________________
૧૨૪ કષભપંચાશિકા
[ श्रीधनपाल(૩) વ્યવહાર નય વિશેષતા તરફ લક્ષ્ય રાખે છે. લોક વ્યવહાર આ નયનું કાર્યક્ષેત્ર છે.
એના અયથાર્થ સેવનથી ચાર્વાક દર્શન ઉદ્ભવ્યું છે. (૪) કાજુસૂત્ર નય વર્તમાન કાલ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. આ પર્યાયો તરફ ધ્યાન આપે
છે. આની સત્તાના દુરૂપયોગરૂપ 'સૌત્રાન્તિક બૌદ્ધ દર્શન છે. (૫) શબ્દ નય પ્રવૃત્તિ લૌકિક સંકેતો ઉપર નિર્ભર છે. એ પર્યાયોની ભિન્નતા તરફ ધ્યાન
આપતો નથી. અન્યાન્ય શબ્દો વડે સૂચ વાતા વાચ્યાર્થને એકજ પદાર્થરૂપે તે સ્વીકારે છે. આનું અનુચિત સેવન વિભાષિક દર્શનમાં નજરે પડે છે.
अशुद्धाद् व्यवहाराख्यात् , ततोऽभूत् साङ्ख्यदर्शनम् । चेतनाचेतनद्रव्या-नन्तपर्यायदर्शकम् ॥ ११०॥ यद्यप्येतन्मतेऽप्यात्मा, निर्लेपो निर्गुणो विभुः। अध्यासाद् व्यवहारश्च, ब्रह्मवादेऽपि सम्मतः ॥ १११॥ प्रत्युतात्मनि कर्तृत्वं, साङ्ख्यानां प्रातिभासिकम् । वेदान्तिनां त्वनिर्वाच्य, मतं तद् व्यावहारिकम् ॥ ११२॥ अनुत्पन्नत्वपक्षश्च, निर्युक्तौ नैगमे श्रुतः। नेति वेदान्तिसाङ्ख्योक्त्योः, सङ्ग्रहव्यवहारता ॥ १३॥ तथाप्युपनिषष्टिः, सृष्टिवादात्मिका परा। सस्यां स्वनोपमे विश्वे, व्यवहारलवोऽपि न ॥११॥ साङ्ख्यशास्त्रे च तन्मात्म-व्यवस्था व्यवहारकृत् । इत्येतावत् पुरस्कृत्य, विवेकः सम्मतावयम् ॥ ११५ ॥ हेतुर्मतस्य कस्यापि, शुद्धोऽशुद्धो न नैगमः। अन्तर्भावो यतस्तस्य, सङ्ग्रह-व्यवहारयोः ॥ ११६॥ द्वाभ्यां नयाभ्यामुन्नीत-मपि शास्त्रं कणाशिना । भन्योन्यनिरपेक्षत्वान-मिथ्यात्वं स्वमताग्रहात् ॥ ११७॥ स्वतन्त्रव्यक्तिसामान्य-ग्रहा येऽत्र तु नैगमे ।
औलूक्यसमयोत्पत्तिं ब्रूमहे, तत एव हि ॥ ११८॥" ૧ સૌત્રાન્તિક એ બૌદ્ધ સંપ્રદાયના ચાર ફિરકાઓ પૈકી એક છે. એનું તેમજ બીજા ત્રણ ફિરકા ઓનું સ્થૂળ સ્વરૂપ નિમ્નલિખિત પદ્યમાં દ્રષ્ટિ–ગોચર થાય છેઃ
"अर्थो ज्ञानसमन्वितो मतिमता वैभाषिकेणोच्यते
प्रत्यक्षो नहि बाह्यवस्तुविसरः सौन्त्रान्तिकैराश्रितः । योगाचारमतानुगैरभिमता साकारबुद्धिः परा
मन्यन्ते बत मध्यमाः कृतधियः स्वच्छा परां संविदम् ॥" આ પદ્ય નોપદેશની શ્રીભાવપ્રભસૂરિકૃત અવસૂરિમાં છે એટલું જ નહિ, પરંતુ શ્રીહરિભદ્રસૂરિ પદર્શનસમુચ્ચયની શ્રીગુણરત્રસૂરિએ રચેલી તર્કરહસ્યદીપિકા નામની વૃત્તિના પ્રથમ અધિકારના અન્તમાં પણ છે; પરંતુ તેના મૂળ કર્તા કોણ છે તે મારા જાણવામાં નથી.
૨ આ તેમજ હવે પછીના ત્રણ ઉલ્લેખો નોપદેશના નિમ્નલિખિત લોકના આધારે કરવા આવ્યા છે
"ऋजुत्रादितः सौत्रान्तिक-वैभाषिको क्रमात् । भभूवन् सौगता योगाचार-माध्यमिकाविति ॥ ११९॥"
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
