________________
વિવિધ વિષય વિચારમાળા ભાગ-૮ વશ થએલા મત્સ્યો, લોઢાના કાંટાના અગ્રભાગ ઉપર રાખેલી લોટની ગોળીઓને જોઇને, તેમાં લુબ્ધ થઈ, માંસની બુદ્ધિથી ગોળીઓ ખાવા જાય છે, એટલે તરત જ લોખંડના કાંટાથી વધાઈને મરણ પામે છે (૫) એઉપરોક્ત પ્રમાણે જાણી, દક્ષ પુરુષોએ લવલેશ માત્ર પણ, ઇંદ્રિયોનો વિશ્વાસ નહિ કરતાં તેમાં મુંઝાવું નહિ, ઇંદ્રિયોને નહિ જીતવાથી સંસારની વૃદ્ધિ થાય છે અને જીતવાથી સંસારનો અંત થાય છે, માટે ભવ્ય જીવોએ ઇંદ્રિયોને જીતવા પ્રયત્ન કરવો. ૧ શ્રોત્ર, ૨ નેત્ર ૩ નાસિકા, ૪ જિવા, પ સ્પર્શ એ પાંચ ઇંદ્રિય છે, તે દરેક ઇંદ્રિયો દ્રવ્ય અને ભાવથી બે પ્રકારે છે, દ્રવ્ય ઇંદ્રિયા બે પ્રકારે છે, એક નિવૃત્તિ ઇંદ્રિય, બીજી ઉપકરણ ઇંદ્રિય, નિવૃત્તિ એટલે ઇંદ્રિયનો આખર. તે પણ બાહ્ય અને અત્યંતર ભેદે કરી બે પ્રકારની છે, તેમાં પણ બાહ્ય આકાર ફુટ છે. તે દરેક જાતિને વિષે જુદા જુદા સ્વરૂપવાળો, કાનની પાપડી વિગેરે જે બહાર દેખાય છે તે જાણવો, બાહ્ય આકાર વિચિત્ર આકારવાળો હોવાથી અશ્વ, મનુષ્ય વિગેરે જાતિમાં સમાન રૂપવાળો હોવાથી અશ્વ, મનુષ્ય વિગેરે જાતિમાં સમાન રૂપવાળો નથી. અત્યંતર આકાર સર્વ જાતિમાં સમાન હોય છે તે આ પ્રમાણે છે, શ્રોત્રનો અત્યંતર આકાર કદંબ પુષ્પના આકાર જેવા માંસના ગોલારૂપ છે, નેત્રોનો અભ્યતર આકાર, મસૂરના ધાન્યની જેવો હોય છે નાસિકાનો અભ્યતર આકાર, મસૂરના ધાન્યની જેવો હોય છે નાસિકાને અત્યંતર આકાર, અતિમુક્તક (અગથીઆ)ના પુષ્પ જેવો હોય છે. જિહવાનો આકાર સુરક (અસ્ત્રા)ના જેવો હોય છે અને સ્પર્શ ઇંદ્રિયોની આકૃતિ જુદા જુદા પ્રકારની હોય છે. પણ તે બાહ્ય અને અત્યંતર એક જ સ્વરૂપે હોય છે. આ પ્રમાણે નિવૃત્તિ ઇંદ્રિયનું સ્વરૂપ જાણવું. ઉપકરણ ઇંદ્રિયનું સ્વરૂપ એવું છે કે જે ખગ્નની ધારમાં છેદન કરવાની શક્તિ છે તેમ શુદ્ધ પગલમય શબ્દાદિ વિષયનેગ્રહણ કરવાની જે શક્તિ વિશેષ તે ઉપકરણ ઇંદ્રિય જાણવી તે ઇંદ્રિયનો અતિ કઠોર મેઘગર્જનાવડે ઉપઘાત થાય તો બહેરાપણું, વિગેરે પ્રાપ્ત થાય છે. એ પ્રમાણે વળ
M૨૧૦)
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
