________________
ખૈર, આપણી આ સૃષ્ટિ શાશ્વત હોય કે Big Bang જન્મ હોય, પણ છે કેટલી પ્રકાંડ! એની પરિધિ જ લાખો પ્રકાશવર્ષની છે અને જીવન કેટલું complex છે!
આ સૃષ્ટિ, આ બહ્માંડ આપક્ષને હસ્તિ આપે છે; ઓળખ આપે છે, અનુભૂતિઓ ઝીલવા ઈન્દ્રિયો અને માણવા સજવા મગજ આપે છે. પ્રેમની અનુભતિ, તૃપ્તિની અનુભૂતિ, પ્રસન્નતા, સર્જનોનો આનંદ આપે છે. તો વેદના અને પીડા પણ આપે છે. શું એ અંતર્મુખ થવા માટે છે! અને વિશ્વના રહસ્યો ખોજવાની તરસ આપે છે. આપણા મૂળ –Root- ની ખોજ (સ્વની ખોજ) અને એની સાથે સંલગ્ન થવાની ખ્વાહીશ આપે છે. આ ખ્વાહીશને કાર્લ યુંગ આધ્યાત્મિકતાનો પાયો ગમે છે. એ કહે છે કે આ તરસ આદિમ તરસ છે. કાર્લ માર્કસના કહેવા પ્રમાણે આ (આધ્યાત્મિક્તા સામાજિક ઘટના છે. જ્યારે કાર્લ યુંગ ધાર્મિકતાને અસ્તિત્વગત ગણે છે. આ બધું રોમાંચક છે. મોકળાશવાળું પણ છે, તો જવાબદારીવાળું પણ છે.
હવે બર્નાર્ડ રસેલની ચેતવણી એ કહે છે કે All Scientific Conclusions are but close approximations; and open
to modifications, આ ચેતવણી એમણે તો વસ્તુનિષ્ટ વિજ્ઞાન માટે આપી છે. જ્યારે અમારી ઉપરોક્ત સમજણો તો માત્ર વ્યક્તિનિષ્ટ ઉદ્બોધન છે, અભિવ્યક્તિ છે જે સદંતર નિરર્થક હોય; અસ્થાયી હોય; ગેરમાર્ગે લઈ જાય - આમ સ્વીકારમાં જ બુદ્ધિનું ગૌરવ છે.
પરંતુ અમને મનુષ્યના ચૈતસિક આરોહણોમાં વિશ્વાસ છે. ભવિષ્યના ગર્ભમાં પણ છે. મિલ્ટન અને શેક્સપિયર; ડાર્વિન અને કાન્ટ અને નિત્સે; સ્વામી રામતીર્થ, રમણમહર્ષિ, રસેલ અને કૃષ્ણમૂર્તિ અને અમારા લાખ લાખ વંદનના અધિકારી વર્ધમાન શ્રી મહાવીર.
જૈન ન તત્ત્વજ્ઞાન વસ્તુસ્વરૂપનું જ્ઞાન કરાવે છે. જૈન દર્શનના બધા જ સિદ્ધાંતોનો આધાર દ્રવ્ય, ગુણ પર્યાય છે. વસ્તુવ્યવસ્થાના ક્ષેત્રમાં મહાવીરનું વિશિષ્ટ પ્રદાન છે. સંપૂર્ણ જગત દ્રવ્યપર્યાયાત્મ છે. ગુણોના સમૂહને દ્રવ્ય કહે છે. ગુણ અને પર્યાય વિના દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ નથી. ગુણ અને પર્યાયનો આશ્રય દ્રવ્ય છે. સર્વજ્ઞ ભગવંતે ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્ય યુક્ત પદાર્થનું અસ્તિત્વ દર્શાવ્યું છે. આમ, આ દશ્યમાન જગત શાશ્વત પણ છે અને અશાશ્વત પણ છે. જૈન દર્શન અનુસાર જે વસ્તુ ત્રયાત્મક છે તે જ સત્ છે, વાસ્તવિક છે. વસ્તુ સ્વરૂપનો યથાર્થ બોધ સત્ય તત્ત્વની, સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ માટે ઉપયોગી છે. જે દ્રવ્યની સંપૂર્ણ અવસ્થામાં રહે છે તેને ગુજા કહે છે. દ્રવ્યથી ગુણ જુદા થઈ શક્તા નથી, તેની સર્વ અવસ્થામાં ગુન્ન રહે છે. આ અવસ્થા એટલે પર્યાય. ગુણના વિશેષ પરિણમનને પર્યાય કહે છે. લોક અર્થાત્ વિશ્વ એટલે અનાદિ, અનંત એવી અનંતાનંત વસ્તુઓનો સમુદાય. ભગતીસૂત્રમાં કહ્યું 'પંચાસ્તિકાયમયો લોકઃ' અથવા પદ્ધવ્યાત્મકો લોક' તેમાંની પ્રત્યેક વસ્તુ અનાદિ અને અવિનાશી છે. પ્રત્યેક વસ્તુમાં ગુણો છે જે નિત્ય છે, પ્રત્યેક વસ્તુ પ્રતિક્ષણ નવીન પર્યાયો-અવસ્થાઓ ધારણ કરતી હોવા છતાં પોતાનો સ્વભાવ છોડતી નથી. સોનાનો દાખલો લઈએ – બંગડીરૂપે સોનું હતું તેની વીંટી બનાવી- બંગડી પર્યાયનો વ્યય, વીંટી પર્યાયનો ઉત્પાદ અને સોનુ સોનુરૂપે શાશ્વત છે. પોતાની
છે.
માર્ચ - ૨૦૧૯
(તા.ક.ઃ પુરાણ કથા પ્રમાણે નચિકેતા અને યમરાજ વચ્ચે જીવન, બ્રહ્માંડ ઈ. અંગે મૂળભૂત સંવાદ થયો હતો. એટલે મારા લેખના શીર્ષકમાં એ રૂપકનો ઉપયોગ કર્યો છે.)
આ લખવા બાદ એક અંગ્રેજી પુસ્તક "God - Part of Brain" by matthew Alpar વાંચ્યું, એ મુજબ આપણી consiousness પણ મંત્ર Physioneurolog|cal ઘટના છે. ત્યારથી હું પણ અવઢવમાં છું,
જૈન દર્શન - દ્રવ્યાનુયોગ
પ્રા.ડૉ. કોકિલા હેમચંદ શાહ
ykshah3839@gmail.com
પર્યાયનો કર્તા તે દ્રવ્ય પોતે જ છે અન્ય નહીં. પર્યાય ક્ષણિક, અશાશ્વત છે માટે પર્યાય દષ્ટિ આકુલતા ઉત્પન્ન કરે છે. તે પર્યાય જેમાંથી આવે છે તે શાશ્વતદ્રવ્ય તરફ દૃષ્ટિ કરતા નિરાકુલતાનો અનુભવ થાય છે. લોકની શાશ્વતતા દ્રવ્ય પર આધારિત છે. અશાશ્વતતા પર્યાય પર આધારિત છે. જે બધા ક્ષેત્ર એટલે કે સંપૂર્ણ પ્રદેશોમાં બધા પર્યાયોમાં એટલે કે અનાદિકાળથી અનંત કાળ સુધી સર્વ અવસ્થાઓમાં એકસરખા વિદ્યમાન રહે છે, તેને ગુણી કહેવાય છે.
ગુણના બે પ્રકાર છે (૧) સામાન્ય (૨) વિશિષ્ટ, જે સર્વ દ્રવ્યમાં રહે છે તેને સામાન્ય ગુણો કહે છે, જે ગુણ બધા દ્રવ્યમાં જે ન રહે પણ એક પોતાના જ દ્રવ્યમાં રહે તેને વિશેષ ગુણ કહે છે. જેમ કે જ્ઞાન આત્મામાં જ છે અન્ય પાંચ દ્રવ્યમાં નથી. સામાન્ય ગુણો (Common) છ છે ઃ
(૧)
અસ્તિત્વ - અસ્તિત્વ એટલે હોવાપણું, જે શક્તિને કારણે દ્રવ્યનો કદી પણ નાશ ન થાય, કોઈથી ઉત્પન્ન ન થાય તેને અસ્તિત્વ ગુણ્ણ કહે છે. અસ્તિત્વ ગુન્નથી એ સિદ્ધ થાય છે કે પ્રત્યેક દ્રવ્યની સત્તા કાયમ રહેનારી છે તેમ જ કોઈપણ દ્રવ્ય નવું ઉત્પન્ન થતું નથી. દરેક દ્રવ્યમાં પોતાનો અસ્તિત્વ ગુણ છે અર્થાત્ પ્રત્યેક દ્રવ્યની સત્તા ભિન્ન છે. દ્રવ્ય કાયમ રહે છે. માત્ર તેની સત્તા બદલાય છે. જેમ કે જીવ દ્રવ્ય કદી પણ મરતો નથી. માત્ર તેનો પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૭
