Vedang Prakash

Author(s): Dayanand Sarasvati Swami
Publisher: Dayanand Sarasvati Swami

Page 44

|| सामासिकः ॥
3
बहु गावाची सथि और अक्षि शब्द से समासान्त षच् प्रत्यय हो, जैसे – दीर्घसक्थः । कल्याणाक्षः । लोहिताक्षः । जो स्त्री हो तो षित होने से ङीष् प्रत्यय होता है । दीर्घसक्थी । कल्याणाक्षी । इत्यादि । बहुब्रीहाविति किम् । पश्मसकूथि । परमाक्षि । सक्थ्यक्ष्णोरिति किम् । दीर्घजानुः । सुबाहुः । स्वाङ्गादिति किम् दीर्घसक्थिशकटम् | स्थूलातिरितः ॥
गुर्दारुणि ॥ ५ । ४ । ११४ ॥
दारु अर्थ में अगुलि शब्दान्त बहुब्रीहि समास से समासान्त षच् प्रत्यय हो । द्वे अङ्गुली यस्य द्वयङ्गुलम् । व्यङ्गुलम् । चतुरङ्गुलं दारु | दारुणीति किम् । पन्चाङ्गुलिईस्तः ||
द्वित्रिभ्यां ष मूर्भः ॥ ५ । ४ । ११५ ।।
I
द्वि और त्रि से पर मूर्द्धन शब्द से बहुब्रीहि समास में समासान्त ष प्रत्यय हो । जैसेद्विमूर्द्धः। त्रिमूर्द्धः । द्वित्रिभ्यामिति किम् । उच्चैर्मूर्द्धा ॥
अपूरणीप्रमाण्योः || ५ । ४ । ११६ ।।
जो पूरण प्रत्ययान्त और प्रमाणी शब्दान्त बहुब्रीहि उस से समासान्त अपू प्रत्मय हो । जैसे - कल्याणी पञ्चमी यासां रात्रीणाम् ताः कल्याणीपञ्चमा रात्रयः । कल्याणीदशमा रात्रयः । स्त्रीप्रमाणी येषां ते स्त्रीप्रमाणा: कुटुम्बिनः । भार्याप्रधाना इत्यर्थः ॥
1
वा० – प्रधानपूरणीग्रहणं कर्त्तव्यम् ॥
--
इह माभूत् । कल्याणीपञ्चमी अस्मिन् पक्षे कल्याण पञ्चमीकः ॥
1
वा० - नेतुर्नक्षत्र उपसंख्यानम् ||
मृगो नेता आसां रात्रीणां ता मृगनेत्रा रात्रयः । पुष्यनेत्राः । नक्षत्र इति किम् । देवTags: ॥
वा० - छन्दसि च नेतुरुपसंख्यानम् ॥
विद्याधर्मनेत्रा देवाः । खोमनेत्राः ॥ .
वा० - मासात्प्रत्ययपूर्वपदात् ठन्विधिः ॥
पन्चको मासोऽस्य पञ्चकमासिकः । कर्मकाराः । दशकमासिका ॥
६