________________
શ્રી ભક્તામર સ્તોત્ર - આસ્વાદ
ડૉ. રતનબેન ખીમજી છાડવા
(ગતાંકથી ચાલુ....
સર્વભય નિવારક આનાં તવ સ્તવનમસ્તે સમસ્તદોષ | ત્વત્સંકથાપિ જગતાં દુરિતાનિ હન્તિ દૂરે સહસ્ત્રકિરણઃ કરતે પ્રભૈવ । પદ્માકરેષુ જલજાનિ વિકાસભાંજિ ।। ભાવાર્થ :- હે પ્રભો! સર્વ દોષોથી રહિત એવું આપનું સ્તવન ભલે અપ્રાપ્ય હોય પરંતુ આપના ચારિત્રની કથા કે ઉપદેશનો એક માત્ર શબ્દ પણ જગતના પ્રાણીઓના પાપોને દૂર કરે છે, નાશ કરે છે. જેમ હજારો કિરણોથી યુક્ત સૂર્ય પૃથ્વીથી લાખો જોજન દૂર હોવા છતાં પણ તેની સર્વ પ્રથમ પ્રકાશિત પ્રભા-કાંતિ સરોવરના કમળને વિકસિત કરે છે.
વિવેચન :- પ્રસ્તુત શ્લોકમાં સાતમા શ્લોકનો દ્વિરુક્તિ ભાવ જોવા મળે છે. સાતમી ગાથામાં જે વાત કરી છે, તેનાથી આચાર્યશ્રી સંતુષ્ટ થયા નથી. તેથી જ ફરીથી આ ગાથામાં તે જ ભાવોને પ્રગટ કરીને પોતાની અસંતુષ્ટિ બતાવે છે. જો કે ભક્તની અસંતુષ્ટિ જ વારંવાર ભક્તને ભક્તિ કરવા માટે પ્રેરિત કરતી હોય છે. ભક્ત જો સંતુષ્ટ થઈ જાય તો ભક્તિની ઈતિશ્રી થઈ જાય. જે રીતે બીમાર માણસ પોતાની પીડાને વારંવાર યાદ કરીને કહે છે, તેમ ભક્ત પણ પોતાના ભાવોને વારંવાર વ્યક્ત કરે છે.
પ્રસ્તુત શ્લોકમાં આચાર્યશ્રીએ ભાવ અને પ્રભાવનું મહત્ત્વ દર્શાવ્યું છે. જેમ કે ચંદનબાળાના અડદના બાલુડાનું શું મૂલ્ય હતું? પણ ચંદનાના ભાવ મૂલ્યવાન હતા અને આ ભાવોથી વિશેષ પરમાત્મા પ્રભુ મહાવીરનો પ્રભાવ હતો. તેવી જ રીતે સિદ્ધ પરમાત્મા તો આપણાથી સાત રજ્જૂ દૂર સિદ્ધક્ષેત્રમાં બિરાજે છે અને અરિહંત પરમાત્મા પણ વર્તમાનમાં મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિચરે છે, તેમ છતાં તેઓનો પ્રભાવ કેવો હોય એ વાત કમળ અને સૂર્યના દૃષ્ટાંતથી આચાર્યશ્રીએ સમજાવી છે.
માનતુંગ આચાર્યશ્રી ભક્તિ યોગનો મહિમા દર્શાવતા કહે છે કે, જેમ દૂર દૂર અંતરિક્ષમાં રહેલ સૂર્ય પોતાના કિરણો અવનિ પર ફ્લાવે છે ત્યારે સૂર્યના આ તેજસ્વી કિરણોની પ્રભા સરોવરમાં હેલ પદ્મકમળ પર પડતાં જ તે વિકસિત થવા લાગે છે. તેની કોમળ પાંખડીઓ ઉઘડવા લાગે છે, ને જોતજોતામાં જ બધા કમળ પૂર્ણરૂપે ખીલી ઊઠે છે. જેમ પાણીનું સરોવર દૂર હોય તો પણ તેના ઉપરથી પસાર થતી જલબિંદુઓની શીતળતા ગ્રીષ્મના તાપથી તપ્ત પથિકને ઠંડક આપે છે. બસ, એવી જ રીતે પ્રભુના નામસ્મરણ રૂપ તેજસ્વી કિરણોનો સ્પર્શ થતાં જ ભક્તોના પાપ નાશ થવા લાગે છે. હૃદયમાં આત્મિક ગુણો ખીલવા લાગે છે અને રોમ-રોમ
૪૪
ઉલ્લસિત બની કમળની જેમ પૂર્ણ વિકસિત બની મન આનંદિવભોર બની નાચી ઊઠે છે.
પ્રભુની પૂરી સ્તુતિની વાત તો દૂર રહી, પ્રભુના નામસ્મરણથી જ અનાદિના મિથ્યાદિ પાપો દૂર થઈ જાય છે. સમ્યક્ દૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રભુનો આ કેવો અદ્ભુત પ્રભાવ છે! જો સ્મરણ માત્રથી આટલું બધું મળતું હોય તો પછી પ્રભુભક્તિમાં લીન બની સ્તુતિ કરવામાં આવે તો કેવો અનન્ય લાભ મળે. તે તો માત્ર અનુભવગમ્ય છે.
આચાર્યશ્રીએ પ્રસ્તુત શ્લોકમાં 'અન્ન સમસ્ત વયમ્' શબ્દ દ્વારા પરોક્ષ ભાવે સ્તોત્રનો મહિમા કેવો હોય અને કોર્ન સ્તવન કહી શકાય તેવો ભાવ દર્શાવ્યો છે. અર્થાત્ એવું સ્તવન કે જેમાં સ્તવનના બધા દોષો શૂન્ય - અસ્ત હોય, થઈ ગયા હોય, ઉદ્દભવ્યાં જ ન હોય તેવા સ્તોત્રને ‘ત્ત રામા મ્' - સમસ્ત દોષ અસ્ત છે, એમ કહી શકાય. માણસ ગમે તેવું સ્તોત્ર બનાવે પણ એમાં જો ભગવદ્ સ્તુતિ ન હોય તો તે સ્તોત્ર ધર્મદ્રષ્ટિએ બરાબર ન કહેવાય. કદાચ ભગવદ્ સ્તોત્ર હોય પણ તેમાં દૂષિત ભાવનાનું પ્રદર્શન હોય તો સ્તોત્ર દૂષિત કહેવાય. દોષરહિત હોય તેવું નિર્દોષ સ્તોત્ર સહુને કર્યાં પ્રાપ્ત થાય છે! અને પ્રાપ્ત થાય તો પણ બધા તેનું અનુગાન કરી શકતા નથી. તેથી સ્તુતિકાર પણ અહીં કહે છે કે આવું શુદ્ધ કે જેના બધા દોષો અસ્ત થઈ ગયા છે, તેવાં સ્તોત્રને રહેવા દો, બોલી ન શકાય તો હરકત નથી, પરંતુ તેની એક સંકથા અર્થાત્ સમ્યક્ પ્રકારે કહેલી ક્યા પણ પાપોનો નાશ કરે છે. પ્રભુના ઉત્તમ ગુણોની સુકથા જગતના પાપોને દૂર કરવા સમર્થ છે. આચાર્ય પદ્મનંદી મુનિએ પણ આ જ વાત કરી છે કે, ''ચૈતન્ય પ્રીતિ ચિત્તમાં રાખી કથા પણ સાંભળે તે ભવ્ય ભાવિ મોક્ષનો પાત્ર જ ધ્રુવપણે બને.'' એ જ રીતે સ્તુતિકારે સ્તોત્રનું ગૌરવ તેમ જ સ્તોત્રથી સંબંધિત કથાનું પણ ગૌરવ બતાવી ઉભય ગૌરવાલંકાર' પ્રગટ કર્યો છે. વિશેષમાં અહીં તેમના વિશ્વાસનું પરમ માધુર્ય અને શ્રદ્રાની પ્રબળતા જોવા મળે છે.
પ્રસ્તુત શ્લોકના છેલ્લા પદમાં તેઓ દર્શાવે છે કે સૂર્યની પ્રભા કમળના સમૂહને વિકસિત કરે છે. અર્થાત્ કમળ સ્વયં સુંદર છે. કોમળ તેમ જ મનોહર રંગોથી સુશોભિત હોય છે. આવા ત્રિગુણાત્મક કમળ જ્યારે વિકસિત થાય છે ત્યારે તેના નિર્લિપ્ત ભાવોને પ્રગટ કરે છે, એટલે જ સાધનાના ક્ષેત્રે જળકમળવતું સાધના સુપ્રસિદ્ધ છે. ભોગોમાં સ્ત્રીને પણ જે નિર્લિપ્ત રહે છે તેની તુલના કમળ સાથે કરવામાં આવે છે. આવા કર્મયોગી નિર્લિપ્ત જીવોનો વિકાસ તે અધ્યાત્મ પ્રતિભાને દર્શાવે છે. આમ કમળ અને કમળનો વિકાસ તથા કર્મયોગીનો કર્મમાં રહેવાં છતાં થતો ભાવવિકાસ બંને મહત્ત્વપૂર્ણ છે. સૂર્યની પ્રભા જેમ કમળને વિકસિત કરે છે તેમ ભક્તિની પ્રભા
માર્ચ - ૨૦૧૯
પ્રબુદ્ધ જીવન
