Prabuddha Jivan 2019 03

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

સાધુના નામ પરથી સર્જાયેલો જ્ઞાનયુગઃ હેમયુગ
(કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્ય : ૧)
પદ્મશ્રી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ સુણો જગજનો, દુખ્યાં રખડતાં ન લંકા વિશે, અસ્મિતાને જગાડનારા સમયધર્મી આચાર્ય કહીએ કે પછી એમને દુખે જ હનુમંતનાં ઢીંચણ એ અહીં ચાલતાં,
જ્યોતિર્ધર કે યુગપ્રવર્તક કહીએ. પ્રશસ્ત હતું એવું પટ્ટણ સુલાડીલું હેમનું,
ઇતિહાસમાં યુગનું નામાભિધાન એના પ્રતાપી રાજવીઓનાં હતું? હજીય રહ્યું ! હતું કહેવું તો યે રહ્યું. નામ પરથી થાય છે, જ્યારે જયસિંહ સિદ્ધરાજ અને રાજા કુમારપાળનો ગવાક્ષસુભગા નદી ચિરકુમારિકા વ્હેતી, જ્યાં સોલંકીયુગનો સમય એ ગુજરાતનો સુવર્ણકાળ પણ ગુજરાતના તટે કૃષિકકન્યકા મધુર પંખી ટોયાં કરે; સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસમાં હૈમયુગ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પૂરે ગૃહની કુંજ સૌમ્ય પડઘા પડે સૌખના. ગુજરાતમાં ચાવડા વંશ કે ભારતમાં મૈત્રક યુગ કે ગુપ્તયુગ મળે છે, શમ્યા જ! પડઘા સ્કુરંત પડઘા તણા માત્ર હ્યાં! પરંતુ સાધુના નામ પર કોઈ યુગ સર્જાયો હોય તો તે હૈમયુગ' છે. વિલુપ્તસલિલા છતાં વહી સરસ્વતી પ્રાશનાં | ગુજરાતી ભાષાની અસ્મિતાના હેમચંદ્રાચાર્ય એ પ્રથમ છડીદાર પ્રફુલ્લ પ્રતિભાજલે સભર કાળવેળુ વીંધી,
છે. આથી શ્રી કનૈયાલાલ મુનશી હેમચંદ્રાચાર્યની “ગુજરાતના વિલુપ્ત સમી એ ય; ને નવલ રાજ્યરંગો ચગ્યા,
સાહિત્યસ્વામીઓના શિરોમણિ અને ગુજરાતી અસ્મિતાનો પાયો ક્ષણાર્થ ટકીને શમ્યા, શમી સમૃદ્ધિની પૂર્ણિમા નાખનાર જ્યોતિર્ધર' તરીકે ઓળખ આપે છે, તો ધૂમકેતુ એમને શું એ સહુ ય જાણું તું જ, કલિકાલસર્વજ્ઞ હે, ‘હર કોઈ જમાનાના મહાપુરુષ' તરીકે આદર આપે છે. અમારી વળી અર્ચના અદ્ય અજ્ઞ-અલ્પજ્ઞની?
એમની સાહિત્ય સાધનાને જોઈને કોઈએ એમને બીજા પતંજલિ, (ઉમાશંકર જોશી, સમગ્ર કવિતા, ૫,૩૬૩) પાણિનિ, મમ્મટ, પિંગલાચાર્ય, ભટ્ટિ કે અમરસિંહ કોશકાર તરીકે વિધતા, સાહિત્ય, જનજીવન અને સંસ્કારિતાના તેજથી સોલંકી ઓળખાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. જુદા જુદા ક્ષેત્રની એમની સિદ્ધિને યુગને સુવર્ણયુગ બનાવનાર કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્યનો જન્મ વિ.સં. માટે જુદાં જુદાં વિશેષણો પ્રયોજાય છે. અંતે કલિકાલસર્વજ્ઞ કહીને ૧૧૪૫માં કાર્તિક પૂર્ણિમાએ ધંધુકામાં થયો હતો, પણ એમની કર્મભૂમિ આ એક વિશેષણમાં બધાં વિશેષણોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો. જોકે પાટણ હતી અને એ સમયે પાટણ ગુજરાતનું જ નહીં, પણ પશ્ચિમ દીવાન બહાદુર કૃષ્ણલાલ મો. ઝવેરી તો કહે છે કે કલિકાલસર્વજ્ઞ ભારતનું રાજકીય, વ્યાપારી, સાંસ્કૃતિક અને સાહિત્યિક પાટનગર કરતાં પણ વધુ ઉચ્ચતા દર્શાવતું વિશેષણ વાપરો તોપણ તેમાં સહેજે હતું. ભારતના વિવિધ પ્રદેશોના વિદ્વાનો અને કવિઓ ભારત-ભ્રમણ અતિશયોક્તિ કહેવાશે નહિ. (‘આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ તેમની સર્વગ્રાહી કરતા પાટણમાં આવતા હતા. કાશ્મીરનો બિલ્પણ કવિ પણ એ વિદ્વત્તા', લે. દી.બ. કૃષ્ણલાલ મો. ઝવેરી, “શ્રી હૈમ સારસ્વત સત્ર: સમયના કવિપંડિતોની જેમ વિવિધ પ્રદેશમાં ભ્રમણ કરતાં પાટણ અહેવાલ અને નિબંધ સ્પર્ધા', પૃ. ૨૦૩.) આવ્યો હતો. અહીં ગૌડ દેશનો કવિ હરિહર વસ્તુપાલના સમયમાં સાહિત્ય, સંસ્કાર કે સાધુતાના ક્ષેત્રમાં વ્યાપી જતી એમની આવ્યો હતો. વળી આ પાટણમાં માત્ર જૈન વિદ્યાઓની જ પર્યેષણા તોલે આવે એવી બીજી કોઈ વિભૂતિ જોવા મળતી નથી. એમની થતી નહોતી, પરંતુ વાજસનેયી સંહિતા' તથા પ્રાતિશાખ્ય સૂત્રો' વિદ્વત્તા માત્ર પોથીપુરાણમાં બદ્ધ નહોતી. તેનાથી એમણે પ્રજાકીય ઉપર, વડનગર-નિવાસી ઊવટવૃત ભાષ્યો અને વેદમાંની અસ્મિતાનો ઉત્કર્ષ સાધ્યો હતો. કોઈ પદ કે મોભાની પરવા કર્યા ઇતિહાસકથાઓ આલેખતી. વડનગરના ઘાદ્વિવેદકત નીતિમંજરી' વગર ગુર્જર સંસ્કૃતિના પાયામાં શ્રી અને સરસ્વતીની સ્થાપના કરી વૈદિકવિદ્યાના ખેડાણનાં લાક્ષણિક ઉદાહરણો છે. આજે પાટણના બતાવવા મથતો અક્ષરપુરુષાર્થ તેમણે જિંદગીભર અવિરત સાધ્યો ગ્રંથભંડારોમાં પ્રાચીન હસ્તપ્રતોમાં વિષયોનું જે વૈવિધ્ય જોવા મળે છે હતો. ગુર્જર દેશના રાજા અને પ્રજા ઉભયના સંસ્કારનિર્માતા, તે આ દૃષ્ટિએ સૂચક છે.
નિઃસ્પૃહી સાધુ, સમયધર્મી કુશળ રાજનીતિજ્ઞ અને ગહન પુણ્યાત્માનાં ઊંડાણો તો આભ જેવાં અમાપ છે' એ રીતે અધ્યાત્મયોગના ઊર્ધ્વગામી યાત્રિક પણ હતા. પ્રશ્ન એ થાય કે કયા હેમચંદ્રાચાર્યની કઈ જીવનસિદ્ધિની વાત કરીએ! ભારતભરના સમયે એમણે જીવનમાં કયું કાર્ય કર્યું હશે? સાધુતાના આચારો સારસ્વત દિગ્ગજોની પંક્તિમાં સ્થાન ધરાવે તેવા આ વિદ્વાન સાચવીને કઈ રીતે જાહેરજીવનનની આટલી બધી પ્રેરક પ્રવૃત્તિ કરી સાહિત્યકારને યાદ કરીએ કે પછી પ્રજાજીવનમાં સંસ્કારોના નિર્માતા હશે? અશોકના શિલાલેખમાં કોતરાયેલ અહિંસાની ભાવનાનો આચાર્યનું સ્મરણ કરીએ અથવા તો ગુજરાતી પ્રજાની સૂતેલી છોડ એમણે કઈ રીતે ગુર્જરભૂમિમાં વાવીને ઉગાડ્યો હશે? આટલાં માર્ચ - ૨૦૧૯ )
પદ્ધ જીવન