________________
વિવિધ વિષય વિચારમાળા ભાગ-૮ કરે કે મારી અનંત શક્તિ છે, પણ કર્મના વશે હું દુઃખી છું. કર્મના વિપાક ઘણા જ ખરાબ છે, મારા જીવનો જે અનંત જ્ઞાનનો ગુણ, તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કરી દબાયેલો છે, એવી રીતે આઠે કર્મના વિપાકથી મારા જીવના મૂળ આઠ ગુણ દબાઈ ગયેલા છે, તેથી કરીને તાદશ મૂળ સ્વરૂપ પ્રગટ થતું નથી, અને તે કર્મને લીધે જ આ સંસારમાં સુખદુઃખનો અનુભવ કરતા અનંત કાળથી હું ભ્રમણ ર્યા કરું છું, પણ હવે કર્મની પ્રકૃતિનો વિચાર કરીને મારે સુખ આવે તો બહુ રાજી થવું નહિ, અને દુઃખ આવે તો દિલગીર થવું નહિ. આ પ્રમાણે જ્યારે આત્માને વિચાર આવે ત્યારે તે વિપાક-વિજય નામે ધર્મધ્યાન કહેવાય છે. હંમેશાં કર્મસ્વરૂપની પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ, પ્રદેશનો બંધ, ઉદય, ઉદીરણા, સત્તા વિગેરેનું ચિંતવન કરવું તે વિપાકવિચય નામે ધર્મધ્યાન કહેવાય છે.
(૪) સંસ્થાનવિય ધર્મધ્યાન, ચૌદ રાજલોકના આકારનો વિચાર કરવો, તે સંસ્થાનવિચાર નામે ધર્મધ્યાન કહેવાય છે કેમકે આ લોકચૌદ રાજપ્રમાણ ઊંચો છે, તેમાં સાત રાજ અધો લોક છે, અઢાર સો યોજન મનુષ્ય ક્ષેત્ર તિર્થોલોક છે, તેના ઉપર કાંઈક ઓછો સાત રાજ પ્રમાણ ઊર્ધ્વલોક છે, જ્યાં સર્વ વૈમાનિક દેવતાઓ વસે છે. તેની ઉપર સિદ્ધશિલા પિસ્તાલીશ લાખ યોજન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં છે, તેના વચલા ભાગમાં સિદ્ધના જીવો રહે છે. આ ચૌદ રાજલોકમાં મારો જીવ અનંત ભવથી ભ્રમણ કર્યા કરે છે, જન્મ મરણે કરી દરેક ગતિમાં ઉત્પન્ન થયો છે, એવી કોઈ જગ્યા નથીકે જયાં મારા જીવનું ઉપજવું ન થયું હોય. એવી રીતે ચૌદ રાજલોકના સ્વરૂપનો તથા લોકને વિષે રહેલા પંચાસ્તિકાયના અવસ્થાન તથા પરિણામનું તેમજ દ્રવ્યના ગુણ પર્યાયનો એકાગ્રતાએ વિચાર કરવો અને તેનું ધ્યાન કરવું તે સંસ્થાનવિય નામે ધર્મધ્યાન કહેવાય છે. એ પ્રમાણે ધર્મધ્યાનના ચાર પ્રકાર કહ્યા છે અને તે ચોથા ગુણસ્થાનકથી માંડીને સાતમા ગુણસ્થાન સુધી રહે છે.
(૪) શુકલધ્યાન, કાંઈપણ આલંબન વિના કેવળ આત્મસ્વરૂપથી
M૩૪૪)
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
