________________
પણ પ્રાણી આ અન્નથી રહિત નથી. એટલે જ એને 'સાધારણ' કહ્યું છે. આ મહત્ તત્ત્વ કે સાધારણ બુદ્ધિરૂપ પ્રજાપતિનું પોતાનું રૂપ છે. તેને શાસ્ત્રોએ અજ અને અવ્યય પુરુષ કહીને ઓળખાવેલ છે. બીજાં બે અન્ન દેવોને માટે છે. તેમની તુલના દર્શ અને પૌર્ણમાસ સાથે કરવામાં આવી છે. પ્રકાશ અને અંધકાર, તેજ અને છાયા – આ બંને તે અન્ન છે. તેમના વડે ઋતુઓનો દેવ ઈન્દ્ર સૃષ્ટિપ્રક્રિયાનું સંચાલન કરે છે. દર્શયાગ અને પૌર્ણમાસયાગ આ બંનેની આહુતિઓ તે જ અને છાયાનાં પ્રતીકો છે. દેવતાઓને આ બે અન્ન ન મળે તો સૃષ્ટિની સૂર્ય અને ચંદ્ર જેવી દિવ્ય શક્તિઓ પોતાનું કાર્ય કરી શકે નહીં. એમનાં આ કાર્યોને જ શીતળતા અને ઉષ્ણતા અથવા હિમ અને પ્રેસ કહીને શાસ્ત્રોમાં ઓળખાવવામાં આવ્યાં છે. આ સિવાયના બીજાં ત્રણ અન્ન છે. જે તેને પોતાને માટેનાં કહ્યાં છે, તે છે, મન, વાક્ અને પ્રાણ. મન, પ્રાણ અને વાણીનું ત્રિક ભારતીય અધ્યાત્મનો મૂળ આધાર છે. વિશ્વની રચનામાં આ ત્રણને વર્ણવતાં ઋષિએ અહીં બીજાં કેટલાંક ત્રિકોની પણ વાત કરી છે. જેમ કે, ત્રણ લોક છે, મૃત્યુલોક, અંતરિક્ષ લોક અને સ્વર્ગલોક. ત્રણ વેદો છે, ઋક્, યજુર અને સામ. ત્રણ નિવાસીઓ છે આ ત્રણ લોકના, મનુષ્યો, પિતૃઓ અને દેવો.
ભૌતિક વિશ્વ અનેક ઈન્દ્રિયસંવેદ્ય અને ઈન્દ્રિયભોગ્ય પદાર્થો વડે ભરેલું છે, તો વાણી શબ્દો દ્વારા તેનું વર્ણન કરે છે. તેથી ભૌતિકવિશ્વ અને વાણીને એકસૂત્રી ગણવા જોઈએ. મન એથી વધારે સૂક્ષ્મ અને વ્યાપક છે. એ જ રીતે અંતરિક્ષલોક વધારે સૂક્ષ્મ અને વધારે વ્યાપક છે. મન અને અંતરિક્ષલોકમાં આ રીતે સમાનતા છે એ જ રીતે પ્રાણ શરીર, અંગો, ઈન્દ્રિયો અને મનથી ચડિયાતો છે. એ જ રીતે સ્વર્ગલોક પૃથ્વીલોક અને અંતરિક્ષલોકથી ચડિયાતા છે. પ્રાણ અને સ્વર્ગ વચ્ચે આવી સમાનતા છે. વળી, એક બીજી સમાનતા પણ એ બંને વચ્ચે છે. પ્રાણનો ઈન્દ્રિયો કે મનથી બોધ થવો મુશ્કેલ છે, તેમ સ્વર્ગલોકને ઈન્દ્રિયોથી નિહાળવો કે મનથી એના વિશે વિચાર કરવાનું પણ મુશ્કેલ છે.
મર્ત્યલોક, અંતરિક્ષલોક અને સ્વર્ગલોકના નિવાસી તરીકે કરી છે. જે મનુષ્ય આ ત્રણ શક્તિની ઉપાસના કરે છે તે આ ત્રણેય લોકના નિવાસીઓ, તેનાથી નીપજતા તાણ જેવા મનોવૈજ્ઞાનિક પ્રશ્નો વગેરે જેવા તમામ વિચ્છેદથી મુક્ત કરી, એ ત્રણેય લોક સાથે સુમેળ સાધી આપે છે.
પછી ઋિષ વાક્, મન અને પ્રાણની સરખામણી ત્રણ વેદો ઋક્, ચર્જુર ને સામ સાથે કરે છે. કેમ કે વેદ ઈશ્વરની અનેક વિભૂતિઓની સ્તુતિઓનો સ્રોત છે. વાણી તેની અભિવ્યક્તિનું માધ્યમ છે. બંને વચ્ચે એ સમાનતા છે. એ જ રીતે વાણી અને મન વચ્ચે જેવું સરખાપણું છે, તેવું જ ઋગ્વેદ અને યજુર્વવેદ વચ્ચે છે. જ્યારે સામવેદ એનું દાન અને એની સમજ મેળવવી આગલા બે વેદો કરતાં વધારે મુશ્કેલ છે, જેમ વાણી અને મન કરતાં પ્રાણને સમજવો અને કાબૂમાં કરવો વધારે મુશ્કેલ છે. આ બધી સમાનતાઓને લક્ષમાં લેતાં માણસ પોતાની આ ત્રણેય શક્તિઓ નિયંત્રણમાં લઈ શકે તો તે સાચા અર્થમાં જ્ઞાની બને છે, જેમ વેદસંહિતાઓ બધા જ્ઞાનનો ભંડાર છે.
વળી, જે આ ત્રણેય શક્તિઓ ઉપર કાબૂ મેળવે છે તે ક્યારેય પોતાનાં માતા-પિતા કે સંતાનો સાથે, બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો પોતાના પરિવાર સાથે ક્યારેય ક્લેશ કે સંઘર્ષમાં આવતો નથી, બલ્કે પોતાના કુટુંબમાં હળીભળી અને સુખશાંતિપૂર્વક જીવી શકે છે.
છેલ્લે સૌથી મહત્ત્વની વાત ઋષિ સમજાવે છે કે આ ત્રણેય શક્તિઓનો વિવેકપૂર્વક ઉપયોગ કરવાના અનેક ફાયદા છે. જેમકે વાણી એનું જ કથન -વર્ણન કરી શકે છે, જે વ્યક્તિ, વસ્તુ, વિચાર, ઘટનાથી એ જ્ઞાત હોય. જગતમાં આવી વ્યક્તિ, વસ્તુ, વિચાર અને ઘટનાઓ તો અનેક હોય. વાણીથી એનું કથન-વર્ણન કરવાનું બનતાં વ્યક્તિ આ વિશ્વના ગાઢ પરિચયમાં આવે છે. એની સાથે એકરૂપ થાય છે. જયારે જે હજુ જાણવામાં નથી આવ્યું એને ઓળખવા - વર્ણવવા માટે મનની શક્તિ કામ આપશે. મન જ્યારે એને ઓળખાવે છે જ્યારે વાણી એનું વર્ણન કરી શકે છે. જે અજ્ઞાત છે તે જ્ઞાત કરતાં વધારે અસ્પષ્ટ અને સંદિગ્ધ હોય છે, જેમ કે આપણી વૃત્તિઓ અને કામનાઓ. મન એના ઉપર મનન-ચિંતન કરી એને સ્પષ્ટ કરી આપે છે. જ્યારે જે બાબત આપણાથી સાવ અજ્ઞાત છે, તે પ્રાણશક્તિ જેવી જ અજ્ઞાત છે. પ્રાણનું ક્ષેત્ર વાણી અને મન કરતાં જુદું છે. વાણી અને મનથી એ સાવ અજ્ઞેય છે. વાણી અને મનનો આ પ્રાણશક્તિ ઉપર કોઈ કાબૂ નથી. વાણી અને મન એને ઓળખાવી સમજાવી વર્ણવી શકતાં નથી. એના વિશ્વવ્યાપક રૂપમાં પ્રાજ્ઞ હિરણ્યગર્ભ છે. અને તે વ્યક્તિની બુદ્ધિથી પામી સમજી શકાય તેમ નથી. પ્રાક્તિ દ્વારા થતાં કર્મો જ સમજી વર્ણવી શકાય છે.
આખરે ઋષિ વાણીનો સંબંધ પૃથ્વી અને અગ્નિ સાથે, મનનો સંબંધ સ્વર્ગ અને સૂર્ય સાથે તથા પ્રાણનો સંબંધ જળ અને ચંદ્ર સાથે જોડે છે. કેમકે આખી પૃથ્વી વાણીની રમઝાનું ઘર છે તથા અગ્નિ, ઊર્જા અને ઉષ્માનો સ્રોત છે. એ જ રીતે મનનું રમણક્ષેત્ર સ્વર્ગ છે તથા સૂર્ય જેવું તેજસ્વી છે, જો એને નિયંત્રણમાં રાખીએ તો જીવનમાં કોઈ પણ પ્રકારની પ્રતિસ્પર્ધા અને શત્રુતા રહે નહીં, જીવન સ્વર્ગસમું સુખી રહે. પ્રાણ જળનું સત્ત્વ છે અને જળનો સ્વભાવ વહેવાનો અને શીતળતાનો છે તેથી પ્રાણનો સંબંધ જળ અને ચંદ્ર સાથે જોડયો છે.
રૂપકમાં કહેવાયેલી આ બધી વાતનો સાર એ છે કે મનુષ્યના જીવનમાં મન, વાક્ અને પ્રાણ બહુ અગત્યનાં છે. આમ તો આપણે શરીર તથા પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો અને પાંચ કર્મેન્દ્રિયો વડે જીવીએ છીએ, એમ આપણે માનીએ છીએ. પરંતુ ખરેખર તો આપણે
ત્યાર બાદ ઋષિએ વા, મન અને પ્રાજ્ઞની સરખામણી જીવનમાં વધુમાં વધુ જીવીએ છીએ મન, વાણી અને પ્રાણ દ્વારા.
માર્ચ - ૨૦૧૯
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૧
