________________
છઠ્ઠ 3
અલંકારશાસ્ત્ર (કાવ્યશાસ્ત્ર)
૧૬૫
મૂલ્યાંકન–એસ, કે.ડેએ એવું કથન કર્યું છે કે મમ્મટકુત કાવ્યપ્રકાશ કરતાં હૈમ કાવ્યાનુશાસન શિક્ષાગ્રંથ તરીકે ઊતરતી કાટિને રથ છે. આની તથતા વિચારવાનું કાર્ય હું વિશેષજ્ઞોને ભળાવું છું એટલે અહીં તે હું એટલું જ કહીશ કે કાવ્યાનુશાસનમાં કાવ્યપ્રકારોમાં આપેલા અલંકારોની સંખ્યાને ગ્ય રીતે ઘટાડી છે, અલંકારાદિકના લક્ષણોમાં સમુચિત સુધારો કરાયો છે અને કાવ્યપ્રકાશ કરતાં સંક્ષિપ્ત અને તેમ છતાં સુગમ એ આ ગ્રંથ રચા છે.
મહામહેપાધ્યાય કાણેનું મંતવ્ય-મહામહોપાધ્યાય પી વી. કાણેએ વિશ્વનાથના સાહિત્ય-દર્પણ (પરિ. ૧, ૨ ને ૧૦)નું અગ્રેજી પિvણે તેમજ સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્ર (poetics)ના ઈતિહાસપૂર્વક સંપાદન કર્યું છે. આની ઇ. સ. ૧૯૫૧મા પ્રસિદ્ધ થયેલી બીજી આવૃત્તિ (પ ર૭૭-૭૮)માં હૈમ કાવ્યાનુશાસન વિષે એમણે નીચે મુજબની મતલબના ઉદગાર કાયા છે
કાવ્યાનુશાસન એ સંગ્રહાત્મક કૃતિ છે. એમાં મૌલિકતાનાં ભાગ્યે જ દર્શન થાય છે. એમાં (રાજશેખરની) કાવ્યમીમાંસા, કાવ્યપ્રકાશ, ઘચાલક અને અભિનવગુપ્તના ગ્રામાંથી ખૂબ મસાલો ઉડાવાય છે. દા. ત. કાવ્યાનુશાસનનાં પૃ. ૨૮-૧૦ને કાવ્યમીમાંસા (૫ ૫૬) સાથે, પૃ ૧૧-૧૬ને કાવ્યમીમાંસા (પૃ. ૪૨-૪૪) સાથે અને પૃ. ૨૨-૧૨ને કાવ્યમીમાંસા (૫ ૪૨-૪૪) સાથે સરખાવે. વળી અભિનવગુપ્ત અને ભારતનાં મતને આધારે પોતે અમુક અમુક
૧ કાવ્યપ્રકાશમાં દસ ઉલ્લાસમા ર૧૨ માં જે વિષય આખાયે છે તે આ હૈમ કાવ્યાનુશાસનમા છ અધ્યાયમાં ૧૪૩ માં અપાય છે (જુએ શ્રી રસિકલાલ પરીખને ઉપદ્યાત “ ૩૨૧)
૨ આ નિર્ણયસાગરી આવૃત્તિ અનુસાર સમજવાના છે
