________________
વિવિધ વિષય વિચારમાળા ભાગ-૮
(ઉપદેશ એક્સો એક્વીસમો)
મતિજ્ઞાનના અઠાવીશ ભેદો પાંચ ઇંદ્રિયો, અને છઠું મન તે જાણવા નિમિત્તભૂત છે, ને નિમિત્તની નિશ્રાયે ૧. વ્યંજનાવગ્રહ ૨ અર્થાવગ્રહ ૩ ઈહાવગ્રહ ૪ અપાયાવગ્રહ ૫ ધારણાવગ્રહ એ પાંચ ભેદો.
૧. વ્યંજના તે સ્પર્શેન્દ્રિય, રસેંદ્રિય, ધ્રાણેદ્રિય, શ્રોતેંદ્રિય એ ચાર ઇંદ્રિયો કહી તેમાં સ્પર્શેન્દ્રિય તે ત્વચા શરીરમાં સ્પર્શ થાય, જીભમાં રસ પડે તે રસેંદ્રિય પ્રાણેદ્રિમાં ગંધ આવી પડે તે ધ્રાણેન્દ્રિ,કાનમાં શબ્દ આવી પડે તે શ્રોતેંદ્રિ એ ચાર ઇંદ્રિયો પ્રાપ્યકારી છે, અને ચહ્યું અને મને એ બે અપ્રાપ્યકારી છે, માટે તેમાં વ્યંજનપણાનો અસંભવ છે, અને બાકીની ચાર ઇંદ્રિઓમાં વ્યંજન પણું છે, તેથી પ્રથમ વ્યંજનાવગ્રહના ચાર ભેદ અવ્યક્તપણે થયા ૪.
૨. અર્થાવગ્રહ તે સ્પર્શ થયો, સ્વાદ લાગ્યો, ગંધ આવે છે, સાંભળીએ છીએ, એ ચાર અને પાંચમું ચક્ષુથી દેખે અને છઠું ચિંતવના એ છ મનથી વ્યક્તપણે જાણીએ તે અર્થાવગ્રહ ૬. ( ૩ ઈહાવગ્રહ. વિચારણા શક્તિ તે ઇહા કરીએ સ્પર્શ થયો. પણ શેનો ? ઉંદરનો કે સર્પનો ? સ્વાદ લાગ્યો પણ કેવો ખાટો કે મધુરો ? મધુરો તો ખરો પણ દ્રાક્ષનો કે સાકરનો, ગંધ આવ્યો તે સુરભી કે દુરભી, સુરભી છે, તો ચંપાનો છે, કે કેવડાનો છે, વળી ચક્ષુએ દેખી એ છીએ તે મનુષ્ય કે તિર્યંચ છે? અગર ઘઉં, બાજરી વિગેરે છે, શબ્દ સાંભળીએ છીએ તે સર્પ બોલે છે કે કાગડો બોલે છે? મનથી વિચારે કે, એમ નહિ પણ આમ છે, એ છ ભેદે ઇંદ્રિય, નોઇંદ્રિયની વિચારણા કરવી, તેનું નામ ઈહા કહીએ તેના છ ભેદ, તે ઈહાવગ્રહ.
૪ અપાયાવગ્રહ, તે નિશ્ચય, આ સુંવાળો સ્પર્શ તે સર્પાદિનો છે, અને ઉષ્ણ તે અગ્નિનો છે, ખારું તે લૂણ છે, અને તીખા તે મરચા છે, જે સુગંધી આવે છે તે અમુક વસ્તુની છે, અને દેખીએ છીએ તે કીડી
૨૭૭.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
