________________
નવો ગ્રંથ રચ્યો; કઈ કઈ રીતે શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે અજ્ઞાનને દૂર કર્યું. નથી? ' (સોમપ્રભવિરચિત 'સ્વીપક્ષવૃત્તિયુક્ત શતાર્યકાવ્યઃ' (પ્રાચીન સાહિત્યોહાર ગ્રંથાવલિ : ગ્રંથ ૨, મુનિશ્રી ચતુરવિય સંપાદિતઃ પ્રકાશ સારાભાઈ નવાબ) પૃ. ૧૨૪)
હેમચંદ્રાચાર્યે સર્જેલી કૃતિઓમાં વિશ્વસનિયતામાં એમણે પોતે કેટલીક કૃતિઓને અંતે કરેલા ઉલ્લેખો સહાયક બને છે અને એ પછી
ઉપનિષદમાં ત્રિ અન્વવિધા
ડૉ. નરેશ વેદ
આ વિદ્યા ‘બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ'ના પ્રથમ અધ્યાયના પાંચમાં બ્રાહ્મણમાં રજૂ થયેલી છે. પહેલાં ત્યાં એ કેવી રીતે કહેવાયેલી છે એ જોઈએ અને પછી આજના વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણથી એને કેવી રીતે સમજી શકાય તે વિચારીએ.
ઋષિ કહે છે ઃ પ્રજાપતિએ પોતાનાં શાન અને તપના પ્રભાવથી સાત પ્રકારનાં અન્નનું સર્જન કર્યું. એમાંથી એક અન્ન બધાને માટે, બેનું દેવતાઓ માટે, ત્રણનું પોતાના માટે અને એકનું પશુઓને માટે વિતરણ કરી દીધું. પશુઓને પ્રદાન કરવામાં આવેલ અન્નમાં, પાની ક્રિયા કરનારા અને ન કરનારાં બધા જ પ્રતિષ્ઠિત છે.
સોમપ્રભાચાર્ય અને પ્રભાદ્રે પણ એમની કૃતિઓના ઉલ્લેખો આપ્યા છે. (ક્રમશ:) __
૧૩-બી, ચંદ્રનગર સોસાયટી, જયભિખ્ખુ માર્ગ, પાલડી, અમદાવાદ - ૩૮૦૦૦૭. ફોન ૦૭૯-૨૬૬૦૨૬૭૫ / મો. ૦૯૮૨૪૦૧૯૯૨૫
(જાણેલું), વિજિજ્ઞાસ્ય (જાન્નવાયોગ્ય) અને વિજ્ઞાત (ન જાશે.લું) છે. જેમ કે, વાક્શક્તિ વિજ્ઞાત છે, મન વિજિજ્ઞાસ્ય છે અને પ્રાણ અવિજ્ઞાત છે. આમાંથી વાક્શક્તિ પૃથ્વી અને અગ્નિથી યુક્ત હોય છે. મન ઘુલોક અને આદિત્યથી યુક્ત છે અને પ્રાણ જળ અને ચંદ્રથી યુક્ત છે. જે આ વિદ્યા જાણે છે તે શોમુક્ત અને પાપમુક્ત થઈ પૂર્ણ થઈ રહે છે.
ઋષિની એ કાળની ભાષામાં કહેવાયેલી વાતને હવે આપણે આપણી આજની ભાષામાં મૂકીને સમજવાનો પ્રયાસ કરીએ.
અન્નનો સામાન્ય રીતે અર્થ ખોરાક થાય છે. અહીં એનો અર્થ વધારે વિશાળ પણ ચોક્કસ અર્થમાં કરવામાં આવ્યો છે. અન્ન કે ખોરાક ખાવા માણવાની પ્રક્રિયા કેવળ મોં દ્વારા જ થતી નથી. આપણી ઈન્દ્રિયો (આંખ, કાન, નાક, જીભ અને ત્વચા) ને પણ અન્ન (ખોરાક) આરોગવા અને માણવાની આદત છે. રૂપ સૌંદર્ય આંખનો, મધુર નાદ ધ્વનિ કાનનો, સુગંધ નાકનો, સ્વાદિષ્ટ વસ્તુઓ મનો અને શીતોષ્ણ સ્પર્શ ત્વચાનો આસ્વાદ અને ઉપભોગનો ખોરાક છે. આ ઈન્દ્રિયો આ બધાનો આસ્વાદ અને ઉપભોગ પાત્રની મદદથી જ કરી શકે છે. એટલે આ બધાં વડે ભોગવાતા ભોગ તત્ત્વતઃ પ્રાણનો જ ખોરાક છે. તેથી આ વિશ્વ અને તેના પદાર્થો પ્રાણનો ખોરાક છે. અને આ પ્રાણ એટલે શ્વાસ નહીં, પણ સર્વોચ્ચ ચૈતન્ય. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો બધી વસ્તુઓ આ ચૈતન્યના અન્નરૂપ છે. સાંખ્યદર્શનની પરિભાષામાં કહીએ તો પ્રકૃતિ પુરુષનો ખોરાક છે. બધાં દ્રવ્યો અને પદાર્થો (objects) વિષય (subject)ના અન્નરૂપ છે.
આપણી પાસે વાક્, મન અને પ્રાણની ત્રણ શક્તિઓ છે. એ શક્તિઓના બળ વડે આપણે મન, વચન અને કર્મ દ્વારા વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચારની ક્રિયાઓ કરીએ છીએ. આ ક્રિયાઓ સ્થૂળ ભૌતિક વિશ્વ, સૂક્ષ્મ અંતરિક્ષ વિશ્વ અને દિવ્ય સ્વર્ગલોક સાથેના અનુબંધે અને અનુસંધાને થઈ શકે છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો એ ક્રિયાઓ ત્રણ પ્રકારની હોય છે ઃ વૈયક્તિક, સાર્વત્રિક અને દિવ્ય.
આખું વિશ્વ જ અન્નમય છે, એટલે તો કવિ પ્રેમાનંદે કહેલું : અન્ને ઊભો સંસાર' આ અન્ન સાત પ્રકારનું છે. આમાંથી જેને મહત્ તત્ત્વ એટલે સમષ્ટિ બુદ્ધિનું તત્ત્વ છે, તે અન્ન બધાને માટે છે. કોઈ પ્રબુદ્ધ જીવન માર્ચ - ૨૦૧૯
પિતા પ્રજાપતિએ જે સાત અન્નોનું સર્જન કર્યું એમાંથી ધરતીમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ એક અન્ન સામાન્ય છે. એમાં દરેકનો હિસ્સો છે. તેથી દરેકે સમાન રૂપે એનો ઉપભોગ કરવો જોઈએ, બધાને માટે નિર્ધારિત આ અન્નનો, એક્લા જ ઉપભોગ કરનાર ક્યારેય પાપથી વિમુક્ત થતો નથી. અગાઉ જે બે અન્નોને દેવતાઓ માટે દર્શાવવામાં આવેલ છે એમાં એક હવન દ્વારા આપવામાં આવેલ કુત છે અને બીજું પ્રત્યક્ષ આપવામાં આવનાર પ્રત છે. કેટલાક વિદ્વાનો અને દર્શ ને પૂર્ણમાસ પણ કહે છે. પશુઓને માટે આપવામાં આવેલ અન્ન તે પયપાન કરવા યોગ્ય દૂધ છે. શ્વાસ લેનારા અને ન લેનારા બધા જીવ, આ દૂધ (એટલે કે પોષક દ્રવ્ય) ઉપર જ આધારિત છે. આ બધા દ્વારા અન્ન નિરંતર આરોગવામાં આવતું હોવા છતાં આ અન્ન ખૂટતું નથી. કારણ કે જે આ અન્નને ઉત્પન્ન કરે છે એ પુરુષ ક્ષયરહિત છે અને ફરી ફરીને અન્નનું ઉત્પાદન કરવામાં સમર્થ છે.
આ
એ પુરુષે ત્રણ અન્નોની પસંદગી પોતાના માટે કરી છે. એ ત્રણ અન્ન છે મન, વાણી અને પ્રાણ. આ મન, વાણી અને પ્રાણ એ જ ત્રણ લોક છે. જેમકે વાક્ (વાણી) પૃથ્વી લોક છે, મન અંતરિક્ષ લોક છે અને પ્રાણ થ્રુ (સ્વર્ગ) લોક છે. એટલું જ નહીં આ વાણી, મન અને પ્રાણ એ જ ત્રણ વેદો છે. વાક્શક્તિ ઋગ્વેદ છે, મન યજુર્વેદ અને પ્રાણ સામવેદ છે. આ ત્રણ જ દેવતા, પિતૃગણ અને મનુષ્ય છે. જેમ કે, વાક્શક્તિ દેવતા છે, મન પિતૃગણ છે અને પ્રાણ મનુષ્ય છે. આ ત્રણેય માતા, પિતા અને પ્રજા (સંતાન) છે. જેમ કે, વાક્ માતા, મન પિતા, અને પ્રાણ પ્રજા એટલે કે સંતતિરૂપ છે. આ જ વિજ્ઞાત
છે.
