________________
નથી.
આપણે એ જોઈ શકીએ છીએ કે, આપણી શુદ્ધ બુદ્ધિને કોઈ ચોઈસ નથી. બુદ્ધિ મૂલ્યાંકન કરશે પણ ચુકાદો નહિ આપે. મદદગાર થશે. પસંદગી મહત્તમ અંશે લાગણીઓ ઊર્જા આધારિત છે. લાગણીઓની ઓછી-વધુ તીવ્રતા પ્રમાણે ઊર્જા ઓછી કે વધુ ખર્ચાશે. લાગણીઓને સહોદર અને સેનાપતિ અમ છે. જે પણ ઊર્જા આધારિત છે. મતલબ એનુ પદાર્થરૂપમાં રૂપાંતર થાય એટલે લાગણીઓ અને અમભાવની સ્મૃતિ બને છે. જે જ્ઞાનતંતુ રૂપે રહે/સંઘરાય. સમયાંતરે આ પદાર્થ પોતાનો ભાગ ભજવે. કર્મબંધનની ઘટનાનું આ dynamics હશે.
ઊર્જા એ Force શક્તિ - ચાલકબળ છે, પરંતુ એ muscle power (બાવડાનું બળ) નથી. કમનસીબે માનવજાતે જીવનની ઊર્જાને બાવડાના બળનો પર્યાય ગણ્યો અને એટલે આપણા દેવી દેવતાઓ પ્રહારક સંહારક શક્તિવાળા કચ્યા છે. કદાચ ઊર્જા એક ક્ષણાર્ધમાં બે લાગણી વહી શકે નહિ અને મોટે ભાગે મિતના ભાવી લાગણીઓ હટાવી શકાતા નથી પણ પ્રયત્નથી બદલાવી શકાય છે, replace થાય છે.
જ્યારે પૂર્ણ હોશથી, પૂર્ણ ચેતનમયતાથી થયેલી ક્રિયાઓની સ્મૃતિ બનતી નથી. ત્યાં અમ નથી. કર્તાભાવ નથી. માત્ર ઘટના ઘટવા કરે છે. એટલે જ શ્રીકૃષ્ણને યોગી કહેવામાં આવ્યા. શ્રીકૃષ્ણનાં કર્મો કર્તાભાવ વિનાના હતા. ઘટનારૂપે જ હતા.
દા.ત. ફૂલ ખીલે તેમાં કર્તાભાવ નથી.
ધ્યાનઅવસ્થામાં સમાધિની ક્ષણોમાં ચેતનાને ઘટનારૂપે કે સ્થિતિરૂપે જોઈ શકાય તો લાગણીઓની તરંગમયતાને પણ જોઈ શકાય. મનુષ્યની ચેતના જાગત હોય ત્યારે નવી કેડી બને લાગણીઓની વણઝારની ગતિ બંધ પડે કે અનુકૂળ થાય. આપણું શરીર, ચિતતંત્ર, ઊર્જા અને ચેતનાનું જાણે બ્રહ્માંડની ચેતના સાથે નેટવર્ક બને છે. એ રીતે આપણે વૈશ્વિક ઘટનાની અંદરની ઘટના છીએ. મહાકર્મની અંદરનું કર્મ છીએ.
આપણું ચેતાતંત્ર વૈશ્વિક નેટવર્ક સાથે સંકળાયેલ છે એટલે આપણી શ્રદ્ધા પ્રાર્થના ફળતાં હશે, શ્રદ્ધાનું મહત્ત્વ છે, શ્રદ્ધાના પ્રતિકોનું નહીં.
Think and Grow Rich નામના પુસ્તકમાં એના લેખક, Nepolemon Hill લખે છે કે, આ બધી લાગન્નીઓ પરિણામ લાવે જ છે. જે છે - Love, Faith, Hope, Anger, Hate અને Resentment. પણ કેમ પરિણામ લાવે છે એ મને (એટલે કે એ લેખકન) સમજાતું નથી. એનો જવાબ એ છે કે મનુષ્યનું ચિત્ત, વૈશ્વિક ચેતના સાથે સંકડાયેલ છે.
હવે જો આપણે માત્ર કર્મ જ છીએ અને દોરીસંચારથી બદ્ધ છીએ તો આપણી આ સ્વતંત્ર દેખાતી હસ્તિનું શું? આપણા પ્રારબ્ધ પુરુષાર્થનો શો અર્થ?
૨૬
મહાત્મા ગાંધીએ આનો જવાબ આમ આપ્યો છે : જાણે કે આપણે સમુદ્રમાં તરી રહેલા જહાજ પરના સહેલાણી છીએ. જહાજની દિશા કે ગતિ પર આપણો કાબૂ નથી, પરંતુ જહાજની અંદરના હલનચલન પૂરતા સ્વતંત્ર છીએ.
ચિંતકો કહે છે કે આપણે જ્યારે એક પગ ઉપાડીએ છીએ ત્યારે ઉપાડેલો પગ છૂટો છે. ભલે બીજો બંધાયેલ છે. તો આ રીતે આપણે આપણા કતૃત્વના કર્તા અને ભોક્તા છીએ.
હવે આપણી આ બધી સમજણો (perceptions) ધારણાઓ (Concepts) મૂલ્યો (Values) ઈત્યાદિ સઘળું ઉત્ક્રાંતિ દત્ છે એવું પ્રતિપાદન મારા ભાઈ સત્યપાલ સંઘવી કરે છે. આ એક નક્કર નિરીક્ષણ છે. અહીં ચૈતન્યની હસ્તિ કે અઘાડીનો સ્વીકાર નથી. એઓ એમની આ ઉત્ક્રાંતિજન્ય મૂલ્યો ઈત્યાદીની થિયરી આગળ લઈ જાય છે અને એમ ઠરાવે છે કે આપણું જીવન ઓક્સિજન આધારિત છે. અગર આપણું શરીર, જ્ઞાનતંતુના જાળાનું બનેલું ચિત્ વિ. ઓક્સિજનને બદલે નાઈટ્રોજન કે હેલિયમ કે કાર્બન આધારિત હોત તો આપણાં સઘળાં મૂલ્યો, સમજણો ઈત્યાદિ સમૂળગાં જ જુદાં હોત. હું પરગ્રહવાસી જો તમે આ રીતે અમારાથી જુદા પડતા હો તો તમારી પ્રજ્ઞા અમને આપો. પણ જો તમે મારી જેમ જ ઓક્સિજન આધારિત હો તો અમારા જ્ઞાન અને દર્શનના મિત્રભાવે આલોચક બનો.
મતલબ આપણાં મૂલ્યો, આપણા ધર્મો, આપણા ઈશ્વર જાણે કશું જ સ્થાયી નથી. આ બધું અમુક સ્રોતમાંથી આવ્યું છે તો જ્યારે ઓત બદલાશે તો નિષ્કર્ષ પણ બદલાશે.
જીવન નામની ઘટના અંગે એક માન્યતા સર્જનહાર ઈશ્વરની છે. તો બીજા દર્શનો વત્ત-ઓછે અંશે કર્મવાદને સ્વીકારે છે. જગતની મોટાભાગની પ્રજા આ કે તે પરંપરા સ્વીકારી લે છે અને તે પણ એકપણ હરફ ઉચાર્યા વિના.
પરંતુ આ રહસ્ય અંગે ખુલ્લું મન ધરાવતા બૌદ્ધિકો, સંશયવાદીઓ માટે જયાં પોલ સાર્વ પ્રેરિત અસ્તિત્વવાદ ખરેખર સ્વીકાર માટે લલચાવનાર બને છે. સાત્ર પોતાનો આ સિદ્ધાંત સમજાવવા માટે એક સરળ દાખલો આપે છે. ધારો કે કોઈ કાષ્ટ કારીગર પોતાના મનમાં કોઈ ફર્નિચર - સમજો કે ખુરશીની ક્લ્પના કરે. એ કાલ્પનિક ચિત્રને વિગતસભર કરે; અને એ ક્લ્પનાના આધારે નક્કર આકૃતિનું નિર્માણ કરે. અહીં સાર્વ એમ કહે છે કે આપણને આમ કોઈએ કયાંય પણ કલ્પ્યા-ધાર્યા નથી, સર્જ્યો નથી, કોઈપણ રીતે આપણને બસ જીવન મળી ચૂક્યું છે. હવે એને અર્થ આપવો અર્ક આપવો દિશા આપવી (કે વહેવા દેવું) એ માટે આપણે સ્વતંત્ર છીએ. એટલું જ નહિ આ સ્વતંત્રતા તો જાણે એક અભિશાપ છે. Not only that we are free, we are condened to be free. આપણી ઉપર કોઈ શિરછત્ર નથી. આપણા મા બાપ નથી.
પ્રબુદ્ધ જીવન
માર્ચ - ૨૦૧૯
