________________
ત્રકષભપંચાશિકા
[શીપનreતજ નરક–ગતિ કે સ્વગતિમાં ઉત્પન્ન થતા નથી અને તેવી જ રીતે દેવતાઓ ચ્યવને-મરીને તરતજ સ્વર્ગ–ગતિ કે નરકગતિમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. (ઘ) નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય કે દેવ એમાંથી કોઈ પણ જીવ ક્ષાયોપશમિક સમ્યકત્વને સાથે લઈને તિર્યંચ ગતિમાં ઉત્પન્ન થતો નથી.' આ ચાર નિયમોને લક્ષ્યમાં રાખવાથી જોઈ શકાય છે કે વૈમાનિક દેવો તથા સંખ્યય વર્ષના આયુષ્યવાળા સંજ્ઞી મનુષ્યો એ બેજ વર્ગોનું ક્ષાયોપથમિક સમ્યકત્વ પરભવનું સંભવે છે; કારણ કે મનુષ્ય સમ્યકત્વયુક્ત મરીને વૈમાનિક દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તેને—તે દેવને પરભવનું સમ્યત્વ છે. તેવી જ રીતે જે દેવ સમ્યકત્વયુક્ત મરીને મનુષ્ય થાય ત્યારે તેને-તે મનુષ્યને પરભવનું સમ્યકત્વ છે. આ વાત સ્પષ્ટ રીતે સમજાય તેટલા માટે નીચેના શબ્દો ઉમેરવામાં આવે છે.
આપણે જોઈ ગયા તેમ ત્રીજા નિયમ ઉપરથી નરકમાં અને વર્ગમાં જનારા તરીકે તો તિર્યંચ-મનુષ્યોજ સિદ્ધ થાય છે. આથી, તેમજ પહેલા નિયમને લઈને એટલે કે તિર્યંચ-મનુષ્યો ક્ષાયોપશમિક સભ્યત્વ સહિત નરકમાં ઉત્પન્ન થાય નહિ, એ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે નારક જીવને પરભવનું ક્ષાયોપશમિક સમ્યકત્વ હોય નહિ. તે જ પ્રમાણે પહેલા અને ત્રીજા નિયમોને લઈને ભવનપતિ, વ્યન્તર અને જ્યોતિષ્ક એ દેવતાઓને તેમજ બીજા અને ચોથા નિયમોને લીધે અસંખ્યય વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્યો અને તિર્યંચોને પણ પરભવનું સમ્યકત્વ હોય નહિ. અર્થાત્ આ જીવોને સ્વભાવનુંજ ક્ષાયોપથમિક સમ્યકત્વ સંભવી શકે છે. સંજ્ઞી તિર્યંચોનું પણ સમ્યકત્વ પરભવનું હોઈ શકે નહિ એ વાત પહેલા અને ચોથા નિયમો વિચારવાથી સમજી શકાય છે.
(૩) ક્ષાયિક સમ્યકત્વ મનુષ્યગતિ સિવાય અન્યત્ર કોઈ પણ ગતિમાં સ્વભવનું હોતું જ નથી. વિશેષમાં સાત નરકો પૈકી છેલ્લી ચાર નરકના જીવોને તેમજ સંખ્યય વર્ષના આયુષ્યવાળા તિર્થને તથા ભવનપતિ, વ્યન્તર અને જ્યોતિષ્ક એ ત્રણ પ્રકારના દેવતાઓને ક્ષાયિક સમ્યકત્વ હોતું નથી એવો નિયમ છે, આથી કરીને પ્રથમની ત્રણ નરકભૂમિના જીવોનું તેમજ વૈમાનિક દેવોનું ક્ષાયિક સમ્યકત્વ પર-ભવનું સમજવું. અસંખ્યય વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્યોને તેમજ તેવા તિર્યંચોને પણ પર-ભવનું જ ક્ષાયિક સમ્યકત્વ હોય છે એવો નિયમ છે. આથી સંખ્યય વર્ષના આયુષ્યવાળા (સંશી) મનુષ્યોને સ્વ-ભવનું અને પર-ભવનું એમ બન્ને પ્રકારનું ક્ષાયિક સમ્યકત્વ સંભવે છે. ક્ષાયિક સમ્યકત્વી કઈ ગતિમાં જાય?–
પ્રસંગોપાત્ત એ વાત વિચારવામાં આવે છે કે ક્ષાયિક સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કર્યા પછી તે મનુષ્ય કઈ ગતિમાં જાય છે. આ પ્રશ્નનો વિચાર કરતાં પહેલાં એ જાણવું આવશ્યક છે કે આ ક્ષાયિક સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કર્યું તે પૂર્વે આગામિ ભવનું આયુષ્ય બંધાઈ ગયું છે કે નહિ? જે
૧ આ વાત વિચારણીય છે. કેમકે અપર્યાપ્તાવસ્થામાં તિર્યંચને ક્ષાપથમિક સમ્યક્ત્વ હોય છે. જુઓ છઠ્ઠા કર્મ-ગ્રન્થની ૨૩ મી અને ૩૩ મી ગાથા.
૨ આ દેવ મરીને મનુષ્ય જ થાય, એ વાત ત્રીજા અને ચોથા નિયમે ઉપરથી જોઈ શકાય છે.
૩ શું સની તિર્યંચો સંખ્યય વર્ષનાજ આયુષ્યવાળા હોય છે એવો પ્રશ્ન અત્ર ઉઠાવવાની કંઈ જફરજ નથી. કેમકે તિર્યંચ ગતિમાંના કોઈ પણ જાતના જીવને પરભવનું ક્ષાયોપથમિક સભ્યત્વ ઘટી જ શકે નહિ, એ વાત તે ચોથા નિયમ ઉપરથી સુતરાં સમજી શકાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
