________________
ત્યારે આચાર્ય મહારાજે તેનો મુકાબલો હિંમતથી કરવો, એવો બોધ વ્યક્ત થાય છે. કાલકાચાર્યના ચિત્રમાં એક તરફ રાજા ગર્દભીલ અને બીજી તરફ આચાર્યકાલક બિરાજેલા છે. રાજાના સિંહના આસન પર સુંદર છત્ર છે જે કાળા રંગનું ચિત્રણ કરેલું છે તે આવનારી સમસ્યાઓ દર્શાવે છે. નીચે દર્શાવેલા બે ઘોડા તેના વિશાળ લશ્કરની માહિતી આપે છે. કાલકાચાર્યની ઉપર ત્રણ બાણ થકી વિજય ધ્વજ બતાવ્યો છે તથા નીચેના બે સિપાઈઓ શસૈન્યની સેનાનું સૂચન કરે છે. આચાર્યશ્રી વીરપુરુષની જેમ બિરાજીને ઉપદેશ આપે છે. આ લઘુચિત્ર શૈલીની વિશેષતા એ છે કે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિનો ચહેરો એક તરથી બતાવવામાં આવે ત્યારે એની બીજી આંખ પણ બતાવાય છે. ચહેરામાં હડપચીનો આકાર હંમેશાં ત્રિકોણ રાખવામાં આવે છે. રાગમાળા ચિત્રકળા
રાગમાળા ચિત્રકળાને સંગીત, રાગ અને ચિત્રનો ત્રિવેણી સંગમ કહી શકાય. મધ્યકાળમાં ગુરુ મહારાજાઓ સંગીતના રાગ રાગિણીના ચિત્રો તૈયાર કરાવતા હતા. આ ચિત્રશૈલીનો વિકાસ પાટણ, બુદિ, કોટા, જયપુર, કિશનગઢ, નાથદ્વારા વગેરે નગરોમાં થયો, પૂરણચંદ્રજી નાહરના 'કુમારસિંહ ભવન'માં રાગ રાગિણીનાં ચિત્રોનો ઘણો મોટો સંગ્રહ છે.
જ્યારે આત્માને કંઈક વ્યક્ત કરવાની ઈચ્છા જાગૃત થાય ત્યારે હ્રદય અને મન એમાં જોડાય છે સાથે કુંડલીનીમાંથી નાદ
૧૬
ઉત્પન્ન થાય છે અને રાગ ઉત્પન્ન થાય છે. રાગ-રાગિણીમાં સાત સ્વરોનું (સા.......ગ...મ...પ...ધ...ની) સંયોજન હોય છે. મુખ્યત્વે ૬ રાગો છે. ભૈરવ, માલકૌંસ, હિંડોલા, દીપક, શ્રી અને મેઘા છે. આ દરેકની પાંચ પત્નીઓ હોય છે જે રાગિણી તરીકે ઓળખાય છે. તેમને પુત્રો પણ હોય છે. આમ રાગરાગિણીનો સંપૂર્ણ પરિવારના ઘણાં ચિત્રો સત્તરમી સદીથી લઈ વીસમી સદી સુધી તૈયાર થયાં છે. એમાં જૈનશ્રેષ્ઠિઓનો ફાળો પણ સવિશેષ રહ્યો. જૈન ગ્રંથભંડારોમાં ઘણાં રાગમાલા ચિત્રો સંગ્રહિત થયા છે.
પ્રાચીન રાગમાલાના ચિત્રોના સમૂહો ઈ.સ. ૧૩૫૦માં વાચનાચાર્ય શુદ્રકલાજીનો ગ્રંથ સંગીતોપનિષદ-સારોદ્ધાર, ઈ.સ. ૧૫૦૦માં જયસિંહસૂરિના સચિત્ર કલ્પસૂત્ર વગેરેમાં જોવા મળે છે. ગુજરાત પછી આ કળા મેવાડી, રાજસ્થાની, પહાડી, બિકાનેરી વગેરે કળાના ક્ષેત્રોમાં વિકાસ પામી. ચિત્રમાં એક યુગલ હિંડોળા પર ઝૂલે છે અને દાસીઓ એ ઝુલાને હિંચોડે છે. ઉપવનમાં
रागदी डोस गनितंबिनी मेदत नमुना माधान क कोलकं बधुनिक बुरपहिमालः कथितामुनीर ॥३॥॥॥॥
ખીલેલાં પુષ્પો, પશુ પક્ષીઓ જોઈ શકાય છે. વસંત રાગને રાગિણીનાં
ચિત્રમાં રંગની પિચકારી, ઢોલ, પખવાજ, રંગબેરંગી કુસુમ, જળ ભરેલા કુંભ, વગેરેનું ચિત્રણ હોવાથી એ ચિત્ર વસંત રાગ-રાગિણીનું છે એમ અનુભવાય છે. ચિત્રમાં ઉપરની તરફ રાગનું વર્ણન આપેલું હોય છે.
પ્રબુદ્ધજીવન
n
1105-A, ઝેનીલ ટાવર, પી.કે.રોડ, મુલુંડ (વેસ્ટ) મો. ૯૮૨૧૮૭૩૨૭
માર્ચ - ૨૦૧૯
