________________
પુરુષ પોતપોતાના ધર્મમાં રહીને પૂર્ણત્વ પ્રાપ્ત કરવા મથે. જો ધર્માચાર્યોને મળવાનો પ્રયત્ન એમણે કર્યો પણ જે છાપ એમની માણસ નીતિમાં ચડિયાતો ન થાય તો એક વાડામાંથી નીકળી ઉપર શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પાડી તે બીજા કોઈ ન પાડી શક્યા. તેમનાં બીજામાં પેસવાથી શું મળવાનું હતું? (નવજીવન-૨૯-૫-૧૯૨૪) ઘણાં વચનો એમને સોંસરા ઉતરી જતાં. પોતાની આધ્યાત્મિક મો. ક. ગાંધી.
ભીડમાં ગાંધીજી તેમનો આશ્રય લેતા. એક સમયે ગાંધીજી ગૌતમ બુદ્ધ જગતને નવો ધર્મ નથી આપ્યો. તેમણે તો ધર્મપરિવર્તન કરવાનાં વિચારમાં આવી ગયા ત્યારે શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આપણને સનાતન ધર્મનું નવું રહસ્ય બતાવ્યું છે. બીજાનો જીવ જ સાચું માર્ગદર્શન આપેલ. લેવાનો નહીં, પણ પોતાનો આપવાનો ધર્મ તેમણે હિંદુ સમાજને રાયચંદભાઈ વિશે એમનો આટલો આદર છતાં ગાંધીજી શીખવ્યો. તેમણે શીખવ્યું કે પશુને હોમીને યજ્ઞ નથી થતાં, પણ તેમને પોતાના ધર્મગુરુ તરીકે હૃદયમાં સ્થાન ન આપી શક્યા. પોતાને હોમીને મનુષ્ય સાચો યજ્ઞ કરે છે. પણ હિંદુ ધર્મ વેદોની એમની એ શોધ કદાચ છેવટ લગી ચાલુ રહી. હિંદુ ધર્મે ગુરુપદને ઉપર કોઈ હુમલો કરે તે સાંખી નથી શકતો. તેથી હિંદુ સમાજે જે મહત્ત્વ આપ્યું છે તેને ગાંધીજી માનનારા હતા. ગુરુ વિના જ્ઞાન બુદ્ધનાં શિક્ષણનું સત્વ ગ્રહણ કર્યું, પણ નવા ધર્મ તરીકે તેનો ત્યાગ ન હોય એ વાક્યને તેઓ ઘણેઅંશે સાચું માનતા, પણ કહેતા કે કર્યો.''(મો.ક. ગાંધી) ૨૨-૫-૧૯૨૪
ગુરુપદ તો સંપૂર્ણ જ્ઞાનીને જ અપાય. જોકે રાયચંદભાઈને ગાંધીજી દુનિયાના બધા ધર્મગ્રંથો વાંચવા છતાં ખરો ધર્મ મળી શકતો પોતાના હૃદયના સ્વામી ન બનાવી શક્યા. તો પણ પોતાના જીવન નથી. ધર્મ વસ્તુતઃ બુદ્ધિગ્રાહ્ય નથી પરંતુ હૃદયગ્રાહ્ય છે. આપણાંથી ઉપર ઊંડી છાપ પાડનાર ત્રણ આધુનિક મનુષ્યોમાં તેમની ગણના જુદી એવી એ વસ્તુ નથી. પરંતુ એ એવી વસ્તુ છે કે જેને આપણે એમણે કરી છે. રાયચંદભાઈએ એમના જીવનસંસર્ગથી, ટોલસ્ટોયે આપણા પોતામાંથી જ ખીલવવાની છે. તે સદા આપણા અંતરમાં તેમના “વૈકુંઠ તારા હૃદયમાં છે'' નામના પુસ્તકથી ને રસ્કિને જ છે. કેટલાકને તેનું ભાન છે. બીજા કેટલાકોને તેનું ભાન નથી. “અન ટુ ધ લાસ્ટ' નામના પુસ્તક દ્વારા તેમના જીવન ઉપર ઊંડો પરંતુ તે તત્વ તેઓમાં પણ છે.” મો.ક. ગાંધી -(૨-૧૯૧૭) પ્રભાવ પાડ્યો હતો.
“મેં બધા ધર્મોનો અભ્યાસ શરૂ કર્યો. “કુરાન'વાંચ્યું. ‘ઝંદ ગાંધીજી અણિશુદ્ધ શ્રાવક હતા. ભગવાન મહાવીરનાં પાંચ અવસ્તા વાંચ્યું. યહૂદીઓનાં ધર્મપુસ્તકો પણ વાંચ્યા. પણ આખરે મહાવત અહિંસા, અપરિગ્રહ, અનેકાંતવાદ, અચૌર્ય અને બ્રહ્મચર્ય મારા ઉપર અસર એ થઈ કે સૌ ધર્મો યથાર્થ છતાં અપૂર્ણ છે. તેમણે સંપૂર્ણ રીતે જીવનમાં ઉતાર્યા હતાં. આ મહત્ત્વનાં સિદ્ધાંતો અપૂર્ણ એટલાં માટે કે આપણે તે સૌનો સિદ્ધાંતોની અપૂર્ણ બુદ્ધિથી જીવનપર્યતે તેમણે આચરણમાં મૂક્યાં હતા, જે ખરા અર્થમાં અર્થ કરવા બેસીએ છીએ. દરેક ધર્મમાં ટીકાઓ અને ભાગ્યો છે. જીવન ધર્મ – Way of Life છે અને જીવનની ખરી સફળતા તેના એક ભાષ્ય કાંઈ કહે તો બીજું કાંઈ કહે, “ગીતા” ઉપર પણ અનેક આચરણમાં જ છે. આ ઉપરાંત સત્ય એ જ ધર્મ, અભય, સ્વાદત્યાગ, ભાષ્યો અને ઉપનિષદ', ૫ પણ હું તો બધા ભાગોથી અને અસ્પૃશ્યતા નિવારણ, જાતમહેનત-સતત પરિશ્રમ, સર્વધર્મ સમભાવ ટીકાઓથી કંટાળ્યો. નાસ્તો અને ભાગી છૂટયો અને બોલ્યો, “અરે અને સ્વદેશી વ્રત વિ. તેમનાં અન્ય જીવનભરનાં મહત્ત્વનાં વ્રતો જીવ’ આમાં તારો પત્તો ન લાગે.' તું તારા હૃદયનો જે સ્પર્શ કરે હતા. આ અંગે ખૂબ જ લખાયેલ હોવાથી સંક્ષિપ્તમાં નામોલ્લેખ તેને વળગ. તું નિર્બળ થઈને હૃદયનાથને શરણે જા'' નવજીવન જ કરેલ છે. ૯-૮-૧૯૨૫ મો.ક. ગાંધી.
ગાંધીજી માનસિક સ્વાચ્ય અંગેના ઉત્કૃષ્ટ તબીબ તો હતા જ “હિંદુ તરીકે મારી પ્રાર્થના એ ન હોય કે ઈતર ધર્મના હિંદુ પરંતુ શારીરિક સ્વાથ્ય ક્ષેત્રે પણ તેમનું પ્રદાન મહત્ત્વનું છે. તેઓ ધર્મ સ્વીકારે. અથવા મુસલમાનની પ્રાર્થના એ ન હોય કે બીજા વિલાયતી દવા કે ઈજેક્શન દ્વારા ઉપચારના વિરોધી હતા. તેમનું ધર્મના ઈસ્લામ સ્વીકારે કે ખ્રિસ્તિની એ પ્રાર્થના ન હોય કે બધા આજે પણ એટલું સચોટ અને ઉપયોગી પ્રદાન છે. કુદરતી ખ્રિસ્તિ થાય. આપણી પ્રાર્થના તો એ હોય કે સૌ પોતપોતાનાં ઉપચાર' તેમના પાંચ ડૉક્ટર હતા - માટી, પાણી, વ્યાયામ, ધર્મમાં મક્કમ બને. ખ્રિસ્તિ સાચો ખ્રિસ્તિ બને, હિંદુ સાચો હિંદુ ઉપવાસ અને રામનામ - આકાશ - તેજ અને વાયુ પણ ઉપચારની બને, મુસલમાન સાચો મુસલમાન બને.' નવજીવન - ૨૨-૧- દયા છે. તેમણે પુના પાસે ઉરૂલીકાંચનમાં કુદરતી ઉપચાર કેન્દ્રની ૧૯૨૮ મો.ક. ગાંધી
સ્થાપના કરેલ જેનો વહીવટ સંતશ્રી વિનોબા ભાવેના ભાઈ શ્રી - ઈગ્લેંડથી બેરિસ્ટર થઈને ત્રીજે જ દિવસે ગાંધીજી સ્વદેશ બાલકોજી ભાવેને સોંપેલ. આ લેખના લેખકને ૧૯૬૫માં 'Jaunપાછા ફર્યા. મુંબઈ બંદરે ઉતર્યા ત્યાં કવિ રાયચંદભાઈ અથવા dice' કમળો થયેલ, કોઈ જ ઉપચાર કામ ન લાગ્યા, ત્યારે એક શ્રીમદ રાજચંદ્રની ઓળખાણ થઈ જે ૨૫ વર્ષનાં ચારિત્રવાન અને મિત્રની સલાહથી ઉરુલી ગયેલ અને ત્યાં કુદરતી ઉપચારથી સંપૂર્ણ જ્ઞાની હતા. ગાંધીજી સાથે ધર્મવાર્તા સિવાય બીજી વાત જ ન કરે. તંદુરસ્ત થઈને પરત આવેલા. ઘણા ધર્માચાર્યોના સંપર્કમાં ત્યારપછી ગાંધીજી આવ્યા. દરેક ગાંધીજી ગ્રામસ્વરાજનાં હિમાયતી હતા. ગામડાં પોતે જ
માર્ચ - ૨૦૧૯ )
પ્રબુદ્ધજીવન
