________________
વિવિધ વિષય વિચારમાળા ભાગ-૮ પ્રથમ નરકના ક્ષુલ્લક પ્રતર લગે, એમ ઊંચનીચે અઢારસો યોજનમાં રહેલા, સંજ્ઞી પંચેંદ્રિય જીવ, તેના મનોગત ચિતવેલા ભાવને જાણે અને વિપુલમતિ, અઢી અંગુળ ક્ષેત્ર અધિક, પરંતુ વિશુદ્ધપણે વિસ્તારથી જાણે છે. ઉત્કૃષ્ટ ભાંગે એક પલ્યોપમનો અસંખ્યતામો ભાગ, અતીત અનાગત કાળને જાણે દેખે છે, એ મન:પર્યવજ્ઞાનના બે ભેદ કહ્યા એટલે ક્ષય ઉપશમભાવે, ત્રણજ્ઞાન ને ચાર જ્ઞાન કહ્યા. તે જ્ઞાનમાં મતિના અઠાવીશ, શ્રુતના ચૌદ, અવધિના છે અને મન:પર્યવના બે મળી ચાર જ્ઞાનના પચાસ ભેદ કહ્યા. તેમાં જે જ્ઞાન છે તે વિશુદ્ધિપણે યથાર્થ જાણે છે, અને જે અજ્ઞાન છે તે મલિન છે, તેથી વિપર્યાસપણે, અવળા નેસવાળું, અને સવળાને અવળું, એમ બહુધાથી વિપરીત જાણે છે તે અજ્ઞાની પણ ક્ષયોપશમની અધિકતા પામતાં, જાતિસ્મરણ. મતિજ્ઞાનનો ભેદ છે તે પામે છે. તે જ્ઞાનની સત્તા ઉત્કૃષ્ટ ભાગે, અતીત કાળે ગયા કાળના સંજ્ઞી પંચેંદ્રિયના સંખ્યાતા ભવ પોતાના જાણે છે, પરંતુ અવધિદર્શનના અભાવે દેખે નહિ, એ ક્ષયોપશમભાવ જ્ઞાન અજ્ઞાનના ભેદ સમુદાયે કહ્યા, પરંતુ સર્વજીવને પ્રથમ અજ્ઞાન મિથ્યાત્વ હોય છે, તેનો નાશ થતાં ગ્રંથભેદપૂર્વક ચોથે ગુણ ઠાણું પાયે સમકિત કહીએ ત્યાં જ્ઞાન કહીએ, તે જ્ઞાનપ્રાપ્તિનો હેતુ મતિશ્રુત અજ્ઞાનનો ક્ષય, ઉપશમ, જાતિસ્મરણ આદિ છે, વિભંગ નથી, એ કારણથી અધિકતા પામતા મતિધૃત આદિ જ્ઞાન પામીએ પરંતુ કેવળજ્ઞાન પામવું તેનો હેતુકોણ છે ? તો મતિ શ્રુત જ્ઞાન છે, અવધિ મન:પર્યવ નથી, કારણ કે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ શ્રેણિગત શુકલધ્યાન ધ્યાતા થાય છે, અને ત્યાં અવધિમનઃ- પર્યવ જ્ઞાનનો ઉપયોગ કરતાં, શ્રેણિ વા શુકલધ્યાન નજીક પણ આવતું નથી, પૂઠ કરે છે, માટે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરવાનું કારણ તો મતિયુત જ્ઞાન છે, તે મતિશ્રુતજ્ઞાનના ક્ષય ઉપશમ સમુદાયે બે ભેદ એક પ્રતિપાતિ અને બીજો અપ્રતિપાતિ, પ્રતિપાતિ તે જ્ઞાનજોગ વૃદ્ધિ પામેલો આવરણ, ઉદયાગત પ્રાપ્ત થશે છતે, હણાઈ જાય અને જડતા વૃદ્ધિ પામે તે શયોપશમને પ્રતિપાતિ કહીએ. હવે અપ્રતિપાતિ તે લયોપશમ
૨૮૩
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
