________________
विरचिता ऋषभपञ्चाशिका.
૧૨ પ્ર. શ્રુત એટલે શું? ઉ. આગમજ્ઞાન તે શ્રત. પ્ર. શું બધું શ્રુત એક જ જાતનું છે કે તેમાં જાણવા જેવો ખાસ ભેદ છે? ઉ. ભેદ છે. પ્ર. તે કયો? ઉ. શ્રુતના મુખ્ય બે ભાગ પાડી શકાય એક તો અંગ્રાહી–વસ્તુને એક અંશથી સ્પર્શ
કરનાર; અને જે સમગ્રગ્રાહી–વસ્તુને સમગ્રપણે ગ્રહણ કરનાર. અંશગ્રાહી તે નય
શ્રુત અને સમગ્રગ્રાહી તે સ્યાદ્વાદશ્રુત.
આ કથનને વધારે સ્પષ્ટ કરીએ. કોઈ એક તત્વનું પ્રતિપાદન કરનાર એક આખું શાસ્ત્ર, આખું પ્રકરણ કે આખો વિચાર તે તે તવ પૂરતું સ્યાદ્વાદશ્રુત; અને તેમાંના તે તત્વને લગતા જૂદા જૂદા અંશો ઉપરના ખંડ વિચારો તે પ્રત્યેક નયશ્રુત. આ વિચારો એક એક છૂટા છૂટા લઈએ ત્યારે નયકૃત અને તે બધાનું પ્રસ્તુત તત્ત્વ પર એકીકરણ તે સ્યાદ્વાદશ્રુત. કોઈ એક તત્ત્વ પર નય અને સ્યાદ્વાદશ્રુતનો જે આ ભેદ તે જ સંપૂર્ણ જગત્ પરત્વે ઘટાવી શકાય.
પ્ર. દાખલો આપી સમજાવો. ઉ. સમગ્ર ચિકિત્સાશાસ્ત્ર એ આરોગ્ય તત્ત્વનું સ્યાદ્વાદશ્રુત છે, પણ આરોગ્ય તત્વને લગતાં,
આદાન, નિદાન, ચિકિત્સા આદિ જૂદા જૂદા અંશો ઉપર વિચાર કરનાર એ શાસ્ત્રના તે તે અંશો, એ ચિકિત્સાશાસ્ત્રરૂપ સ્યાદ્વાદશ્રુતને અંશો હોવાથી તે તત્ત્વ પરત્વે નયશ્રુત
છે. આ રીતે નયશ્રુત તે અંશોનો સરવાળો છે. પ્ર. તય અને સ્યાદ્વાદને જૈનશ્રુતમાં ઘટાવવાં હોય તો કેવી રીતે? ઉ. જેનશ્રુતમાંના કોઈ એકાદ સૂત્રને લ્યો કે જે એક જ અભિપ્રાયનું સૂચક હોય તે નય
શ્રુત અને એવાં અનેક અભિપ્રાયોનાં સૂચક અનેક સૂત્રે (પછી ભલે તે પરસ્પર વિરોધી ભાસતા હોય) તે સ્યાદ્વાદશ્રત. દાખલા તરીકે પુજે તે વિસ્ત્ર એ સૂત્ર લ્યો. એનો અભિપ્રાય એ છે કે નારકી જીવ ઉત્પન્ન થતાં વેંત જ નાશ પામે છે. આ અભિપ્રાય ક્ષણભંગસૂચક છે. એટલે નારકી જીવન ઉત્પાદ અને વ્યય સૂચવે
છે. તેવી જ રીતે નારકી જીવની સ્થિરતાનું વર્ણન કરનાર બીજાં સૂત્રે લ્યો. પ્ર. ત્યાં અંતે! વા વા gિar? G. गोयमा! जहण्णेणं दस वाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पन्नता"
(માવત ૨૨, ૨૦ ૨૩૦ ૨) એ બધાં જ સૂત્રો જુદાં જુદાં નારકી પરત્વે નયવાક્ય છે અને એક સાથે મળે ત્યારે સ્યાદ્વાદશ્રુત બને છે. પ્ર. ત્યારે એમ થયું કે એક વાક્ય એ નય અને વાક્યસમૂહ તે સ્યાદ્વાદ અને જે એમ
હોય તો પ્રશ્ન થાય છે કે શું એક જ વાકય સ્યાદ્વાદાત્મક અનેકાન્તઘાતક ન હોઈ શકે? ઉ. હોઈ શકે. પ્ર. કેવી રીતે? કારણકે એક વાક્ય એ કોઈ એક વસ્તુ પરત્વે એક અભિપ્રાયનું સૂચક
હોવાથી તેના કોઈ એક અંશને સ્પર્શ કરી શકે; બીજા અંશોને સ્પર્શ ન કરી શકે ૧ આ અનુપ્રવાદ પૂર્વની નૈપુણિક વસ્તુનું સૂત્ર છે. હી. ર
ઋષભ૦ ૧૭
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
