________________
૯૪
સમ્મતિતર્ક પ્રકરણ ભાગ-૨ | દ્વિતીય કાંડ | ગાથા-૨૩-૨૪
આ યુક્ત નથી; કેમ કે, “તે બે પ્રકારનો છે=ઉપયોગ જ્ઞાન-દર્શનરૂપ બે પ્રકારનો છે. તેના આઠ અને ચાર ભેદ છે=જ્ઞાનનો ઉપયોગ આઠ પ્રકારનો છે અને દર્શનનો ઉપયોગ ચાર પ્રકારનો છે". (તત્વાર્થસૂત્ર અધ્યાય-૨, સૂત્ર૯) એ પ્રકારના સૂત્રનો વિરોધ છે. ૨/૨
પર્વ... મેદ્ર તિ છે. એ રીતે=જે રીતે ચઇન્દ્રિયના મતિવા બોધરૂપ અવગ્રહમાત્ર દર્શન છે અને ‘ઘટ’ એ પ્રકારનો બોધ એ જ્ઞાન છે એ રીતે, શેષ ઇન્દ્રિયના દર્શનમાં પણ અવગ્રહ જ દર્શન છે એ પ્રકારના સ્વીકારથી મતિજ્ઞાન જ તે છે=મતિજ્ઞાન જ દર્શન છે અને તે યુક્ત નથી=અવગ્રહરૂપ મતિજ્ઞાન દર્શન છે તે યુક્ત નથી; કેમ કે પૂર્વમાં કહેલા દોષની અતિવૃત્તિ છે=ગાથા-૨૩માં કહેલ 'તત્વાર્થસૂત્ર'ના સૂત્રના વિરોધનો અપરિહાર છે.
હવે તેઓમાં=શ્રોત્રાદિ ઇન્દ્રિયોમાં, દર્શન પણ થતું પૂર્વપક્ષીના અભિપ્રાય અનુસાર અવગ્રહરૂપ બોધ દર્શન પણ થતું, તે=અવગ્રહ, જ્ઞાન જ છે; કેમ કે માત્ર શબ્દનું ગાથામાં રહેલા “જ્ઞાનમાત્રમાં રહેલા માત્ર' શબ્દનું, દર્શનનું વ્યવચ્છેદકપણું છે. આથી જ શ્રોત્રાદિમાં થતું અવગ્રહ જ્ઞાન જ છે આથી જ, ત્યાં=શ્રોત્રાદિ વિષયક અવબોધમાં, શ્રોત્રજ્ઞાન ઇત્યાદિ વ્યપદેશ પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ ‘શ્રોત્રદર્શન', ‘ઘાણદર્શન' ઇત્યાદિ વ્યપદેશ આગમમાં ક્યાંય પ્રસિદ્ધ નથી, તો શ્રોત્રાદિમાં અવગ્રહ જ્ઞાન છે તો, ચક્ષમાં પણ તે પ્રમાણે જ ગ્રહણ કરો='ચક્ષજ્ઞાન છે અર્થાત્ ચક્ષુનો અવગ્રહ જ્ઞાન છે, એ પ્રમાણે જ ગ્રહણ કરો, પરંતુ ચક્ષુદર્શન' નથી અર્થાત્ ચક્ષુનો અવગ્રહ દર્શન નથી, એ પ્રમાણે ગ્રહણ કરો. હવે ત્યાં=ચક્ષના અવગ્રહમાં, દર્શન છે, ઈતરત્ર પણ=શ્રોત્રાદિના અવગ્રહમાં પણ, તે પ્રમાણે જ ગ્રહણ કરો અર્થાત્ શ્રોત્રાદિના અવગ્રહમાં પણ દર્શન છે તે પ્રમાણે જ ગ્રહણ કરો.
જ્ઞાનદર્શનનું ઉપલંભરૂપપણું હોતે છતે=પદાર્થના બોધસ્વરૂપપણું હોતે છતે, તે બેરો=જ્ઞાતદર્શનનો અવિશેષ પ્રસંગ છે. એમ કોઈ શંકા કરે તો, ટીકાકારશ્રી કહે છે –
આ રીતે ગાથા-૨પમાં બતાવશે એ રીતે, આનું સ્વરૂપ પણું હોવાથી=જ્ઞાતદર્શનનું સ્વરૂપપણું હોવાથી. સ્વભાવભેદથી ભેદ છે=જ્ઞાનદર્શનતા સ્વભાવભેદથી જ્ઞાતદર્શનનો ભેદ છે. પ૨/૨૪. ભાવાર્થ :પૂર્વપક્ષી મતિજ્ઞાનના અવગ્રહમાત્રરૂપ બોધને દર્શન કહે છે તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
જો મતિજ્ઞાનના બોધમાં જે અવગ્રહમાત્ર છે તે દર્શન છે અને વિશેષિત એવું જ્ઞાન છે=“આ ઘટ છે' ઇત્યાદિ નિર્ણયરૂપ બોધ છે તે જ્ઞાન છે, એમ તું માને છે તો મતિજ્ઞાન જ દર્શન છે એમ પ્રાપ્ત થાય અને એ વચન અયુક્ત છે; કેમ કે “ઉપયોગ બે ભેદવાળો છે – જ્ઞાન અને દર્શન. તેમાં જ્ઞાનનો ઉપયોગ આઠ ભેદવાળો છે અને દર્શનનો ઉપયોગ ચાર ભેદવાળો છે” એ પ્રકારે જે તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં કહ્યું છે તેનો વિરોધ છે.
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
