________________
વિવિધ વિષય વિચારમાળા ભાગ-૮ ઇંદ્રિયના નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ એવા બન્ને ભેદનું સ્વરૂપ જાણવું હવે ભાવ ઇંદ્રિયના પણ બે પ્રકાર છે. લબ્ધિ અને ઉપયોગ તેમાં શ્રોત્ર વિગેરે ઇંદ્રિયોના વિષયવાળા સર્વ આત્મપ્રદેશને આવરણ કરતાં કર્મનો જે ક્ષયોપશમ તે લબ્ધિરૂપ ઇંદ્રિયને અનુસાર આત્માનો જે વ્યાપાર, પ્રણિધાન તે ઉપયોગ ઇંદ્રિય જાણવી. પાંચે ઉપકરણ ઇંદ્રિયો અંગુલના અસંખ્યય ભાગ પ્રમાણ સ્થળ (જાડાઇમાં) છે. તેમાં શ્રોત્ર, નાસિકા અને નેત્ર, અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગે પૃથુ છે, જિદ્વા. ઇંદ્રિય બેથી નવ આંગલ વિસ્તારવાળી છે અને સ્પર્શેન્દ્રિય દેહ પ્રમાણ વિસ્તાર વાળી છે, પાંચે ઇંદ્રિયોના વિષયનું માન નીચે પ્રમાણે છે. નેત્ર વિના બીજી ચાર ઇંદ્રિયો, જઘન્યથી અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ માત્રમાં રહેલા વિષયને જાણે છે, તેથી વધારે નજીક રહેલાને જાણતી નથી. નેત્ર ઇંદ્રિય જઘન્યથી અંગુલના અસંખ્યાતા ભાગમાં રહેલા પદાર્થને જોઈ શકે છે પણ અતિ સમિપ રહેલાં અંજન, રજ, મેલ વિગેરેને જોઈ શકતી નથી. નાસિકા, જિહ્વા અને સ્પર્શ એ ત્રણ ઇંદ્રિયો ઉત્કૃષ્ટ નવ યોજનથી આવતા ગંધ, રસ તથા સ્પર્શને ગ્રહણ કરે છે. કર્ણ ઇંદ્રિય ઉત્કૃષ્ટ બાર યોજન દૂરથી આવતા શબ્દને સાંભળે છે અને ચક્ષુ ઇંદ્રિય સાધિક લાખ યોજન દૂર રહેલા રૂપને જોઈ શકે છે. વળી એઢિયાદિક વ્યવહાર દ્રવ્ય ઇંદ્રિયોએ કરીને જ થાયછે, નહિ તો બકુલ વૃક્ષ પાંચે ઇંદ્રિયોના ઉપયોગવાળું હોવાથી પંચેંદ્રિય કહેવાય પણ તે તો એકેંદ્રિય જ છે. પગમાં શબ્દ કરતાં નૂપુર વિગેરે શૃંગાર ધારણ કરનાર અને સુંદર તથા ચપળા નેત્રવાળી સ્ત્રીના મુખથી નીકળતા સુગંધી મદિરાના કોગળાથી બકુલ વૃક્ષ પુષ્પિત થાય છે. અહિ બકુલ વૃક્ષને પાંચે ભાવ ઇંદ્રિયોનો ઉપયોગ નીચે પ્રમાણે જાણવો. નુપુરતા શબ્દવાળા પાદનો સ્પર્શ કરવાથી પ્રફુલ્લિત થાય છે. તેથી કર્ણ અને સ્પર્શ એ બે ઇંદ્રિયોનો ઉપયોગ, સુંદર નેત્રવાળી સ્ત્રીને લીધે પ્રફુલ્લિત થાય છે તેથી નેત્ર ઇંદ્રિયનો ઉપયોગ, અને સુગંધી મદિરાના રસથી પ્રફુલ્લિત થાય છે. તેથી રસેંદ્રિય
૨૧૧
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
