkI cetanA astu / uSaHkAlake sunahare prabhAtameM jAgRta ho uThI thii| *"kyA maiM apanI kanyAko vAhIka kulameM dU~ ? nA" ceTaka mahArAjAke ye zabda kyA vAhIka kulakI nimnatA nahIM jAhira karate ? yaha prazna honA svAbhAvika hai| isake uttarameM itanA hI likhanA kAphI hogA ki rukmiNI-haraNake samaya zrIkRSNake lie rukmI-kumAra kA yaha kahanA ki "merI bahana gvAleko nahIM byAhI jA sakatI," isa vAkyake bhAva para pAThaka vicAra rukmo zizupAlakA sAthI thaa| usakI icchA thI ki rukmiNIkA vivAha zizupAlase ho / zrIkRSNa zizupAlake virodhI the| rAjAoMkA niyama hai ki, mitrakA mitra unakA bhI mitra hotA hai aura mitrakA zatru unakA bhI zatru hotA hai| isI zatrutAse prerita hokara rukmIne aisA kahA thaa| isase zrIkRSNakA uccatva-nIcatva siddha nahIM hotaa| ThIka aisI hI bAta zreNikake kulake lie mahArAjA ceTakakI hai| ceTaka pradhAna jaina thA, aura zreNika kaTTara taba bauddha dharmAvalambI thaa| yaha niyama-sA hai ki, eka saMpradAya vAlA dUsare saMpradAya vAleko nIcI dRSTise dekhatA hai aura apane bhAva jAti, kula, vaMza, deza, svabhAva AdikI oTameM kisI na kisI tarahase vyakta kara hI detA hai| ceTakake vacanoMmeM bhI yahI bhAva nihita haiM, jo ki jabarana vyAhake bAda zreNikake jaina ho jAne para miTe dikhAI dete haiN| adhika kyA eka kulakA brAhmaNa dUsare kulake brAhmaNoM ko Aja bhI to hIna samajhatA hai| isalie ceTakakA kathana vAhIka kulakI nimnatA nahIM sAbita krtaa| mahAbhArata jise, ki hama Aja dekhate haiM, yaha tIna bAra meM aura kama se kama tIna AdamiyoM-dvArA banA hai / Arambha meM pAMDavoM ke samakAlIna zrIvyAsajI dvArA jo grantha banA vaha 'jaya' nAma se prasiddha thA, jisameM kevala pAMDavoMkA himAlayakI ora jAne taka kA z2ikra thaa| dUsarI bAra zrI vaizaMpAyana ne usameM rAjA janamejaya taka kI ghaTanAoM kA saMgraha kara diyA aura usakA nAma 'bhArata' kara diyaa| Age jaina-bauddha-kAla meM sUtaputra saunika ne kAphI vRddhi kI aura usameM pratyakSa-apratyakSa rUpa se bauddha-jaina-Adi dharmoM kI aura unake anuyAyiyoM kI kAphI burAI kI aura girAne kI ceSTA kii| yaha bAta mahAbhArata-mImAMsa meM pAThaka dekha sakate haiN| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] anekAnta [pauSa, vIra nirvANa saM0 2266 yaha bAta brAhmaNoMke liye asahya thii| unhoMne phira jAtigata ho gyaa| isaliye una dharmoke unakI taka-saMgata-yuktiyoMse nirvAk hokara jaina va anuyAyI kSatriya varNako kSatriya mAnanese hI bauddha dharmake pravartakoMko nAstika, unake anu- brAhmaNoMne inakAra kara diyA / smRtiyoMmeM likha yAyiyoMko pizAcoMkI saMtAna, aura unakI tIrtha- diyA, ki "kalo santi na kSatriyAH"- kaliyugameM bhUmiyoMko anAryabhUmi Adi Adi upAdhiyoMse kSatriya hote hI nahIM / brAhmaNoMne, apane isa pracAra vibhUSita (?) kara diyA thaa| usa samaya zramaNa- se yathAvAMcchita pariNAma na nikalate dekha, eka brAhmaNa saMgharSa apanI parAkASThAko pahu~ca cukA thaa| cAla aura calI / sAmrAjyavAdI vicAroMvAle __ zramaNa-brAhmaNa saMgharSakI tatkAlIna paristhitiko cahANa, paDihAra, solaMkI Adi uttarI bhAratake dekhate hue kaI loga anumAna kara baiThate haiM, ki, kaI kSatriyoMko AbU parvata para yajJa samArohameM . jahAM brAhmaNoMne jaina-bauddhoMko anArya, pizAca, nimantrita kiyA / unameM kaI jJAtavaMzI bhI nAstika Adi batAyA, vahAM zramaNa-sampradAya zAmila huye the una sabako brahmaNoMne, una para apanI vAloMne unheM "brAhmaNAH dhigjAtayaH"kahanA-likhanA bheda nIti calAte hue, agnikulI vizeSaNa dekara zurU kara diyaa| jisakI chAyA bhagavAna mahAvIrake eka naye kulakI sthApanA karado / aura isa samAgarbha-parivartanakI ghaTanAmeM spaSTarUpase jhalaka rhii| rohameM jina kSatriyoMne unakA sAtha na diyA unase hai| jisa brAhmaNa-jAtike indrabhUti Adi gaNa unakA virodha karA diyaa| isakA phala yaha huA dharoMko jAti-sampanna aura kula-sampanna jaina AgamoM ki, agnikulI, brahmakulI Adi kSatriya rAjapUta' meM batAyA gayA hai, unhIM meM bhagavAna mahAvIrake jaise camatkArika nAmako dhAraNa kara apane hI prasaMgameM brAhmaNoM ko dhigjAti-nIcI jAti vAle vaMzake bhAiyoMse ghRNA karane lge| usa ghRNAkA batAnA eka samasyA hai| jainadharma aura bauddhadharmake sAtha brAhmaNoMkA .. zikAra kaI jJAta vA jATavaMza vAloMko bhI virodha pahile to siddhAMta-bhedase huA thA, para vaha honA pdd'aa| * mathurAke prasiddha aitihAsika kaGkAlI TIlese prApta yogapaTToMmeM bhagavAna mahAvIrakI garbha-parivartanakI ghaTanAse aMkita eka yAgapaTTa milA hai / yaha Ajakala lakhanaU myUz2iyamameM maujUda hai| usakI racanA aitihAsika loga dohaz2Ara varSa pUrvako batAte haiM / paM0 vizvezvaranAtha reUne apane 'bhAratake prAcIna rAjavaMza' nAmaka aitihAsika granthameM isa ghaTanA para acchA prakAza DAlA hai aura vaha 'paramAravaMzakI utpatti ke rUpa meM isa prakAra hai: "paramAravaMza kI utpatti rAjA zivaprasAda (sitArehinda) apane itihAsa-timira-nAzaka'ke prathama bhAgamai likhate haiM ki 'jaba vidharmiyoMkA atyAcAra bahuta bar3hagayA taba brAhmaNoMne abu'dagiri (AbU) para yajJa kiyA aura mantrabala se agnikuNDa meM se kSatriyoMke cAra naye vaMza utpanna kiyeparamAra, solako, cauhAna aura paDihAra / ' abula phajalane apanI AIne akabarI meM likhA hai ki 'jaba nAstikoMkA upadrava bahuta bar3ha gayA taba AbU pahAr3a para brAhmaNoMne apane agnikuNDase paramAra, solaMkI, cauhAna, aura paDihAra nAmake cAra baiza utpanna kiye| padmagupta ne apane navasAhasAMkacaritrake gyArahaveM sargameM paramAroMkI utpatti kA varNana isa prakAra kiyA hai: Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3 ] 'dharmavidveSakI pradhAnatA se jaina bauddhakAlake bAda brAhmaNoMne aura unake anuyAyiyoMne 'jATa kSatriya nahIM haiM,' yaha kahanA prArambha karadiyA / varanA kyA kAraNa hai ki rAjapUta paramAroMko to kSatriya rUpase aura jATa paramAroMko kSatriyetara rUpa se mAnA jAya ? isa dhArmika vidveSane na kevala jAToMko hI apamAnita kiyA balki unake jaise kaI vizuddha kSatriyavanzoMko bhI nahIM chodd'aa| isIse to videzI AkrAmakoMne puNyabhUmi bhAratako parAdhIna banAkara use dAsatAko jaMjIroMse jakar3a diyA / * jAToMkA vyavahArAdi prAyaH svatantra vicArake honese jATa logoMne jaise brAhmaNoMko guru mAnanekA virodha kiyA ThIka vaise hI apane bApa dAdoM kI kIrti gAnevAle bhATa-cAraNoMko bhI protsAhana nahIM diyA / apanI vIratAke pracaNDa kAranAmoM ko bhI unhoMne lekhabaddha nahIM kiyaa| unameM se jo sAmrAjyavAdI hogaye, jinakA prabhutva saMsArahRtAtasyaikadAdhenuH kAmasUrgAdhisununA / [ 245 vyApI hogayA, zreNika, koNika, saMprati, samudragupta Adi jATavanzIrAjAoM ko itihAsa-lekhakoMne 'rAjapUta' banA diyA / brAhmaNoMkI bhedanItise ApasI vidveSa paidA hogayA / samayapravAhane bhI kucha sAtha na diyA / ina saba kAraNoMse jATa svayaM bhI Atma-sammAna bhUlane lage / karnala TaoNDa jaise anubhavI lekhakako isIliye apane TaoNDarAjasthAnameM likhanA par3A ki - jJAtavaMzakA rUpAntara jATavaMza "jina jATa vIroMke parAkramase eka samaya samasta saMsAra kAMpa gayA thA, Aja unake vaMzadharagaNa rAjapUtAnA aura paMjAba meM khetI karake apanA gujara karate haiM x x x X aba inako dekhakara anAyAsa hI yaha vizvAsa nahIM hotA ki, ye khetihara jATa unhIM pracaNDa vIroMke vanzadhara haiM jinhoMne ekadina Adhe eziyA aura yoropako hilA diyA thA / parziyana - hisTrI ke lekhaka janarala kaniMghamane kArtavIryArjunenaiva jamadagneranIyata // 65 // X X X X * athAtharva vidAmAdya, samaMtrAmAhuti dadau / vikasad vikaTa jvAlA, jaTile jAtavedasi // 67 // tataH kSaNAtasakodaNDaH, kirITI kAMcanAGgadaH / ujja gAmAgnitaH ko'pi sahema kavacaH pumAn // 68|| arthAt - ikSvAku vaMziyoMke purohita vaziSTha RSikI kAmadhenu gAyako gAdhisuta vizvAmitra ne curAyA / taba atharvaveda ke jJAtAoM meM prathama muni vaziSThane phailatI huI vikaTa jvAlAoMse utpanna bhayaMkara agnimeM maMtra sahita AhutiyAM diiN| isase jhaTapaTa dhanurdhArI, mukuTavAlA, svarNAdavAlA, evaM soneke kavacavAlA koI eka puruSa agni se paidA huA / paramAra iti prApatsa munernAmacArthavat / mIlitAnya nRpacchatra, mAtapatraM ca bhUtale // 71 // arthAt - usane vaziSThake duzmanoMkA nAza karaDAlA, ataH RSine prasanna ho 'paramAra' aisA sArthaka nAma dediyaa| yahI bAta pATanArAyaNa ke maMdira ke 1344 ke zilA lekhameM AI hai| vaisIhI AbU parake acalezvarake maMdirameM lage lekhapara bhI aMkita hai / vaziSTha-vizvAmitrakI lar3AIkA varNana bAlmIki rAmAyaNa meM bhI hai / parantu usameM agnikuMDase utpanna hone ke sthAna para naMdinI godvArA manuSyoMkA utpanna honA aura sAthahI una manuSyoMkA zaka, yavana, palhava Adi jAtiyoMke mleccha honA bhI likhA hai dhanapAlane 1070 ke karIba tilakamaMjarI banAI thI usameM bhI inakI utpatti agnikuMDa se hI likhI hai| aneka vidvAnoMkA mata hai ki, ye loga brAhmaNa aura kSatriya varNakI mizrita saMtAna the / athavA ye vidhamIM the aura brAhmaNoM dvArA zuddha kiye jAkara ye kSatriya banAye gaye / tathA isI kAraNa se inako 'brahmakSatrakulInaH' likha kara inakI utpattike lie agnikuMDakI kathA banAI gaI / " bhArata ke prA0 rA0 vaMza pra0 bhAga pR0 177-78 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] apanI pustaka meM yahAMtaka likha diyA hai, ki "jATa loga eka ora rAjapUtoM ke sAtha aura dUsarI ora aphagAnoMke sAtha milagaye haiM / kintu yaha choTI choTI jATa-jAtikI zAkhA sampradAya pUrvIya aMcala ke rAjapUta aura pazcimIya aMcala - afag2Ana 1- aura balUcI ke nAma se abhihita haiM / " anekAnta jAToM kI vartamAna sattA karnala TaoNDake zabdoM meM jahAM jJAtoM-jAToMkI rAjanaitika hAni huI vahAM kaniMghama ke zabdoM meM unakI sAmAjika janasaMkhyA kI bhI kAphI hAni huI hai| phira bhI jJAta- jATa vaMzakI sattA Aja bhI bhAratameM AdarakI dRSTise dekhI jAtI hai / bharatapura, paTiyAlA, nAbhA, dhaulapura, murasAna, jhIMda, pharIda koTa Adi kaI rAjasthAnoMmeM jATavaMzIya rAjA, mahArAjA hI rAjya karate haiM / ve loga apane Apako jATa kahalAne meM hI apanA gaurava samajhate haiN| paMjAba aura yU0pI0 meM jAToMkI ijjata rAja pUtoMse bhI bar3hI car3hI hai| paMjAba kesarI mahArAjA raNajItasiMha isI vaMzakA kohenUra thA / [ pauSa, vIra nivANa saM0 2266 dhameM mahArASTra ke suprasiddha itihAsakAra zrI pI0 sI0 vaidyane hisTrI Ava mIDIyAvala hindU iNDiyA meM kAfI mImAMsA kI hai, aura sAbita kiyA hai, ki jATa loga hUNoM kI saMtAna nahIM, pratyuta hUNoM ko jItanevAle the / jATa hUNoM AdikI saMtAna nahIM kaI bhrAMta lekhakoMne jAToMko hUNoMkI saMtAna sithiyanoM kI saMtAna banA diyA hai| para bAta purAtatva sarvathA apramANita hai / isa saMba aura ... "jATa gUjara aura marAThA ina tInoM meM ( * ) jAToMkA varNana sabase purAnA hai| mahAbhAratake karNaparva meM inakA varNana 'jaMTikA' nAmase milatA hai / unakA dUsarA varNana hamako "ajaya jarTo hUNAn " vAkyameM milatA hai, joki pAMcavIM sadIke candrake vyAkaraNameM hai, aura yaha prakaTa karatA hai ki, jATa hUNoMke saMbandhI hI nahIM kintu zatru the| jAToMne hUNoMkA sAmanA kiyA aura unako parAsta kiyA, ataH ve paMjAba ke nivAsI hI hoMge aura dhAvA karanevAle tathA ghusa par3ane vAle nahIM / kyA uparyukta vAkya yaha sAbita karatA hai, ki mandasaura ke zilAlekhavAlA yazo - dharmana jisane, ki hUNoMko lagAtAra parAsta kiyA thA, jATa thA ? vaha jATa hogA / kyoMki yaha mAlUma ho cukA hai ki jATa mAlavA - madhyabhArata meM sindhakI bhAMti pahu~ca cuke the / " ( hisTrI oNpha mIDIyAvala hindUiNDiyA, pR0 87-88) isI viSaya meM 'jATa itihAsa' meM pRSTha 59 para likhA hai: -- 1 - jainasUtroM meM AnevAlI Adra kumArakI kathA meM zradra ke dezake rAjA kA zreNikake sabhA ke saMbaMdha para janarala kaniMghama ke Upara likhe vicAra kyA kucha prakAza nahIM DAlate ? jarUra DAlate haiN| bhAdra kadeza vartamAnakA 'eDana baMdara' athavA iTalI ke musolinI kI phAsisTa nIti kA zikAra bane hue albAniyAke pAsa ke 'eDriyATika' se ho sakatA hai| Adraka rAjA ke pUrvaja bhArata se udhara gaye ddoM aura vahAM rAjya kAyama karake rahane laga gaye hoN| zreNika ke pUrvajoMse unakA koI saMbaMdha ho aura vaha ApasameM barAbara AdAna pradAnake jariye banA huA ho, isakA koI tAjjuba nahIM hai / anArya dezameM rahanese Adra ke rAjA Adi anArya mAne gaye hoM yaha bhI hosakatA hai / kuchabhI ho Ardra ke rAjA aura zreNika mahArAjakA prema sakAraNa hI hogA / saMbhAvita kAraNoMmeM pUrvasaMbaMdha bhI eka kAraNa ho sakatA hai / sUyagaDAMga sUtrake dUsare zrutaskaMdha ke chaThe mAikAdhyayanako niyukti isa saMbaMdha meM kucha prakAza DAlatI hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaSa 3, kiraNa 3 ] jJAtavaMzakA rUpAntara joTavaMza [ 247 - "jATa na hUNoM kI saMtAna haiM, aura na zaka yuddhagranthoMmeM lambe qada, sundara ceharA, patalI lambI sithiyanoMkI, kintu ve vizuddha Arya haiN| Uparake nAka, caur3e kandhe, lambI bhujAeM, zerakI sI kamara uddharaNa se yaha pUrNatayA siddha hojAtA hai, kintu aura hiranakIsI patalI TAMgoMvAlI jAti bataisase bhI adhika gaharA utarA jAya to patA lAyA hai, (jaisI ki yaha prAcIna samayameM thI) calatA hai, ki becAre hUNoM aura zakoMke AkramaNoM Adhunika samayameM paMjAba, rAjapUtAnA aura kA jabataka nAma-nizAna taka na thA, jATa usa kAzmIrameM khatrI, jATa aura rAjapUta jAtiyoMke samaya bhI bhAratameM AbAda the / pANinI jo IsA nAmase pukArI jAtI hai / ( pRSTha 32 ) / se, prAyaH 800 varSa pahile huA hai usake vyAkaraNa misTara nesaphIlDa sAhabane yahAMtaka jora ( dhAtu pATha ) meM 'jaTa' zabda AtA hai, jisake ki dekara likhA hai :mAne saMghake hote haiN| paMjAbameM 'jATa' kI apekSA "If appearance goes for anything 'jaTa' athavA 'jaTTa' zabdakA prayoga abataka hotA the Jats could not but be Aryans." hai| arabI yAtrI alavarUnI to yahA~ taka likhatA "yadi sUrata zakala kucha samajhI jAnevAlI hai ki 'zrIkRSNa' jATa the| mi0 I0 bI0 hevala cIz2a hai, to jATa sivA AryoMke kucha aura ho likhate haiM: nahIM skte|" - "Ethonographin investigations bhASAvijJAna ke anusAra jAtiyoMke pahacAnaneshow that the Indo-Aryan type desc- kI jo tarakIba hai, usake anusAra bhI jATa Arya ribed in the Hindu epic-tu tall. fair haiN| isake pramANameM misTara sarahenarI ema0 ili. complexioned, long headed race, yaTa ke0 sI0 bI0 "DisTrIbyUzana oNpha dI reseja with narrow prominent noses, broad oNpha dI nArtha vesTarne prAviseja oNpha iMDiyA" shoulders, long arms, thin waists like meM likhate haiM :lion and thin legs like deer is now (as "bahata samaya huA maiMne karAMcIse pezAvara taka it wis in the earliest times) most yAtrA karake svayam anubhava kara liyA hai, ki jATa confined to Kashmere, the loga kacha khAsa paristhitiyoMke sivA anya zeSa Punjab and Rajputana and represen- jAtiyoMse adhika pRthak nahIM hai| bhASAse jo ted by the Kattris, Jets. and Rajp- kAraNa nikAlA gayA hai vaha jAToMke zuddha AryavaMza nts. (Page 32 ) The History of Ary- meM honeke joradAra pakSameM haiN| yadi ve sithiyanaeu Rule in India by F. B. Havell. vijetA the, to unakI sithiyana bhASA kahA~ke lie arthAt-mAnavatatvavijJAnakI khoja batalAtI calI gaI ? aura aisA kaise ho sakatA hai, ki ve hai, ki bhAratIya AryajAti jisako ki hindU. aba Arya bhASAko, joki hindIkI eka zAkhA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] [ pauSa, vIra nirvANa saM0 2466 hai, bolate haiM, tathA zatAbdiyoMse bolate cale Aye been affiliated to their society, I think that the two now form common stock the distinction between Jat and Rajput being social rather than ethnic: I believe that the families of that common stock whom the tide of haiN| pezAvara meM DerAjATa aura sulemAna parvatamAlA ke pAra kaccha goMDavAmeM yaha bhASA hindakI yA jATakI bhASAke nAmase prasiddha hai| jAToMke AryavaMzameM honeke siddhAMta ko yadi kataI eka ora pheMka diyA jAve to isake viruddha bahuta hI joradAra pramANa diye jAveMge, jaise ki abataka kahIM nahIM diyegaye haiN| zArIrika gaThana aura bhASA aisI cIjeM haiM, joki kevala kriyAtmaka samAnatA ke AdhAra para ekatarafa nahIM rakkhI jA sktiiN| khAsakara jaba ki ve zabda jinapara ki samAnatA avalambita hai hamAre sAmane Ate haiM to ve yUnAnI yA cIniyoMse bhinna pAye jAte hai / " fortune has raised to practical importance have become Rajputs almost by more virtue of their rise, and that their descendents have retained the title and its previleges on the condlition strictly enforced of observing the rules by which the higher are distinguished from the lower in the Hindu scale of precedence of preser ving their purity of blood by refusing its marriage with the families of lower social rank of regidly abstaining from degrading occupation. Those who transgressed these rules have fallen from their higher position and ceased to be Rajputs; while such families as attaining & dominent position in their history began to affect social exclusiveness and to observe the rules have become not only Rajas, but Rajputs or sons of Rajas". arthAta - kintu cAhe jATa aura rAjapUta pahile bhinna the yA nahIM, aura cAhe kucha bhI prAcIna anekAnta misTara cyArjIlethamake ethonolojI Afa iMDiyA pRSTha 254 ke eka noTase jATa - rAjapUta ke saMbaMdha para isataraha prakAza par3atA hai - " The Jat in blood is neither more nor less than a converted Rajput, and vice versa; a Rajput may be a Jat of the aucient faith. ' 32 arthAta- jATa raktameM parivartana kiye hue rAjapUtase na to adhika hI hai, aura na kama hI hai / kintu adala badala haiN| eka rAjapUta prAcIna dharmakA polana karanevAlA eka jATa hosakatA hai / " misTara ibaTasana jATa aura rAjapUtoM ke saMbaMdha meM eka aura dilacaspa bAta likhate haiM: "But whether jats and Rajputs were or were not originally and whatever aboriginal elements may have Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3] jJAtavaMzakA rUpAntara jATavaMza [249 rasmarivAja unakI sosAiTImeM bartI jAne lagI, "Though to my mind the term mere vicAra.se aba ye donoM jAtiyAM eka ubhaya- Rajput is an occupational rather than niSTha sTaoNka banAtI haiN| jATa aura rAjapatoMkI ethological repression." mitratA kevala rasma rivAjoM ko hai naki jAtIyatA arthAt-mere mastiSkameM yaha bAta AtI hai, kI / maiM vizvAsa karatA hU~ ki isa mizrita sTAkake ki rAjapUta zabda eka jAtIyatAkA bodhaka hone ve khAnadAna jinako bhAgyane rAjanaitika unnatimeM kI banisbata pezekA bodhaka hai|" agrasara kara diyA, ve apano unnatAvasthAko prApta upasaMhAra honese hI 'rAjapUta' kahalAne lage, aura unake . vartamAnakA jATavaMza jaina Agama-saMmata jJAtavaMzajoMne isa upAdhiko bar3AIke sAtha sImita kara vaMzako rUpAntara hai yA kucha aura / isa viSaya diyA aura choTI jAtiyoMne mitratAkA sUcaka banA meM AzA hai ki vidvAna loga apane mantavya diyaa| sAtha hI apane raktako zuddha kahakara nimna jAhira kreNge| jJAtavaMzameM jaise jainadharmakA pracAra zreNIke logoMse vivAha-saMbandha karanA banda kara thA ThIka vaise hI kucha varSa pahale taka jAToMmeM jaina diyA / punarvivAhakI manAhI krdii| jina logoMne dharmakI upAsanA rahI hai| aMcalagacchakI paTTAvalI ina niyamoMko nahIM mAnA ve apanI sthitise gira. meM sUcita jAkhaDiyA gaccha kyA jAToMkI bIkAgaye aura rAjapUta kahe jAnese vaMcita rahe / aise pazameM basI huI jAkhakhiyA jAtise saMbandha kuTumba jinheM ki apane rAjyameM UMce darje mila nahIM rakhatA hogA ? tathA gacchrake vartamAna sAdhu gaye unhoMne una sAre niyamoMkA pAlana zurU kara samudAyake mukhya netA-guru zrImAn bRddhicandra diyA / ve rAjA hI nahIM rAjaputra yAnI rAjAke jI mahArAja bhI isa jATavaMzake kohenUra the, yaha beTe bngye| nahIM bhUlanA cAhiye / isa sambandhameM vidvAna loga misTara ibaTasana 'rAjapUta' zabda kA artha isa aura adhika prakAza DAlanekI saphala ceSTA kareMge, taraha se karate haiM : aisI AzA kI jAtI hai / itizam / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-mana ( lekhaka paM0 indacandra jaina zAstrI) anekAntakI 7vIM tathA havI kiraNameM 'zrutajJAna- bIcameM 2-vAyeM prAhaka aura kSepakakoSThoMke bIca kA AdhAra' zIrSaka lekhameM bhAvamanake Upara meM, 3-phuphphusIyA dhamanImeM, 4-vRhata dhmniimeN| kucha prakAza DAlA gayA hai| kintu abhItaka dravya. phupphusa raktako zuddha karanevAle aMga haiN| ina manake Upara prakAza nahIM DAlAgayA hai / dravyamanakA aMgoMmeM rakta zuddha hokara nAliyoM dvArA (do viSaya prAyaH andhakArameM hI hai / jaina siddhAntameM zirAyeM dAhine phupphusase AtI haiM, aura do isa viSaya para alaga koI kathana nahIM milatA hai| vAyase ) vAyeM grAhaka koSTha meM lauTa AtA hai| bhara abhItaka logoMkI yaha dhAraNA hai ki manakA kAma jAnepara koSTha sikur3ane lagatA hai aura rakta usameM heyopAdeya kA vicAra karanA hai / parantu Ajakala- se nikalakara vAyeM koSTa meM praveza karatA hai / raktake ke vijJAnavAdI isa siddhAntako nahIM mAnate haiN| isa koSThameM pahuMcane para kapATake kivAr3a Uparako sabhI DAkTara aura vaidya bhI Aja isa bAtako uThakara banda hone lagate haiN| aura jaba koSTha siddha karate haiM ki hRdayakA kAma heyopAdeyakA sikur3atA hai, to ve pUre taurase banda ho jAte haiM, vicAra karanA nahIM hai| jisase rakta lauTakara grAhaka koSTameM nahIM jAsakatA kSepakakoSThake sikur3ane se rakta bRhat dhamanomeM jAtA ...Ajakalake vijJAna ke anusAra rakta-paricAlaka yaMtrako hI 'hRdaya' kahate haiM / yaha hRdaya mAMsase hai| vRhat dhamanIse bahutasI zAkhoe phUTatI haiM, jinake dvArA rakta samasta zarIrameM pahu~catA hai| banatA hai tathA do phuphphusoM (phephar3oM ) ke bIcameM vakSake bhItara rahatA hai| yaha hRdaya pUrNa zarIrameM isa tarahase rakta hRdayase calakara zarIrabharameM raktakA saMcAlana karate hue do mahAzirAoM dvArA ghUmakara phira vApisa hRdayemeM hI lauTa AtA hai| dAhine koSThameM vApisa AjAtA hai| jyoMhI isa isa paribhramaNameM 15 sekaNDake lagabhaga lagate haiN| koTharI meM bhara jAtA hai, vaha sikur3ane lagatI hai. hRdaya niyamAnusAra sikur3atA aura phailatA isaliye rakta usameMse nikalakara kSepakakoSTameM rahatA hai / phailane para rakta usameM pravezakaratA hai aura sikur3ane para rakta usameM se bAhara nikalatA hai / jaba calAjAtA hai| hRdaya saMkoca karatA hai, to vaha bar3e vegase rudhirako hRdayameM cAra kapATa hote haiM dhamaniyoMmeM dhakelatA hai / hRdayake saMkoca aura 1-dAhine grAhaka aura kSepaka koSThoMke prasArase eka zabda utpanna hotA hai, jo chAtIke Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3] pAsa sunAI diyA karatA hai / isI dhar3akanake bamda honese yA raktagati banda hone se mRtyu ho jAtI hai / isIko Aja kala hArTa phela kahate haiM / hRdayakA isa prakAra jitanA bhI varNana milatA hai, vaha saba rakta saMcAlana se hI matalaba rakhatA hai, hRdaya raktakA hI kendrasthAna hai / "" isake viparIta jaina siddhAntameM manakA lakSaNa nimnaprakAra kiyA hai - AcArya pUjyapAdane dravya manakA sAmAnya lakSaNa "pudgala vipAkikarmodayA pekSaM dravyamanaH ( sarvA - 2 - 11 ) arthAta pudgala vipAkI karmodayakI apekSA athavA aMgopAMga nAmAnAmakarmake udayase dravyamanakI racanA hotI hai| isI viSayako AcArya nemicandra siddhAMta cakravartIne, hRdayakA sthAna batAte hue jIvakAMDameM kahA hai ki hidi hodihu davyamaNaM viyasiya- zraTTacchadAraviMdaM vA / gogudayAdo mavagANakhaMdha do khiyamA ||442 || -- aMgopAMga nAma karmake udayase manovargaNA ke skandhoM dvArA hRdayasthAna meM ATha pAMkhar3Ike kamala ke AkAra meM dravyamana utpanna hotA hai / isa gAthA ke dvArA manakA sthAna tathA usakI utpattikA kAraNa batAyA gayA hai / Ajakalake vaijJAnika bhI manakA sthAna vakSasthala yA hRdaya batAte haiM / tathA hRdaya ke AkArako bhI banda muTThI ke sadRza batAyA karate haiM / jainAcAryoMne manakA AkAra kamalAkAra batAyA hai / isa prakAra prakaTa rUpase donoM kathanoM meM virodha mAlUma hotA hai / parantu vicArakara dekhA jAya to isameM koI virodha kI bAta nahIM haiN| jainAcAryoMne ATha pAMkhar3Ike kamalakA dRSTAnta diyA hai, isakA yaha tAtparya [251 kabhI bhI nahIM liyA jA sakatA ki ThIka aSTadala kamalake sadRza hI honA caahie| yaha to kevala ata karAneke lie dRSTAntamAtra hai / yadi hama mAMsake bane hue hRdayameM vaisI hI pAMkhur3I tathA raja Adi khojane lagajAveM to hamako nirAzahI honA par3egA / pustakoM meM die hue hRdayake citra dekhanese jJAta hotA hai ki jo jainAcAryoMne kamalakA dRSTAnta diyA hai, vaha banda muTThIke dRSTAnta se acchA hai / isalie AkAra ke viSaya meM vizeSa vivAda nahIM ho sakatA / saiddhAntika granthoM meM kisI bhI jainAcArya ne mana kAkArya raktasaMcAlana nahIM batAyA / zrAcArya pUjyapAdane guNadoSa vicArasmaraNAdi vyApAreSu idriyAMnapekSatvAccakSurAdivad bahiranupalabdhezca antargataM karaNamiti" (sarvA0 1-14) isa vAkyake dvArA manako guNa doSa bicAra smaraNAdimeM kAraNa batAyA hai| bRhadravya saMgrahameM bhI " dravyamanastadAdhAreNa zikSAlA popadezAdi grAhakaM" ityAdi pada milate haiM / ina pramANoMse zikSA, upadeza Adi manakA vyApAra siddha hotA hai / parantu vaijJAnika isa bAtako svIkAra nahIM karate / vaijJAnikoMke kathanAnusAra yaha saba kArya mastiSkakA hI hai| vicAranA, smaraNa karanA Adi viveka sambandhI sabhI kArya mastiSkase hI hote haiM / mastiSkako saMvedanakA kendra mAnA gayA hai / yaha mastiSka ATha asthiyoMse nirmita kapAlake bhItara hotA hai| isa mastiSka meM bahuta se aMga hote haiM / unameM se kucha aMgoMke dvArA hama vicAra karate haiN| unhIMke dvArA hamako sukha, dukha, 1 dravayamana Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] anekAnta [pauSa, vIra nirvANa saM0 2466 garamI, sardIkA jJAna hotA hai| unhIMkI sahAyatA chor3A gayA / isa ThaMDe pAnIse tvacAke saMvedanika se hamako zabda, rasa, sugandha durgandha AdikA kaNoM para eka vizeSa prakArakA prabhAva par3A yA bodha hotA hai| ina sabakA saMvedana alaga alaga parivartana huA / isa parivartanakI sUcanA tvagIyA nAr3iyoM dvArA hotA hai| tAroM-dvArA suSumnAke pAsa turanta pahuMcatI hai| ___ mastiSka se 12 jor3e nAr3iyoMke lage rahate hai| UrdhvazAkhA kI nAr3iyAM suSumnAke UparI bhAgase pahilA jor3A gaMdhase sambandha rakhatA hai| haraeka nikalatI hai| ye tAra pAzcAtya mUloM dvArA suSumnAtarapha bAloM sarIkhI patalI 20 nAr3iyA~ rahatI hai| meM ghusate haiN| suSumnA meM ina tAroMkI choTI 2 ye ghrANanAr3iyA~ kahalAtI haiN| nAsikAke ghrANa zAkhAyeM to sailoMke pAsa raha jAtI haiM, parantu ve pradeza se prArambha hotI haiM aura kapAlake ghrANa khaNDa svayaM zIghra hI suSumnAke bAyeM bhAgameM pahuMcakarase jur3atI haiN| suSumnAzIrSaka aura setumeM hote hue stambha meM ___ dUsarA jor3A-dRSTi nAMr3iyAM kahalAtI haiN| pahu~catI haiN| stambha-dvArA vAyeM thailemasameM pahuMcate tIsarA jor3A bhI netracAlinI nAr3iyA~ kahalAtI haiM aura yahIM rahajAte haiM, yahAMse phira naye tAra haiN| cauthe jor3ekA bhI netra kI gati se saMbandha hai| nikalate haiM, jo Upara car3hakara vAyeM samvedanAkSetra pAMcavA~ jor3A tathA chaThA jor3A A~khakI gatise meM pahu~cate haiM, vahA~ samvedana huA karatA hai| sambandha rakhatA hai / sAtavA~ jor3A ceharekI peziyoM samvedanakSetrakA sambandha gati kSetrakI seloMse kI gati se sambandha rakhatA hai| AThavA~ jor3ekA tathA mAnasakSetrakI seloMse rahA karatA hai| yadi sunanese sambandha hai inheM zrAvaNI nAr3iyA~ kahate haiN| hama ThaMDe jalako pasanda nahIM karate togati kSetra navameM jor3e kA jihvA aura kaMThase sambandha hai| mAnasakSetrako AjJA detA hai ki hAtha usa kSetrase dasaveM jor3ekA svara, yantra, phupphusa, hRdaya, AmA- haTa jAve, to hAtha vahA~se haTa jAtA hai / yaha saba zaya, yakRtAdi aMgoMse sambandha hai / aura gyArahavAM mastiSkakA kArya hai| mastiSkake aura bhI bahutase tathA bArahavAM jor3A jihvAke aMgoMse sambandha kArya hote haiM, unakA ullekha isa lekha meM upayogI rakhatA hai| nahIM hai| hamArI mukhya pA~ca jJAna indriyAM haiM, sparzana mastiSkake isa vivecanase yaha spaSTa hojAtA ( tvacA) rasanA, ghrANa, cakSu, karNa ina pAMcoM hai ki sabhI prakArakA samvedana mastiSkake dvArA indriyoMse kendragAmI tAra prArambha hokara suSumnA huA karatA hai| hRdayakA kAma samvedana karanA nAr3I dvArA mastiSkameM pahuMcate haiN| mastiSkake bhI kisI bhI taraha siddha nahIM ho sktaa| bahutase hisse mAne gaye haiN| cakSu, karNa, ghrANa aba vicAranA yaha hai ki jaina siddhAntase Adike kendragAmI tAra nAr3iyoM dvArA mastiSkake hRdayake varNanameM kisI taraha virodha dUra hosakatA jJAnake kendroMmeM jAte haiN| hai yA nahIM ? isake pUrva yadi hama yaha vicArala kalpanA kIjie Apake hAtha para ThaMDA pAnI ki hRdaya aura mastiSkakA koI ghaniSTha sambandha Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3 ] dravyamana [253 hai yA nahIM ? athavA mastiSka svatantra saMvedana jainAcoryoMne pAMcoM idriyoMke sAtha manako bhI kara sakatA hai yA ki nahIM ? to jyAdA acchA indriya rUpameM svIkAra kiyA hai, kintu yaha manaanya hogaa| indriyoMkI taraha bhItara rahaneke kAraNa dRSTigocara ___ mastiSkakA sambandha hRdaya aura phupphusa donoM nahIM hotA, isaliye ise anindriya athavA antaHnAr3iyoMse hotA hai / bhayameM mastiSkake hRdayakendrakA karaNa kaho hai / 'karaNa' kA artha indriya, aura dabAva hRdaya parase kama hotA hai, hRdaya bar3I tejI- 'antaH'kA artha bhItara hotA hai / isalie bhItarakI se dhar3akane lagatA hai, bhayameM vicAranekI zakti nahIM indriya yaha sApha artha hai| AcArya pUjyapAdane rahatI hai| jinake hRdayameM roga hotA hai unakI "anindriyaM mana: aMta:karaNa mityanarthAntaram" dhAraNAzakti tathA vicAranekI zakti bahuta kama ho aisA likhA hai / tathA koI anindriyakA artha jAtI hai| isI prakAra jaba hRdayase kamajorIke ___ "indriya kA abhAva" na le leM, isIlie AcArya kAraNa ThIka samaya para raktako ucita mAtrA mastiSka mahodayane anudarA kanyAkA udAharaNa dekara yaha meM nahIM pahuMcatI to mastiSkakA varddhana bhI ThIka nahIM spaSTa kara diyA hai ki yahAM sadbhAva rUpa hI artha hotA, aura vaha ThIka 2 kAma bhI nahIM krsktaa| lenA caahiye|| pAMcoM indriyoMkA kArya pRthak 2 hai, inake dvArA ____ manakA viSaya anya indriyoMkI taraha nizcita indriyasambandhI jJAna mastiSkameM hotA hai / sparzana karadiyA gayA hai / AcArya pUjyapAdane spaSTa indriyase ThaMDA garama AdikA bodha hotA hai, tathA kahA hai kicakSuse rUpakA, isIprakAra anya indriyoMse saMvedana hotA hai| ina indriyoMke alAvA aura bhI to bahuta ___ "guNadoSa vicAra smaraNAdivyApAreSu se saMvedana hote haiN| vaha kisakA kArya hogA? indriyAnapekSatvAccakSurAdivad" arthAt guNadoSa pAMcoM indriyoMkA viSayato nizcita tathA parimita ke vicArane meM, smRti Adi vyavasAyameM indriyoM hai, unake dvArA apane viSayako chor3akara anya kI apekSA nahIM hotI yaha to manakA hI viSaya hai| prakArake saMvedanakI saMbhAvanA hI nahIM hai| bhaya, jisaprakAra sparzana indriyadvArA USNatAkA harSa, sukha, dukha ityAdikA saMvedana ina indriyoMke saMvedana nahIM hotA, vaha to saMvedana karanemeM kAraNa dvArA saMbhava nahIM hai, parantu inakA saMvedana hotA hai (yaha maiM pahile batA cukA hUM ki kisaprakAra avazya hai / sAthameM yaha bhI nizcita hai ki mastiSka saMvedana hotA hai ) indriyoMkA kArya khuda saMvedana svayaM kisIkA saMvedana nahIM karatA, vaha to preraNAke karanekA nahIM hai| isIprakAra mana bhI eka indriya dvArA hI saMvedana karatA hai| binA sparzana indriya- hai, vaha svayaM saMvedana na karake apanA sIdhA kAma kI sahAyatAke garamI-sardIkA saMvedana svayaM mastiSkase karAtA hai| mastiSkase sIdhA kAma mastiSka kabhI bhI nahIM karasakatA / isI prakAra karAte hue bhI vaha kArya manakA hI kahalAtA hai| bhaya-harSa Adike viSayameM bhI samajhanA caahiye| jisa prakAra rUpakA anubhava mastiSka dvArA hI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] anekAnta [pauSa, vIra nivANa saM0 2266 hotA hai, parantu "A~khane dekhA" aisA vyavahAra kI utpatikA kAraNa batAyA hai| indriyoMko matikiyA jAtA hai| jJAnakI utpattikA sthAna nahIM btaayaa| paMcAdhyApadArthokI kiraNe pahile A~khakI kanInakA- yIkArane manaHparyayajJAnakI utpattikA sthAna mana para par3atI haiN| vahA~se cakSuke bhItara praveza karatI batAyA hai| haiM, jala, rasa, tArA, tAla, tathA svaccha gAr3he dravameM- dUrasthAnAniha samakSamiva vetti helayA ysmaat| . se hokara antarIya dRSTi paTala athavA jJAnI parade kevala mevamanasAdavadhimana:paryayadvayaM jJAna / / 705 // para par3atI haiN| jJAnI parademeM cakSukI nAr3Iko unake arthAt-avadhi aura manaH paryayajJAna kevala dvArA protsAhana milatA hai, vaha protsAhana mastiSka manase dUravartI padArthoMko lIlAmAtrase pratyakSa meM pahu~cakara dRSTikendrake puSpako jAgRta karatA hai| jAnalete haiN| yahAM manakI sahAyatAkA aura kucha pazcAta hameM dekhanekA jJAna hotA hai| yaha netrAnu- artha nahIM hai, kevala yahI artha hai ki dravyamanake ? bhavakA tarIkA hai| isIprakAra manake lie bhI AtmapradezoMmeM manaHparyayajJAna hotA hai / manasamajhanA caahie| ata: vyavahArameM yadi manakA indriyase mana:paryaya jJAnakA aura kucha bhI prayokAma heyopAdeyarUpa kahAjAya to anucita nahIM jana nahIM hai, kyoMki vaha indriya nirapekSa hotA hai| samajhanA caahie| nIcekI gAthA se isa arthakI aura bhI puSTi ho jainAcAryoMne bhI manako kAraNa hI batAyA hai| jAtI hai| apikiM vAbhinivodhaka bodhadvaitaM tadAdima yAvat / pradezoMmeM saMvedana hotA hai| AcArya pUjyapAdane svAtmAnubhUti samaye pratyakSaM tatsamakSamiva nAnyat // 706 // . "yato mano vyApArohitAhita prAptiparihAraparIkSA' . arthAt-kevala svAtmAnubhUtike samaya jo aisA hI kahA hai| manakA vyApAra hitAhita-prApti- jJAna hotA hai, vaha yadyapi matijJAna hai to bhI vaha parihArameM hotA hai, isakA artha yaha nahIM liyA vaisAhI pratyakSa hai jaisA ki AtmabhAva sApekSa jAsakatA ki yaha vyApAra manake bhItara hI huA pratyakSa jJAna hotA hai| karatA hai| isI bAtako umAsvAmIne bahuta hI spaSTa yahAM matijJAnako bhI jaba indriyoMkI apekSA kara diyA hai-tattvArthasUtrake prathama adhyAyameM mati- nahIM hotI, usa samaya pratyakSa kahA hai, phira yadi smRti-saMjJA-cintA abhinivodha-rUpa matijJAna kaise mana:paryayajJAnako manaindriyakI sahAyatAse mAne utpanna hotA hai ? isakA kAraNa batAneke liye to use pratyakSa kaise kaha skeNge| "tadindriyAnindriya-nimittam" isa sUtrakI racanA gomaTasAra-jIvakANDakI 370 vI gAthAmeM kI hai| isa sUtrameM batAyA gayA hai ki matijJAnake avadhijJAnake svAmIkA varNana karate hue yaha bhI utpanna karaneke liye sparzana, rasana, ghANa, cakSu, batAyA hai ki guNapratyaya avadhijJAna zaMkhAdika zrotra aura mana ye chaha vahiraMga kAraNa haiN"| yahAM cinhoMke dvArA huA karatA hai, tathA bhavapratyaya prAcAryane anya indriyoMkI taraha manako bhI jJAna- avadhijJAna saMpUrNa aMgameM hotA hai / isakA spaSTa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3 ] artha tatrastha AtmAse hI hai / isIprakAra mana:paryAya jJAnabhIdravyamanake AtmapradezoM meM hotA hai| aisAhI samajhanA cAhiye / ataH yaha zaMkA nahIM ho sakatI ki mana:paryayajJAnakA saMvedana manameM hotA hai yA mana indriya usameM kAma karatI hai / ataH mati, zruta, avadhi, mana:paryaya jJAna manameM nahIM hote kintu mana kevala nimitta kAraNa hI hai / vRhad dravyasaMgraha meM " dravyamanastadAdhAreNa zikSAlA popadezAdi grAhakaM" isa tRtIyAntapadase dravya-mana hI artha nikalatA hai| yadi TIkAkArako " manameM" yaha artha abhISTa hotA to saptamIkA paMda diyA jAsakatA thA / yahAM yahabhI zaMkA nahIM karanA cAhiye ki jainAcAryoM ne hRdayakA mukhyakArya raktasaMcAlanakA varNana nahIM kiyA / kyoMki siddhAnta granthoMmeM siddhAntakA hI varNana kiyA jAyagA, zarIrazAstra kI yahAM apekSA nahIM hai / nAkakA kAma sugandhajJAnake alAvA zvAsa Adi kArya bhI hai| jihvA kA rasajJAnake sAtha zabdoccAraNa Adi kArya haiM, parantu sabhIke varNanakI saba jagaha apekSA nahIM hotI / hAM, vaidyaka zAstroMmeM isakA varNana kiyA gayA hai / [255 indrapara bhI asara par3atA hai| teja sugandhise dimArAke sAtha nAka bhI jhanajhanA jAtI hai / kisI padArthako bahuta dera taka dekhate rahane se AkheM darda karane lagatI haiN| usI prakAra kisI taraha ke bhayAnaka vicAroM se athavA bhayase hRdayakI gatipara asara par3atA hai, hRdaya dhakadhakAne lagatA hai, isase mAlUma par3atA hai ye saba guNa hRdayake haiM / anyathA hRdaya para asara nahIM par3anA cAhie thA / jisa prakAra sugandhi ghrANakA kArya mAnAjAtA hai, kyoMki usa kA asara ghrANa para par3atA hai / usI prakAra bhaya AdikA asara hRdayapara par3atA hai, isalie ye saba hRdaya kArya mAne jAne cAhie~ / jisa indriyakA jo kArya hotA hai, usa kArya kI adhikatA yA tejIse mastiSka ke sAtha sAtha 1 DA0 trilokInAthavarmA zarIravijJAnake prAmANika lekhaka mAne jAte haiM / Apane "svAsthya aura roga" nAmaka eka sundara pustaka likhI hai, isI pustakake 781 veM pRSTha para Apane likhA hai ki "mana sambandhI jitanI bAteM haiM ve saba mastiSkake dvArA hotI haiN| vicAra anubhava, nirIkSaNa, dhyAna, smRti, buddhi, jJAna, tarka yA viveka ye saba manake guNa haiN| "" sro trilokInAtha ke isa kathana se hamArI aura bhI puSTi ho jAtI hai / isaliye jaina siddhAntameM mAne hue manake lakSaNa meM kisI taraha virodha nahIM AtA / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ati prAcIna prAkRta 'paMcasaMgraha' (lekhaka paM0 paramAnanda jaina zAstrI) laptaprAya digambara jaina granthoMmeMse 'paMcasaMgraha' inameMse pahalI gAthAmeM batAyA hai ki 'jIvasthAna OMnAmakA eka ati prAcIna prAkRta grantha abhI aura guNasthAna-viSayaka sArayukta kucha gAthAoMko hAlameM upalabdha huA hai| isa granthakI yaha upalabdha dRSTivAdase 12 veM aMgase lekara kathana karatA prati saM0 1527 kI likhI huIhai, jo Tavaka nagarameM huuN|' aura dUsarI gAthA meM yaha batAyA gayA hai ki mAghavadI 3 guruvArako likhI gaI thii| isakI patra 'dRSTivAdase nikale hue baMdha, udaya aura satvarUpa saMkhyA 62 hai, Adi aura antake dopatra eka ora prakRtisthAnoMke mahAn arthako punaH prasiddha padoMke hI likhe hue haiM aura hAsiye meM kahIM kahIMpara dvArA saMzopase kahatA huuN| isase spaSTa hai ki saMskRtameM kucha TippaNI bhI vArIka akSaroMmeM dI isa granthakI adhikAMza racanA dRSTivAdanAmaka huI hai| isa TippaNIke kartA kauna haiM ? yaha grantha 12 veM aMgase sAra lekara aura usakI kucha gAthA. prati para se kuchabhI mAlUma nahIM hotA / granthameM oMko bhI udhRta karake kIgaI hai| prathakI prAkRta gAthAoMke sivAya, kahIM kahIM para kucha zlokasaMkhyA dohajArake lagabhaga hai| isameM judeprAkRta gadya bhIdiyA huA hai| granthake antameM jude pAMca prakaraNoMkA saMgraha kiyAgayA hai, isI. koI prazasti lagIhaI nahIM hai aura na granthakartAne liye isakA nAma 'paMcasaMgraha' sArthaka jAna par3atA kisI sthalapara apanA nAma hI vyakta kiyA hai| hai| ve prakaraNa isa prakAra haiMaisI sthitimeM yaha grantha kaba aura kisane banAyA ? 1 jIvasvarUpa, 2 prakRtisamutkIrtana, 3 karmaAdi bAteM vicAraNIya aura anveSaNa kiye jAneke stava, 4 zataka aura 5 saptatikA / granthako Adyoyogya haiN| pAnta dekhane aura tulanAtmaka dRSTise adhyayana - isa granthakI racanA dRSTivAda nAmake 12veM aGga- kA karanese yaha bahuta hI mahatvapUrNa aura prAcIna se kucha gAthAeM lekara kIgaI haiM, jaisAki usake jAna par3atA hai / digambara jainasamAjameM upalabdha caturtha aura paMcama adhikArameM kramazaH dIgaI ra gommaTasAra aura saMskRtapaMcasaMgraha se yaha bahuta nimna do gAthAtroMse prakaTa hai: adhika prAcIna mAluma hotA hai / isa graMthakI bahuta suNaha iha jIva guNasannihi suThANe susAra juttaao| sI gAthAoMkA saMgraha gommaTasArAdi granthoMmeM voccha kadi vaiyAo gAhAo ditttthivaadaao|| kiyAgayA hai, jise vistArakaM sAtha phira kisI siddhapadehi mahatthaM baMdhodaya satta payaDi ThANANi / / svatantra lekha dvArA prakaTa karanekA vicAra hai| voccha puNa saMkheveNaNissaMdaM diTTivAdA do // puSpadanta aura bhUtabali dvArA praNIta 'SaT 4-3, 5-2 khaNDAgam' para 'dhavalA' aura 'jayadhavalA' TIkAke Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3] raciyatA AcArya vIrasenane apanI dhavalATIkAmeM isa granthakI kitIhI gAthAe' 'uktaM ca rUpa se yA binA kisI saMketa ke udhRta kI haiM - athavA yoM kahiye ki jina gAthAoM ko apane kathana kI puSTimeM pramANarUpa se peza kiyA hai unameM se bahutasI gAthAyeM prAkRta paMcasaMgrahakI haiN| dhavalAkA jo satprarUpaNA viSayaka aMza abhI hAlameM mudrita huA hai usameM udhRta 214 padyoMmeM se adhikAMza gAthAeM aisI haiM jo jyoMkI tyoM athavA thor3ese pAThabhedAdike sAtha isa grantha meM pAI jAtI haiN| ye prAyaH isI parase udghRta jAna par3atI haiM / abhItaka kisIko patA bhI thA ki ye kisa prAcIna granthaparase uddhRta kI gaI haiM / unameM se kucha gAthAeM namUne ke taura para nIce dI jAtI haiM : :-- gai kamma- viNivattA jAjeTThA sAgaI muNeyavvA / jIvA hu cAuraMgaM gacchati hu sAgaI hoi // - prAkRta paMca saM0, 1, 49 gai-kamma-viNivvattA jAceTThA sAgaI muNeyavvA / jIvA hu cAuraMgaM gacchati tiya gaI hoi // -dhavalA0 84, pR0 135 taM micchattaM jamasaddaddaNaM tacAya hoi pratthANaM / saMsaidamabhigahiyaM aNabhigAhiyaMtuM tRtivihaM // - prAkRta paMca saM0, 1, 7 taM micchattaM jahama saddaryaM taccANa hoi atyAe~ / saMsaidamabhiggahiyaM zrabhiggahidaM titaMtivihaM // - dhavalA 107, pR0 162 vedassudIraNAe bAlattaM puNaNiyacchade bahuso / itthI purusa euMsa ya veti tatra havadi vedoM // - prAkRta paMca saM0, 1, 101 puNaNiyacchade bahuso / havai bezro IT - ghavalA 89, pR0 141 vedassudoraNAe bAlattaM thI-puM- eviya vettita ati prAcIna prAkRta 'paMcasaMgraha ' [257 jina gAthAoM meM kucha adhika pATha-bheda pAyA jAtA hai unheM nIce diyA jAtA hai: chammAsAugasese uppanna jesi kevalaM nANaM / teNiyamA samugdhAyaM sesesu ivaMti bhayapijjA // - prAkRta paMca saM0, 1, 200 chammA sAuvasese uppaNNaM jassa kevalaM gANaM / sa- samugdhAo sijjhara sesA bhajjA samugdhAe // - dhava0, 167, pR0 303 suTThamAsu puDhavisu joisavaNa - bhavaNa - samvaitthIsu / vArasamicchovAde sammAiTThissaNatthi uvavAdo || - prakRta paM0, 1, 193 joisa-vaNa- bhavaNa-satva- itthIsu / sammAhaTTI dujo jIvo || suDhimAsu puDhabI desu samuppajjai - dhava0, 133, pR0 209 isI taraha prAkRta paMcasaMgraha ke prathama 'jIvasvarUpa' prakaraNakI 23, 66, 69, 71, 75, 77, 78, 79, 80, 88, 156, naM0 kI gAthAeM dhavalATIkAke ukta mudrita aMza meM 121, 134, 135, 137, 86, 146, 150, 152, 152, 140, 196, 212 nambara para jyoM kI tyoM athavA kucha mAmUlI se zabda parivartana ke sAtha pAI jAtI haiM / ina gAthAoM ke sivAya, 100 gAthAeM aura bhI dhavalAke ukta mudrita aMzameM upalabdha hotI haiN| isa taraha kula 116 gAthAeM ukta aMzameM paMcasaMgrahakI pAI jAtI haiM, jinameM se ukta 100 gAthAe aisI haiM jinakA prophesara hIrAlAlajIne apanI prastAvanA meM dhavalATIkApara se gommaTasAra meM saMgraha kiyA jAnA likhA hai| ye gAthAeM gommaTasArameM to kucha kucha pATha-bhedake sAtha bhI upalabdha hotI haiM, parantu paMcasaMgrahameM prAyaH jyoMkI tyoM pAI jAtI haiM - pATha-bheda nahIM ke barAbara hai aura jo Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] hai vahabhI prAyaH lekhakoM kI kRpAkA phala jAna par3atA hai / inake alAvA 'dhavalA' TIkAke aprakAzita bhAgameM bhI kucha gAthAeM paMcasaMgrahakI upalabdha hotI haiM / jinakA patA mukhtAra zrI jugalakizorajIkI dhavalA-viSayaka noTabuka se calA, aura jinameM se do gAthAeM yahAM namUne ke taurapara udghRta kI jAtI hai : beyaNa kasAya uvviya mArayati samugdhAo / tejAhAro chaTTo sattamao kevalI ca // - prAkRta paMca saM0 1, 196 veyaNakasAya veubviyazro maraNaMtiya samugdhAdo, tejAhAro chaTTo sattamao kevalI tu // anekAnta [ pauSa, vIra nirvANa saM0 2466 grantha banAyA hai / parantu prastuta 'prAkRta paMcasaMgraha ' kI jo prati mere pAsa hai, usameM kartA kA koI nAma nahIM hai / idhara 'di0 jaina granthakartA aura unake grantha nAmakI pustakameM vIrasenAcArya ke granthoM meM 'paMcasaMgraha' kA koI nAma nahIM hai, aura na abhI taka kahIM kisI granthameM isa prakArakA ullekhahI upalabdha hotA hai, jisase isa granthako vIrasenAcAryakI kRti mAnA jA sake / mAlUma hotA hai| bAbA dulIcandajIne, jinakI sUcI ke AdhAra para ukta bRhat sUcI taiyAra huI apanI sUcI meM. janazruti Adi ke AdhAra para aisA likhadiyA hai| usa sUcImeM aura bhI bahuta se grantha tathA granthakartAoMke viSaya meM galtI huI hai, jise phira kisIsamaya prakaTa karane kA prayatna kiyA jAyagA / isake sivAya AcArya zramitagatine vi0 saM0 2073 meM jo apanA saMskRta paMcasaMgraha banAyA hai aura jo prAya: isIke AdhArapara banAyA gayA hai, usameM bhI paMcasaMgrahake nAmake sivAya zrAcArya vIrasenakA koI jikara nahIM hai / ataH isa prAkRta paMcasaMgraha kartA AcAryadhIrasena mAlUma nahIM hote / yadi vIrasena isake kartA hote to dhavalA TIkAmeM paMcasaMgrahakI jo gAthAyeM 'uktaMca' rUpase dIgaI haiN| unameM se kisI meM bhI koI vizeSa pATha-bheda na hotA paMca- saMgrahakI 184vIM gAthAkA dhavalA meM pUrvArdha to milatA hai parantu uttarArdha nahIM milatA, jisase spaSTa pratIta hotA hai ki yadi dhavalAkI taraha paMcasaMgraha grantha ke kartA bhI AcArya vIrasena hI hote to yaha saMbhava nahIM thA ki ve apane eka graMtha meM jisa padyako jisa rUpameM likhate use apane dUsare graMtha meM 'uktaMca' rUpase dekara bhI itanA adhika badala - dhava0 ArA pra0 pR0 195 gANAvaraNa caukaM daMsaNatiga maMtarAyage paMca / tA hoti saghAI samma saMjalaNa khokasAyAya // - prAkRta paMca saM0, 4 96, pR0 35 gANAvaraNacaukaM daMsaNatiga maMtarAyagA paMca tAhati dezaghAdI sammaM saMjalaya gokasAyAya // -dhavalA0 ArA pra0 pR0 380 isa saba tulanA para se spaSTa hai ki AcArya vIrasenake sAmane 'paMca saMgraha' jarUra thA, isIse unhoMne usakI ukta gAthAoM ko apane granthoM meM uddhRta kiyA hai / AcArya vIrasenane apanI 'dhavalA' TIkA zaka saM0 738 (vikrama saM0 873) meM pUrNa kI hai / ata: yaha nizcita hai ki paMcasaMgraha isase pahalekA banA huA hai / paM0 kailAzacandrajI zAstrIne 'jaina siddhAnta bhAskara, ke 5 veM bhAgakI caturtha kiraNameM 'di0 jaina granthoMkI bRhatsUcI' nAmakA eka lekha prakaTa kiyA thA, usameM 'siddhAnta graMtha' upazIrSaka ke nIce AcArya vIrasena ke graMthoMmeM 'paMca saMgraha' kA bhI nAma diyA gayA hai, jisase mAlUma hotA hai ki AcArya vIrasenane paMcasaMgraha nAmakA bhI koI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3 ] ati prAcIna prAkRta 'paMcasaMgraha' [256 dete jasAki nimnalikhita padyameM pAyA jAtA hai:- dasaNamoha uvasAmagodu cadusuvigaI suboimbo| pamhA pauma savaNNA sukkA puNakAsa kusamasaMkAsA / paMciMdioya saNNI NiyamA so hoi pajjattoM // vaNaMtaraM ca edehavaMti pariparimitA aNaMtAvA / / -prAkRta paMca saM0, 1, 204 -prAkRta paMca saM0.1,184 dasaNa mohakkhavaNA paTThavago kamma bhUmi jAdoduM / pammA pauma svnnnn| sukkA puNakAsa kusama sNkaasaa| NiyamA maNusa gadIe niTThava go cAvi savvattha / / kiNhAdi davva lessA vaNNa viseso muNeyanvo // -kasAya pAhuDa0106 dhavalA ArA pra0 pR0 65 dasaNa mohakkhavaNA paTTavago kammabhUmi jAdodu / ataH AcArya vIrasena isa paMca-saMgrahake kartA NiyamA maNusagadIe niTTavagocAvi savvattha // nahIM ho sakate aura aba isa granthake racanAkAla -prAkRta paMca saM0, 1, 202 khavaNAe paTTa vagojamhibhave Niyamadotado annnne| ke viSayameM jo kucha bhI tulanAtmaka adhyayana se NAdikkaditiNNibhave dhasaNa mohammi khINammi // mAlUma hosakA hai use nIce prakaTa kiyA jAtA hai: -kasAya pAhuDa, 109 kasAyaprAbhRtake racayitA AcArya gugadhara haiM, khavaNAe paDhavago jammi bhave Niyama do tadoanna / / NAdikkadi tinni bhavaM dasaNamohammi khINammi / / jinheM prAcAryaparamparAse lohAcAryake bAda, prAkRta paMca saM0, 1, 203 aMgoM aura pUrvokA avaziSTa ekadezarUpa zrutakA kaSAya prAbhRtakA racanAkAla yadyapi nirNIta parijJAna prApta huA thA aura jo jJAnapravAda nA nahIM hai to bhI itanA to nizcita hI hai ki isakI maka pA~caveM pUrvasthita dazama vastuke tIsare pAhuDake racanA kundakundAcAryase pahale huI hai| sAtha hI pAragAmI vidvAna the unhoMne zrutake vinaSTa hone yaha bhI nizcata hai ki guNadharAcArya pUrvavit the ke bhayase tathA pravacanavAtsalyase prerita hokara aura unake isa graMtha kI racanA sIdhIjJAnapravAda 180 gAthAoMmeM 'kaSAya prAbhRta' kI racanA kI, pUrvake ukta aMzaparase svatantra huI hai-kisI aura inhIM gAthAoMkI sambandhasUcaka evaM vRtti dUsare AdhAra ko lekara nahIM huii| ataH yaha rupaka 53 vivaraNagAthAoMkI aura bhI racanA kahanA hogA ki ukta tInoM gAthAe~ kaSAyaprAbhUta kii| isataraha se kaSAya prAbhRtako kula gAthAe~ kI hI haiM aura usI parase paMcasaMgrahameM uThAkara saMkhyA meM 233 haiM, jinheM ukta mukhtArasAhabakI rakkhI gaI haiN| isase itanA to spaSTa hojAtA hai jayadhavalA viSayaka noTa-bukapara se dekhane aura ki paMcasaMgraha kI racanA kaSAyaprAbhUtake bAda paMcasaMgraha kI gAthAoMke sAtha tulanA karane se kisI samaya huI hai| mAlUma huA ki darzanamoha kA upazama aura paMcasaMgrahameM paMcamaguNasthAnavartI zrAvakake kSapaNAke svarUpakA nirdeza karanevAlI kaSAya / dArzanika Adi 11 bhedoMke nAmoMkA nirdeza probhUtakI tIna gAthAe~ 'paMcasaMgraha' meM prAyaH jyoM karanevAlI eka gAthA 163 nambarapara pAI kI tyoM pAI jAtI hai aura ve isa prakAra haiM: . jAtI hai aura ukta gAthA AcArya kuMdakuMdake daMsaNa moha ssuvasAmago du cadu suvi gadIsu boddhmbo| paMciMdioya saNNI Niyamoso hoipajjatto // 'cAritra prAbhUta meM bhI naM0 22 para upalabdha hotI -kasAya pAhuDa0 91 hai| yaha gAthA donoM grandhakAroMmeMse kisI ekane Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] anekAnta [ pauSa, vIra nirvANa saM0 2466 jarUra uddhRta kI hai, bahuta sambhava hai ki AcArya saMdRSTi bhI dI hai, jisase gAthAoMmeM dIgaI bAtoMkA kundakundane paMcasaMgrahase udadhRta kI ho, aura yaha bhI acchI tarahase spaSTIkaraNa hojAtA hai, parantu sambhava hai ki cAritra prAbhRtase pacasaMgrahakArane isa granthake kartA kauna haiM-unakA kyA nAma hai aura uThAkara rakkhI ho; parantu binA kisI vizeSa unakI guruparamparA kyA hai ? tathA isa granthakI pramANake abhI isa viSayameM kucha bhI nahIM kahA racanA kahA~ aura kaba huI hai ? Adi bAteM andha. jAsakatA hai to bhI isase isase itanA to dhvanita kArameM honese unake viSayameM abhI vizeSa kuchabhI hai ki paMcasaMgrahakI racanA kundakundase pahale yA nahIM kahA josakatA hai, isake liye graMthakI prAcIna kucha thor3e samaya bAda hI huI hogii| hA~ itanA pratiyoMkI talAza honI cAhiye / digambara-zvetAjarUra kahA jAsakatA hai ki 5vIM zatAbdIse pahale mbara donoM hI sampradAyoMke granthabhaNDAroMmeM isake isakI racanA huI hai, kyoMki vikramakI chaThI liye anveSaNa hone kI bar3I jarUrata hai / bahuta zatAbdIke pUrvArdhake vidvAna AcArya devanandI saMbhava hai ki ukta graMthakI paM0 AzAdharajI se (pUjyapAda) ne apanI sarvArthasiddhikI vRttimeM pahalekI pratiyA~ upalabdha ho jAya, jinapara kartAdi Agamase cakSuindriyako aprApyakArI siddha kI prazastibhI sAthameM aMkita ho / kyoMki paM0 karate hue paMcasaMgrahakI 168 nambarakI gAthA udhRta AzAdharajIne bhagavatI ArAdhanApara * 'mUlAkI hai, jisase spaSTa hai ki paMcasaMgraha pUjyapAdase rAdhanA darpaNa' nAmakI jo TIkA likhI hai usake pahale banA huA hai / vaha gAthA isa prakAra hai:- 8 veM AzvAsameM "tathAcoktaM" vAkyake puDhe suNei sarda apuDhe puNa passadai rUpam / sAtha isa paMcasaMgraha granthakI 6 gAthAe~ uddhRta kI phAsa rasaMca gaMdha baddhaM puDhe viyANAdi // . hai| jo paMcasaMgraha ke tIsare adhikArameM naM0 60 isake sivAya, zvetAmbarIya sampradAyameM 'karma prakRti' ke kartA zivazarmakA samaya vikramakI 5 vIM se 65 taka jyoM kI tyoM darja haiM ataH anveSaNa zatAbdI mAnA jAtA hai, unakA saMgraha kiyA huA karanepara isa granthakI prastuta pratise bhI adhika eka 'zataka' nAmakA prakaraNa hai usameM baMdhake kathana prAcIna aisI pratiyoMke milanekI bahuta bar3I saMbhAkI pradhAnatA honese usakA baMdhazataka nAma rUDha vanA vanA hai| jinaparase kartAdikA paricaya prApta ho hogayA hai| isa granthameM paMcasaMgrahakI bahuta sake, aura prakRta viSayake nirNaya karanemeM vizeSa gAthAyeM pAI jAtI haiM, jinakA vizeSa paricaya sahAyatA mila ske| AzA hai vidvAngaNa mere eka dUsare hI lekhameM denekA vicAra hai astu, yadi isa nivedanapara avazya dhyaandeNge| aura khoja zivazarmakA ukta samaya ThIka hai to kahanA hogAki dvArA granthakI aura bhI prAcIna pratiyA~ upalabdha racanA vikrama kI 5 vIM zatAbdIse pahale huI hai| honepara unakA vizeSa paricaya prakaTa karanekI kRpA isa saba tulanAtmaka vivecanaparase spaSTa hai ki kareMge, athavA mujhe unakI sUcanA dekara yaha 'paMca saMgraha' upalabdha digambara-zvetAmbara karma . sAhityameM bahuta prAcIna hai| isameM Der3ha hajArake anugRhAta kara vIra sevA mandira, sarasAvA, karISa gAthAoMkA acchA saMkalana hai| sAthameM, aMka tA013-1-1940 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina aura bauddha nirvANameM antara [ le0-zrI. prophesara jagadIzacandra jaina, ema. e..] sitambara 1939 ke anekAnta (2-11) meM maiMne jaina bauddha sAhitya bahuta vistRta hai| kabhI kabhI to aura bauddhadharma eka nahIM' nAmaka eka lekha likhA usameM eka hI viSayakA bhinna 2 rUpase pratipAdana dekhane thA, jisameM brahmacArI zItalaprasAdajIkI "jaina aura meM AtA hai| aisI hAlatameM bauddhavAGmayakA gaharA bauddha tatvajJAna" nAmakI pustakakI samAlocanA karate adhyayana kiye binA, Upara Uparase do cAra granthoMko hue yaha batAyA thA ki brahmacArIjIkA jaina aura bauddha par3hakara apanA koI nirNaya denA yaha bar3I bhArI bhUla hai| dharmako eka batAnA nirA bhrama hai| mere lekhake uttarameM nirvANake sambandhameM bhI bauddhagranthoM meM vividhatAyeM dekhane meM brahmacArIjIne 30 navambara 1936 ke jaina mitra ne kucha AtI haiM / yahI kAraNa hai ki yuropiyana vidvAnoMmeM bhI zabda bhI likhe haiM, jinameM kahA gayA hai ki maiM unakI isa viSayameM matabheda pAyA jAtA hai / kucha vidvAna pustaka bhUmikA-sahita zrAdyopAMta par3ha letA to unase nirvANako zUnyarUpa-abhAvarUpa-mAnate haiM / jisameM asahamata na hotA / maiM brahmacArIjIse kaha denA Hardy, Childers, James D' Alwis cAhatA hU~ ki maiMne ukta pustaka acchI taraha AdyopAMta Adi haiN| dUsare isakA virodha karate haiM aura kahate haiM par3ha lI hai, lekina phira bhI maiM unase sahamata na ho ki bauddhoMkA nirvANa bhI brAhmaNoMkI taraha zAzvata aura skaa| maiM samajhatA hU~ zAyada koI bhI vidvAn isa acala hai / isa vibhAgameM Maxmullar, StcherbAtako mAnane ke liye taiyAra na hogA ki 'jaina aura batsky Adi haiM / hama yahAM isa vAda-vivAdameM gahare bauddha dharma eka haiM aura unameM kucha bhI antara nahIM hai|" nahIM utaranA cAhate, kevala itanA hI kahanA cAhate haiM / apane pichale lekhameM maiMne vistAra pUrvaka bauddhoMkI zrAtmA ki yadi bauddhoMkA nirvANa acyuta aura sthAyI hai to sambandhI mAnyatAkA digdarzana karAte hue batAyA hai unheM nirvANake liye bahuta sI upamAyeM mila sakatI ki usakI jainasiddhAntase jarA bhI tulanA nahIM kI thIM, unhoMne dIpakakI upamA hI kyoM pasaMda kI ? jA sakatI / bauddha granthoM meM mAMsollekha Adike sambandhameM "nibbati dhIrA yathAyaM padIpo' ( saMyutta 235)bhI maiMne ukta lekhameM carcA kI hai / duHkha hai ki brahmacArI pradIpake samAna dhIra nirvANa pAte haiM ( bujha jAte haiM ; jI una AkSepoMkA kucha bhI uttara na de ske| "sItIbhUto'smi nivvuto" ( vinaya 1-8) nirvRta ___aba brahmacArIjIkI mAnyatA hai ki "nirvANakA ho jAnese maiM zItala ho gayA hU~ (ThaMDA ho gayA hU~ / svarUpa jo kucha bauddha granthoMmeM jhalakatA hai vahI jaina "padIpassa eva nidhAnaM vimokkho Ahu cetaso" zAstroMmeM hai|" isa lekhameM isI viSaya para carcA kI Adi bauddha pAlI granthoMke ullekhoMse mAlUma hotA hai ki jaaygii| bauddha loga pradIpanirvANakI taraha Atma nirvANako hI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anekAnta [pauSa, vIra-nirvANa saM02466 nirvANa mAnate the / phira yadi akalaMka Adi jaina advisedly, for though the Pali texts prAcAryoMne bauddhoMkI isa mAnyatAkA khaMDana kiyA hai to have entirely for many years in public unhoMne kaunasA anyAya kiyA hai ? brahmacArIjIkA jo libraries, they are only now beginning yaha kathana hai ki "akalaMka Adi jaina prAcAryoMne jaisA to be understood. Buddhims of Pali bauddhadharmakA khaMDana kiyA hai vaisA bauddha dharma majjhima- Pitakas is not only a different thing nikAya Adi prAcIna pAlI pustakoMmeM nahIM hai" vaha from Buddhism as hitherto commonly bhUlase khAlI nahIM hai| apane kathanakI puSTimeM brahmacArI received, but is antagonistic to it." jI ne W. Rys Davids ke kathana kA ullekha arthAt jabase bauddhoMke prAcIna sAhityakI khoja huI hai, kiyA hai| lekina W. Rys. Davids kA abhi- tabase bahuta sI bAtoMpara nayA prakAza par3A hai| yadyapi prAya yaha bilakula nahIM hai ki jaina aura brAhmaNa grantha- pAlI sAhitya varSoMse pablika lAiberiyoMmeM maujUda thA, kAroMne bauddhadharmakA anucita khaMDana kiyA hai yA unhoMne lekina logoMne use abhI samajhanA zuru kiyA hai bauddha dharmake viSayameM jo kahA hai vaha bhramapUrNa hai / unhoM- ityAdi / ne 'sekreDa buksa Aphna di IsTa'meM bauddhoMke kucha graMthoMkA isase Rys. Davids kA kahanA yahI hai ki aMgrez2ImeM anuvAda kiyA hai| ye anuvAda unhoMne Aja logoMkI bauddhadharmake viSayameM jo mithyA dhAraNAyeM thIM, se sATha barasa pahale yAnI san 1880 meM kiye the / ina ve aba pAlI sAhityake prakAzameM Ane ke kAraNa dUra kI bhUmikAmeM W. Rys. Davids ne Gegerly hotI jA rahI haiN| isase unakA AkSepa yuropiyana tathA Burnouf Adi yuropiyana vidvAnoMkI samA. vidvAnoMpara hai / jo bauddhadharmako ThIka ThIka na samajhakara locanA karate huye unakI bhUleM batAI haiN| isI sila- usapara TIkA TippaNI karate haiN| isakA yaha matalaba silemeM W. Rys. Davids ne batAyA hai ki jabase kadApi nahIM ki akalaMka Adi vidvAnoMne bauddha dharmakA bauddhoMkA pAlI sAhitya prakAzameM pAyA hai tabase bauddha g2alata khaNDana kiyA hai| duHkha hai ki brahmacArIne pUrvAdharmake sambandhameM logoMko naI bAteM mAlUma huI haiM aura para saMbaMdhakA dhyAna rakhakara, kevala unake eka vAkyako loga bauddha dharmako ThIka 2 samajhane lage haiN| vaha ullekha par3hakara apanA mata banA liyA hai| nimna prakArase hai: yahI bAta paNikavAdake liye bhI kahI jA sakatI ___It is not too much to say that the hai| jaina aura brAhmaNa graMthakAroMne bauddhoMke kSaNika vAdameM discovery of early Buddhism has jo kRta-praNAza, akRta-karma-bhoga, bhavabhaMga, smRtibhaMga placed all previous knowledge of the Adi doSa dikhAye haiM, ve kucha nirmUla nahIM hai| kSaNika subject in an entirely new light, and vAda bauddha mAnate haiN| eka taraha yoM kahiye ki 'kSaNika has turned the flank, so to speak of vAda' ke binA bauddha dharma TikA nahIM raha sktaa| isa most of the existing literature on lie brahmacArIjIkA yaha likhanA ki 'pAlI prAcIna Buddhism.I use the term "discovery" pustakoM meM sarva vastuoMko nAzavAna nahIM kahA" bhramase Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vava 3, kiraNa 3 jaina aura bauddha nirvANa meM antara khAlI nahIM hai / bauddha granthoMmeM eka kathA zrAtI hai / 'eka bAra kisI corane eka AdamIke Ama curA liye / zrAmakA mAlika corako pakar3akara rAjAke pAsa legayA, corane rAjAse kahA 'mahArAja, jo phala isa AdamIne lagAye the ve dUsare the aura jo maiMne curAye haiM ve dUsare haiN| ataeva maiM daNDakA bhAgI nahIM hU~ / isapara rAjAne kahA "yadi grAmoMkA mAlika thAma nahIM lagAtA to tU corI kaise kara sakatA" isalie tU daNDakA bhAgI avazya hai / ' kahane kA abhiprAya yaha hai ki usa samaya bhI kSaNabhaMgavAda maujUda thA / isI liye to jaina vidvAnoMne usameM 'zrakRta-karma-bhoga' nAmakA doSa diyA hai| aura vAstavameM 'dekhA jAya ta yaha ThIka hI hai / kAraNa ki kSaNikavAda bauddhoM kI majabUta bhitti hai / jisapara anAtmavAda aura zUnyavAda nAmaka siddhAMta rakkhe gaye haiM / isa lie ha mAnanA par3egA ki kSaNikavAdakA siddhAMta pahalA hai| hA~ use tArkika rUpa bhale hI bAdameM diyA gayA ho, jaisA ki ratna-kIrti, zAntarakSita zrAdi bauddha vidvAnoMne apane 'kSaNabhaMga - siddhi' 'tattvasaMgraha' zrAdi graMthoM meM kiyA hai| brahmacArIjIkI eka bAta raha jAtI hai| vaha yaha ki bauddha graMthoM meM nirvANako 'prajAtaM' aura 'zramataM' ( amRtaM ) kyoM kahA ? brahmacArIja ko zAyada videzIya vidvAnoM para bahuta zraddhA hai / isalie hama isakA uttara Childers ke zabdoM meM hI deMge | Childers ddha dharma eka bar3e dvi n ho gaye haiM; unhoMne bauddha dharmakA eka koza bhI likhA hai / Childers kA kahanA hai ki bauddha graMthoM meM nirvANakI do avasthAyeM batAI gaI haiM-- eka arhat avasthA jo Ananda svarUpa hai, dUsarI zUnyarUpa -- zrabhAvarUpa avasthA, jo arhat avasthAkI carama sImA hai ( The state of bliss 263 ful sanctification and ship and the annihilation of existence in which arhat ship ends.) Age calakara ve likhate haiM " aba dekhanA hai ki bauddha dharmakA uddezya kyA hai ?" " arhat avasthAkI prApti bauddhadharmakA aMtima uddezya nahIM hai| kyoMki arhat avasthA nitya avasthA nahIM hai; gharhat zramuka samaya bAda kAla dharmako prApta hote haiM / isa bAta kI puSTimeM bauddhagranthoM meM saiMkar3oM ullekha milate haiM ki arhat maraNa ke pazcAt jIvita nahIM rahate, balki unakA astitva hI naSTa ho jAtA hai" - But since zrarhats die, bharhat ship is not an eternal state, & therefore it is not the goal of Buddhims. It is almost superfluous to add that not only is there no trance in the Buddhist scriptures of the containing to exist after death, but it is deliberately stated in innumerable passages that the does not live again after death, but ceases to exist ukta vidvAnkA kathana hai ki arhat avasthA 'so pAdise sanivvANa' athavA 'kilesa parinivvANa' kI avasthA hai, jisameM saba klezoMkA caya ho jAtA hai, aura jahA~ kevala paMca skaMdha zeSa rahate haiM / isa avasthAko bauddha granthoMmeM 'zrajAta' 'zramata' 'anuttara' 'kutobhaya' Adi vizeSaNa diye haiN| lekina bauddhoMkA nirvANa abhI isase aura dhAge hai / usa nirvANako bauddha graMthoM meM 'anupAdilesanivvANa' athavA 'khaMdha parinivvANa' ke nAmase kahA gayA hai / yaha vaha avasthA hai, jo ahaMt avasthAkI carama sImA hai / yahA~ samasta skaMdhoMkA--rUpa, vedanA, vijJAna saMjJA aura Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 saMskArakA--kSaya ho jAtA hai| jaise dIpakA nirvANa ho jAtA hai aura vaha zAnta ho jAtA hai, vaise hI arhat bhI zAnta ho jAtA hai / usakA 'nAma rUpa' kucha bhI bAqI nahIM rahatA, usakA 'bhAva nirodha' ho jAtA hai / yaha aisI avasthA hai jisakI upamA 'zabda rahita bhagna ghaMTe' ( noiseless broken gong ) se dI gaI hai Ta jAne se niHzabda ho jAtA hai, vaisI hI avasthA nirvANa prApta karane para arhatukI bhI ho jAtI hai / zrAge calakara Childers ne spaSTa likhA hai / "A great number of expressions are used with reference to fat which leave no room to doubt that it is the absolute extinction of being, the annihilation of the individual being. ...The Simile of fire is the strongest possible way of expressing annihilation intelligibly to all" rthAt bauddha granthoM meM jo nirvANake sambandha meM ullekha Ate haiM, unase yaha nissandeha siddha ho jAtA hai ki astitva pUrNa vinAzakI avasthA hI nirvANa hai / ... tathA zramike bujhanekI jo nirvANase upamA dI gaI hai, vaha zUnyatva ke abhAvako vyakta karanekA sabase z2oradAra tarIkA hai / hama yahAM yaha batA denA cAhate haiM ki hareka dharma aura darzana meM alaga vizeSatAyeM huyA karatI haiN| jaise vedAntakI vizeSatA brahmavAda hai, jainadarzanakI syAdvAda hai, vaise hI bauddha dharmakI vizeSatA kSaNikavAda aura zUnyavAda meM hI hai / jaise brahmavAda aura syAdvAdake nikAla dene para vedAnta aura jainadarzana meM kucha nahIM raha jAtA, vaise hI kSaNabhaMgavAda aura zUnyavAdake nikAla dene para bauddhadharma meM kucha nahIM rhtaa| itanA hI nahIM, balki kSaNavAda aura zUnyavAdake siddhAMta, bauddhadarzana meM bahuta acchI taraha 'phiTa' hote haiM / hama ina vAdoMkI paraspara tulanA avazya kara sakate haiM, kina brahmavAda, zUnyavAda anekAnta [pauSa, vIra nirvANa saM0 2466 aura jainiyoMkA nirvANa Adi sabako eka nahIM batA sakate / mahAyAna sampradAyane zUnyavAdako 'antadvayarahita' 'catuskoTivinirmukta' 'madhyama pratipadA' zrAdi vizeSaNa dekara use brahmavAdake atyanta samIpa lAnekA prayatna kiyA, jisakA phala yaha huA ki kAlAMtara meM mahAyAna apanA svatantra astitva hI kho baiThA / kAraNa spaSTa hai ki jaba taka koI vastu adbhuta athavA naI hotI hai, tabhI taka logoMkA dhyAna usakI thora zrAkarSita hotA hai| qhaira ! isake alAvA yaha bhI dhyAna rakhanekI bAta hai ki isa taraha to vedAnta, sAMkhya Adi darzanoMke mokSa si. ddhAntako aura jaina darzanake motasiddhAntako bhI eka mAnanA cAhiye, kyoMki ye saba darzanakAra bhI motako acala, sthira Adi mAnate hI haiN| asala meM bAta to yaha hai ki brahmacArI jI apanA mata banAne meM jaldI bahuta karate haiM / jahA~ unako koI bAta dikhAI dI, ve jhaTa, usa para apanA nirNaya de DAlate haiM, usapara adhika vicAra nahIM karate / jaba brahmacArI jI 'jaina-bauddha-tatvajJAna' jaisI mahatva pUrNa pustaka likhane baiThe, taba unheM bauddha zAstroMkA kAfI samaya taka abhyAsa avazya karanA cAhiye thA / unako, bauddha zAstroM meM zrAtmA mokSa yadi sambandha jo aneka prakArake bhinna bhinna ullekha Ate haiM, una sabako ekatrita kara unapara vicAra jarUra karanA cAhiye thA | bAdameM jainadharmase milAna karanekI jimmevArIkA kAma apane sira para uThAnA ucita thA / antameM hama yaha bhI batA denA cAhate haiM ki isa viSaya kI carcA karane meM hamArA jarA bhI anyathA bhAva nahIM hai| balki brahmacArIjI ke prati hamArA bahuta zrAdarakA bhAva hai / hama yahI cAhate haiM ki brahmacArI jI apane grahako chor3a deM / 'jaina aura bauddha dharma eka nahIM haiM-- kamase kama zrAtmA aura nirvANa sambandhI mAnyatAe~ to unakI bahuta hI bhinna haiM / yadi brahmacArIjI isa bAtako mAna jAe~ to hama apanA parizrama saphala samajheMge / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttuji subhukssu jnypribljaar sthiti [sampAdakIya] gAto saMsArameM barAbara saMyoga-viyoga calA aura unakA zubha nAma hai munizrI 'caturavijaya' jI karatA hai| hajAroM manuSya pratidina janma lete ApakA janma prAgvATa (nIsA poravADa) jAtimeM haiM aura hajAroM hI maraNako prApta ho jAte haiM / jo bar3audAke pAsake chANI gA~vameM caitra zuklA pratijanmA hai usako eka dina maranA jarUra hai, aisA padA vikrama saMvat 1926 ke dina huA thA / aTala niyama hote hue kisIkA bhI viyoga koI ApakA gRhastha jIvanakA nAma cunIlAla thA, mAtA AzcaryakI vastu nahIM aura na vaha prAjJoMke dRSTi- kA nAma jamanAbAI aura pitAkA nAma malukacanda koNAnumAra duHkha zokakA viSaya hI honA cAhiye, thaa| aura bhI Apake tIna bhAI tathA tIna bahine phira bhI jinakA sArA jIvana sevAmaya vyatIta thiiN| karIba 20 varSako avasthAmeM jyeSThazuklA hotA ho aura jo khAsakara sAhitya-sevAke dvArA dazamI vi0 saM0 1646 ko Apane zrI vijayAnanda nirantara hI sthira lokasevA kiyA karate hoM unakA sUri ( AtmArAma ) jI ke sAkSAt ziSyapravartaka acAnaka viyoga sAhitya premiyoM, sAhitya seviyoM, muni zrIkAntivijayajIka pAsa bar3audA riyAsata sAhityase upakRta honavAloM evaM sAhitya saMsAra ke DabhoI nagarameM dIkSA grahaNakI thI, aura usI ko bahuta hI akharatA hai, aura isaliye sabhI unake samaya ApakA nAma 'caturavijaya' rakkhA gayA thaa| prati zraddhAMjali arpaNa karake apanI kRtajJatA vyakta dIkSAse pUrva ApakI zikSA gujarAtIkI prAyaH kiyA karate haiM / aisA hI eka kartavya Aja mere 7 vIM kakSA taka hI huI thI aura usa samaya Apa sAmane bhI upasthita hai jisakA pAlana karatA purAnI rItike hisAra katAbameM bhI nipuNa the / huA maiM 'anekAnta' ke pAThakoM ko eka aise mahAm zeSa saba zikSA ApakI dIkSAke bAda huI hai, jisasAhitya-sevIkA kucha paricaya karAnA cAhatA hU~ kA pradhAna zreya ukta pravattakajI ko hai,jo Aja bhI jinakA hAlameM hI -1lI disambara san 1936 ko apanI vRddhAvasthAmeM maujUda haiN| Apane saMskRta, 70 varSakI avasthAmeM sevA karate karate pATana zaha- prAkRta, apabhraMza Adi aneka bhASAoMkA tathA rameM dehAvasAna huA hai| kAvya, chaMda, alaMkArAdi-viSayaka kitane hI zAstroMsAhityasevI do prakArake hote haiM,-eka ve jo kA abhyAsa kiyA thaa| nyAyakA bhI thor3AsA lokopayogI natana puSTa sAhityakA sajana (nirmANa) abhyAsa kiyA thA,Agamika evaM zAstrIya viSayoM ke karate haiM aura dUsare ve jo aise purAtana sAhityakA sAtha sambandha rakhanevAle aneka prakaraNa granthoMkA saMzodhana, saMrakSaNa, sampAdana aura prakAzana kiyA adhyayana karake Apane unheM kaNThastha kara liyA karate haiM / jina mahAnubhAvakA yahA~ paricaya karAnA thA aura prAya: sabhI mukhya mukhya Agama graMthoMko hai ve prAyaH dUsarI koTike sAhitya-seviyoMmeMse the, dekha DAlA thA, isase AgamikAdi viSayoM meM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ApakA praveza ati gambhIrarUpa dhAraNa kara gayA thA / nyAyazAstrAdi viSayaka abhyAsa kama honepara bhI, rAta dina satata svAdhyAya parAyaNa hone se, prAyaH pratyeka viSayameM ApakA acchA anubhava hogayA thA / sAmAnyatayA kisIko aisA pratIta nahIM hotA thA ki ApakA ina viSayoM meM kama abhyAsa hai / jahA~ kahIM bhI Apa rahate the ApakA dina-rAta vidyA- vyAsaMga calatA thaa| Apake svabhAva meM namratA, kArya meM satarkatA, pariNatimeM satyagrAhitA aura vya bahAra meM zuddhatA thI / sAtha hI, Apake hRdayameM sadaiva jijJAsAvRtti aura zAstroddhArakI utkaTa bhAvanA banI rahatI thI / satra ke sAtha ApakA premakA bartA thA aura Apa dUsare sAhityaseviyoM ko yathAzakya apanA vA~chita sahayoga pradAna karanemeM kabhI AnA-kAnI nahIM karate the / inhIM saba guNoMke kAraNa munijinavijaya aura paM0 sukhalAlajI jaise prakANDa vidvAna Apake prabhAva se prabhAvita the / paM0 sukhalAlajIne hAla meM jo Apake kucha saMsmaraNa 'prabuddha jaina ' nAmake gujarAtA patra meM prakaTa kiye haiM unameM isa bAta ko svIkAra kiyA hai aura spaSTa likhA hai ki- " ApakI namratA, jijJAsA aura 'nikhAtAne mujhe bA~dha liyA isa satyagrAhI prakRtine mujhe vizeSa vaza kiyaa| pustakoM kA saMzodhana aura sampAdana kArya karane meM mujhe jo aneka preraka bala prApta hue haiM unameM svargavAsI muni zrI caturavijayajIkA sthAna khAsa mahatva rakhatA hai, isa dRSTi maiM unakA hamezA kRtajJa rahA hU~ / " Ajase koI 20-25 varSa pahale Apa mudrita graMthoMkI prastAvanA saMskRta bhASA meM hI likhA karate [pauSa, vIra- nirvANa saM0 2466 the / ekabAra paM0 sukhalAlajIne usakI anupayogitA vyakta karate hue kar3I AlocanA kI, jise Apa koI khAsa virodha na karate hue, pI gaye aura usake bAda se hI Apane saMskRta meM prastAvanA likhanekI pRthAko prAya: badala DAlA, jisake phalasvarUpa unake tathA unake ziSya ke prakAzanoM meM Aja aneka mahatvakI aitihAsika vastue~ gujarAtI bhASAdvArA jAnanI sugama hogaI haiM, aisA paM0 sukhalAlajI apane ukta saMsmaraNAtmaka lekha meM sUcita karate haiM / aura yaha sva0 munijIkI satyAgrAhI pariNatikA eka namUnA hai, jisane paM0 sukhalAlajIko vizeSa prabhAvita kiyA thA / astu / anekAnta sadgata muni zrI caturavijayajI ke jIvanakA pradhAna lakSa prAcIna sAhityakI sevA thA, jisake liye Apa dIkSA se lekara anta samaya taka -- - koI 51 varSa paryaMta - bar3I hI tatparatA aura saphalatA ke sAtha barAbara kArya karate rahe haiN| Apa jahAM kahIM bhI jAte the pahale vahAM ke zAstra bhaMDAroMkI jAMca par3atAla karate the, jo bhaMDAra avyavasthita hAlata meM hote the unakI suvyavasthA karAte the, granthoM kI lisTa sUcI taiyAra karate the, granthoMko TikAU kAgaja ke kavara meM lipaTavAte, gattoMke bhItara rakhAte aura acche veSTanoM meM baMdhavAte the, una para lisTa ke anusAra nambara DAlate the aura unheM surakSita alamAriyoM, peTiyoM athavA boksoM meM kramazaH virAjamAna karate the / jo grantha jIrNa-zIrNa avasthA meM hote the athavA alabhya aura duSprApya jAna par3ate the unakI sundara naI kApiyA~ svayaM karate aura karAte the ! dUsarekI kI huI kApiyoMkA saMzodhana karate the, isa taraha Apake dvArA tathA ApakI preraNAko pAkara Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 3, kiraNa 3] eka mahAna sAhityasevIkA viyoga 267 choTe bar3e saiMkar3oM zAstra bhaNDAroMkA uddhAra huA 'bhAratIya jainazramaNa saMskRti ane lekhanakalA' nAma hai aura ve janatAke liye upayogI tathA vidvAnoM- kI jo mahatvapUrNa pustaka likhI hai vaha saba Apake ke liye saralatAse kAma Ane yogya bane haiN| hI lekhanakalA-viSayaka anubhavoMkA phala hai, aisA pATana, bar3audA aura limbar3I Adike jo bar3e bar3e muni puNyavijayajI apane patrameM sUcita karate haiN| jJAna bhaNDAra Aja suvyavasthita avasthAmeM pAye isa parase ukta pustakakA paricaya karane vAle jAte haiM, unakI suvyavasthita sUciyA~ banakara prakA- vidvAna isa bAtakA sahajameM hI anubhava kara sakate zita huI haiM aura jagata unase jo Aja bhArI haiM ki zrI caturavijayajIko lekhanakalA aura lAbha uThA rahA hai vaha saba Apake aura Apake lipiyoMke vikAsAdi viSayaka kitanA vizAla gurudeva pravartaka zrI kAntivijayajI mahArAjake tathA gambhIra parijJAna thA / aura yaha saba unheM parizramakA hI phala hai--isa kAryameM sabase adhika unake hajAroM hastalikhita granthoMke avalokana hAtha ApakA hI rahA hai| aura manana parase hI prApta huA thaa| __ Apane saiMkar3oM granthoMkI pratiyA~ apane hAthase samAjameM mudraNa kalAke pracArakA prArambha hone likhI haiM aura dUsaroMkI likhI huI pratiyoMkA saMzo- para Apane graMthoMke prakAzanakI ora khAsa dhyAna dhana kiyA hai / saMzodhana kAryameM Apa khUba dakSa the, diyA thA aura yaha kAma ApakA sAhitya sevA Apako prAcIna lipiyoMkI ThIka vAcanakalA kI ora dUsarA mahAna qadama thA / isake phala svaAtI thI / aura isI taraha prati lekhana-kalAmeM bhI rUpa hI AtmAnanda jaina sabhA bhAvanagarakI orase Apa nipuNa the / ApakI hastalipi bar3I hI sundara 'AtmAnanda jainagrantharatnamAlA' kA nikalanA evaM divya rUpA thI, Apane bahutase lekhakoMko prArambha huaa| isa granthamAlAke Apa mukhya prANa apane hAthatale rakhakara unheM lekhana-kalA sikhalAI hI nahIM kintu sarvasva the| granthamAlAmeM aba taka hai, kaI acche marmajJa lekhaka taiyAra kiye haiM aura 88 grantha prakAzita hue haiM, jinameM se bRhatkalpa unase hajAroM granthoMkI pratilipiyA~ karAI haiM / apane sUtrAdi kitane hI grantha bar3e mahatvake haiN| ina graMthoM likhe hue aura apane hAthake nIce dUsaroMse likhAye meM se adhikAMzakA sampAdana Apake dvArA tathA hue tathA apane dvArA saMzodhita hue granthoMkA eka Apake prabhAvase huA hai / Apa qarIba 29 varSa bahuta bar3A samUha Apane paM0 zrIkAntivijayajIke taka granthamAlAkA satata kArya karate rahe haiM ! isa nAma para sthApita bar3audA aura chANIke jJAna samaya kaI granthoMkI presa kApiyAM chapAneke liye bhaNDAroMmeM sthApita kiyA hai / bar3audAkA bhaMDAra taiyAra maujUda haiM, bRhatkalpake ( jisake pAMca khaMDa itanA adhika pUrNa aura upayogI saMgraha liye hue nikala cuke haiM ) pUrA chapa jAneke bAda ApakA hai ki paM0 sukhalAlajIne use 'cAhe jisa vidvAnkA vicAra 'nizIthasUtra' taiyAra karanekA thA aura phira mastaka namAneke liye kAphI' likhA hai / kathAratnakoza tathA malayagiri-vyAkaraNa Adi Apake ziSyottama muni zrI puNyavijayajIne dUsare bhI aneka granthoMko hAthameM lenekA vicAra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 anekAnta [ pauSa, vIra-nirvANa saM02466 thAM, aisA munipuNyavijayajI sUcita karate haiN| hI samAna banA jaanaa| muni puNyavijayajI 13 _'pravartaka zrIkAntivijayajI aitihAsika grantha varSakI avasthAmeM Apake zrIcaraNoM meM Akara mAlA' bhI Apake hI prabhAvase calatI thI jisameM dIkSita hue the| aura Aja unheM karIba 31 varSa muni zrI jinavijayajIke dvArA sampAdita hokara Apake satsaMga evaM anubhavoMse lAbha uThAte aura vijJaptitriveNI, kRpArasakoza, prAcIna jainalekha- Apake sAtha kAma karate hogaye haiM / Apane putrakI saMgraha Adi kitane hI mahatvake aitihAsika graMtha taraha unake pAlana tathA zikSaNAdikA bar3A hI prakAzita hue haiN| sattrayatna kiyA hai, aura yaha saba usIkA satphala ____ gAyakavADa oriyaMTala sirIjameM prakAzita hai jo Aja unameM Apake prAyaH sabhI guNa mUrti ha parAjaya' kA sampAdana bhI ApakA hI kiyA mAna tathA vikasita naz2ara Ate haiM aura ve Apake huA hai| aura bhI kaI granthamAlAoMmeM Apane sacce uttarAdhikArI haiN| abhimAna unheM chUkara grantha sampAdanakA kArya kiyA hai| zrAddhaguNa viva- nahIM gayA, vahI sevAbhAvakI spiriTa unake roma raNakA gujarAtI anuvAda bhI Apa kara gaye haiN| romameM basI huI hai aura ve dUsare sAhityaseviyoM aneka vidvAnoMko sAhitya sevAke kAryo meM Apa ko unake kAryameM sahayoga pradAna karanA apanA acchI sahAyatA diyA karate the| Apake hI dvArA bar3A kartavya samajhate haiN| mujhe samaya samaya para deza-videzake aneka vidvAnoMko pATanake bhaMDAroMke Apase aneka granthoMkI sahAyatA prApta hotI rahI darzana aura aneka alabhya graMthoMkA silanA sulabha hai| abhI 'jaina lakSaNAvalI' ke liye kucha grantha hA hai| Apake guru zrIkAntivijayajIke upadeza kImatasaM bhI kahIMse nahIM mila rahe the, se nirmita hue 'hemacandrAcArya-jainajJAnamandira' kA unheM bhAvanagara tathA bar3audAse bhijavAyA aura jo udghATanotsava pATanameM gata apraila mAsameM likhA ki jaba taka ApakA kArya pUrA na ho jAya huA thA aura jisakA paricaya anakAntakI taba taka Apa unheM khuzIse rakha sakate haiN| isa pichalI 7vIM kiraNameM diyA jA cukA hai usameM bhI udAra vyavahArake liye maiM unakA bahuta AbhArI ApakA pradhAna hAtha rahA hai| huuN| aise satpAtrako apane uttarAdhikArameM dekara ___isa taraha muni zrIcaturavijayajIne apanI sva0 muni zrIcaturavijayajIne bar3I hI caturAIkA 51 varSakI lambI pravrajyA-paryAyameM granthoMke saMzo- kAma kiyA hai aura apane sevA kAryoMke dhana, saMrakSaNa, sampAdana aura prakAzanAdike dvArA bhavya bhavana para suvarNakalaza car3hA diyA hai / aura prAcIna sAhityake uddhArarUpameM bahuta bar3I sAhitya isaliye Apake avasAnase sAhitya sasArako sevA kI hai / zarIrake nirbala ho jAnepara bhI jahAM bahuta bar3I kSati pahu~cI hai vahA~ ApakI isa Apane apanA yaha sevAkArya nahIM chor3A, Apa pratimUtipUjAko dekhakara santoSa hotA hai aura yuvakoM jaisA utsAha rakhate the aura isaliye jIvana bhaviSyake liye bahuta kucha AzA badhatI hai / ke prAyaH anta samaya taka-antima eka saptAhako isa satpravRttimaya jIvanase digambara jainachor3akara Apa apane ukta kartavyakA pAlana karate samAjake munijana evaM dUsare tyAgIjana yadi kucha hue aura sAtha hI saMyamI jIvanakA nirvAha karate zikSA grahaNa kareM aura di0 jaina sAhitya ke uddhAra hue paralokavAsI hue haiN| kA bIr3A uThAveM aura use apane jIvanakA pradhAna ... isa saba sevAkArya ke atirikta aura bhI lakSa banAveM, to kitanA acchA ho ? jo bar3A kArya Apane apane jIvanameM kiyA hai bIra-sevA-mandira, sarasAvA, tA020-1-1940 vaha apane ziSya munipuNyavijayajI ko apane Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra-sevA-mandirako sahAyatA hAla meM vIrasevAmandira sarasAvAko 28) ru0 kI sahAyatA nimna sajjanoMkI orase prApta huI hai, jisake liye dAtAra-mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiM: 5) paM0 vanzIdhara jI jaina vyAkaraNAcArya bInA ji0 sAgara 5) lA0 vanzIdhara sumeracanda jI jaina, bailanagaMja, AgarA (ci0 pratApacandake vivAhako khuzImeM) 5) digambara jaina samAja, pAnIpata (dazalakSaNa parva para dAnameM nikAlI huI rakamameMse) 5) bA0 mukhtArasiMhajI jaina bI. e. sI. TI. asisTeMTa mAsTara gavarnameMTa hAI skUla, mujaphphara nagara (mAtAjIke svargavAsake upalakSameM nikAle hue dAnameM se)| adhiSThAtA vIra-sevA-mandira sarasAvA ji0 sahAranapura mahAvIra sarala-jaina-granthamAlA, jabalapura bAlakoM kA sacitra hindI mAsika patra hai| kI hI pustakeM Aja prAyaH sabhI jaina skUloM aura isameM hindI saMsArake suprasiddha lekhakoM aura pAThazAlAoM meM par3hAI jAtI haiN| pustake ma~gAte kaviyoMkI sundara racanAye rahatI haiM / bAlakopayogI rocaka aura anUThI gadyapadya pustakoMke lekhakoMko samaya dhyAna rakhiye ki ve 'sarala jainagranthamAlA' samucita puraskAra diyA jAtA hai| dvArA prakAzita haiN| 12) kI pustake ma~gAne para "mahAvIra"bAlamAsika patra sAla bhara binA mUlya Aja hI grAhaka baniye / vArSika mUlya savA rupayA aura eka pratikA do aanaa| milegaa| patA-mahAvIra, jabalapura Aja hI ArDara bhejiye| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. No. L. 4328 andhoMko bastI = [-"mAhira" akabarAbAdI] yaha duniyA bhI ilAhI kisa kadara nAdAna duniyA hai / yahA~ hara cIz2a para bAtila kA ika nApAka paradA hai| yahA~ hara vakta julmojorakA ika zagla jArI hai / yahA~ khuza rahake bhI insAna va AhojArI hai // yahA~ nAdAra ko nAdAra kahanA ika kayAmata hai / yahA~ kallAzako z2aradAra kaha denA muravvata hai / yahA~ juhado takud sako samajhate haiM riyAkArI / yahA~ dIMdAriyoMkA nAma hai aine gunahagArI // yahA~ hara jhaThako saca aura sacako jhaTha kahate haiN| yahA~ insAniyatake bhesameM zaitAna rahate haiM // yahA~ mullAe masjida hI hai ThekedAra jannatakA / yahA~ isake sivA hAsila kise hai haqa ibAdata kA // yahA~ diladAriyoMkA rUpa bharatI hai japhAkArI / vahI hai yAre sAdika jisako Ae kAre aiyyArI // vahI hai dozta jo sAthI ho zagle aizo izarata meM / jo nekIkI tarapha le jAe duzamana hai hakIkata meM // yahA~ ha~saneko saba ha~sate haiM bekAroMkI kismata para / magara ronA nahIM AtA hai becAroMkI kismata para / / yahA~ kI rItako dekhA yahA~ko prItako smjhaa| khadAko bhala jAe jo vahI hai Akile dAnA / cala isa bastI se ai mAhira' yaha ika andhoMkI bastI hai| yahA~ hara gula ko bar3ha bar3ha kara z2abAne khAra DasatI hai / / vIra presa zraoNpha iDie pA kanaoNTa sarkana, nyU dehala