Prabuddha Jivan 2019 03

Author(s): Sejal Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 6

સુખની આ વાત મનોજ જોશીના નાટક 'કાગડો'માં સુંદર રીતે મૂકાઈ છે. એ પણ એ જ કહે છે, ચેત, સુખને સમજ ? આખરે મનુષ્યની ઈચ્છા મોટા ભાગે સુખી થવાની હોય છે પણ સુખ શું છે, એની એને ખબર નથી હોતી. જાણીતા અને પ્રયોગશીલ સર્જક મનોજ જોશીનું નાટક હમણાં ‘કાગડો' જોયું. આમ તો નામ સાંભળીને કુતૂહલ જન્મ અને શહેરમાં વધી ગયેલા કાગડાઓ જોઇને એમ થાય કે આ કયા કાગડાની વાત હશે ? અંદાજે પોણા બે- બે કલાકના આ નાટકમાં સુખને શોધવાની જે રમત આદરી છે, તે કમાલ કરી ગઈ છે. નાટકનું વિષય વસ્તુ એક સુખી માણસની આજુબાજુ તેના સુખી હોવાના કારણોની શોધ આદરે છે. પત્ની મરી ગઈ છે અને એક માત્ર દીકરી પોતાની સફળ જિન્દગીમાં મસ્ત છે, આ નાનકડા જન્મ સ્થાન એટલે કે ચાલીના ઘરથી તે હવે મોટા ઘર અને પછી વિદેશ સુધીનો વિકાસ કરે છે. તેની વાતોમાં પ્રેક્ટીકલ અભિગમ છે અને તે પોતાને સુખી રાખી રહી છે, તેમ તેને લાગે છે. તે પોતાની સાથે પોતાના પિતાને પણ સુખી રાખવા માંગે છે. દીકરીને મન સુખ ભૌતિક સાધનોમાં છે, જ્યારે પિતાને મન સુખ ત્યાં નથી. પણ પિતા દુઃખી છે ખરા ? શું પિતાને સુખની શોધ છે ખરી? પિતાને મન સુખ શું છે ? આ વૃદ્ધ પિતા પર જાહેરમાં એક કાયદાકીય મુકાદમો ચાલે છે, અને તેમના પર આરોપ છે, કે તે સુખી છે, એવો દાવો કરનાર આ માણસ દંભ આચરીને, સમાજને મૂર્ખ બનાવે છે. અહીં આપણે ખરા અર્થમાં સુખને સમજવાનો એક નવો પ્રવાસ આદરીએ છીએ ? સુખ શું છે ? અને સામાન્ય સુખના કહેવાતા વિચારો અને એની પાછળની પ્રતિક્રિયાનું જે પ્રતિબિંબ પડે છે તે બહુ જ ઉત્કૃષ્ટ રીતે દર્શાવ્યું છે. દરેક બાબતમાં સુખ શોધી લેવું તે ફિલોસોફી અને તેનું અનુકરણ કરવાના પ્રયોગો, બન્ને બહુ જ વેગળી બાબત છે. જે રીતે આ વિભાવનાનું મંચન કરી આકારિત કરી છે, એ રીતિ અનેરી છે. કાગડો જોયા પછી ફરી એકવાર આપણે આપણી જાતને કેવી મૂર્ખ બનાવીએ છીએ, તેવો અનુભવ થાય છે. આપણે સુખને જ્યાં શોધીએ છીએ તે ખરેખર સુખ છે કે આપણી કદી ન થંભવાની અપેક્ષાઓ કે પછી માત્ર આપણને ભ્રમિત રાખતો આપણો વ્યવહાર. પોતાની સાથે બહુ દિવસથી બેસીને વાત નથી કરી. રોજે રોજ દોડવાની લાહ્યમાં જાતને લેવાનું ભૂલી ગયા છીએ અને જે પ્રથમ આવવા દોડે છે તે આપણું કદાચ નિર્જીવ શરીર છે. આપણે કદાચ આપની જાતને બે ભાગમાં વહેંચી નાખી છે. એક ચેતન અવસ્થા જેને ક્યાંક લોકરમાં મૂકી દીધી છે જે રીએક્ટ કરવાનું ભૂલી ગઈ છે અને એ કરે તો પણ આપણું બીજું મન એને ચૂપ કરી દે છે. બીજી અવસ્થા આપણી મદમસ્ત અને ભ્રમિત અવસ્થા, જે જાત અને જગતની સામે વ્યવહારનું મહોરું પહેરી ચાલે છે. જેને અંદરના ચેતન સાથે કોઈ લેવા દેવા નથી. પણ એક માણસ જે આ સુખને પામી ગયો છે તે આવે છે અને ભ્રમિત જાળાંઓને છંછેડે છે અને બધા જ પોકળ પત્તા પડવા માંડે છે, ત્યારે જે ગર્ભિત સત્ય મળે છે, તે હતું તો અંદર જ પણ તેને આપણે પહોંચ બહાર કરી દીધું હતું, આ કાગડાની ઉડાઉડ દ્વારા મનોજભાઈ એ આંતરિક પ્રવાસની નાટકીય સફર કરાવે છે અને જર્જરિત આડંબર તૂટી પડે છે અને જે અંદરથી સ્વસ્થ અને સાગ અને સુંદર હતું તેવું સ્થિર સત્ય મળી આવે છે. સુખ ખરેખર તો એક અવસ્થા છે, જેનો સીધો સંબંધ મન સાથે છે અને મન મછંદર એને પામી લે છે પછી બાહ્ય અવસ્થા, પરિસ્થિતિ બદલાયા કરે પણ એને ફરક નથી પડતો. આ બાહ્ય પરિવેશ આંતરિક ભીતરને ચડે છે અને સુખ જ સુખ અનભવાય છે. આ વાત કાગડો હસતાં-હસાવતાં સમજાવી જાય છે. મનોજ જોશીના આ નાટકને હું અધ્યાત્મ કે ચિત્તન એવા કોઈ નામ હેઠળ બાંધવા નથી ઇચ્છતી. પણ વાત તો એટલી જ છે કે ઊંચા મહેલમાં રહેતો કે નાની ચાલીમાં, હીંચકે બેસતો કે જમીન પર, આ કાગડો પોતાના મનનો માલિક છે અને તેને સુખી રહેતા આવડી ગયું છે, તે વિકાસના નામે સમર્પિત નથી થયો અને અપેક્ષાઓનું ઝાડ વાવી ફળ માટે દોડાદોડ નથી કરતો. તેને જે મળ્યું છે, તેનો આનંદ લેતા આવડે છે અને એ આનંદનો રસ, તેની બીજી ઈચ્છાઓનાં નામે સુકાઈ નથી ગઈ. આપણે બધાએ આપણી અંદર આવો જ એક કાગડો રાખવો જોઈએ, આ કાગ-મન જેને મળે તેવું કરે. બાકી તો અનંત ઇચ્છાઓ અને પછી પહોંચી ન શકાય એવું આભ આપણને કહે જ છે, ચાલો સહુ ચાલો, દોડો સહુ દોડો, હાંફ ચડે પછીયે દોડતા રહો, તમે તમારા પડછાયાને હરાવવા દોડતાં રહો. દોડો દોડો દોડો...આ રસ્તે તમને અજંપો મળશે અપાર, પણ તોયે દોડતાં રહો. નથી જોઈતો આ કાંટાળો પ્રદેશ તો પછી થોભો, તમારી વીરડી તમારી જ અંદર વહી રહી છે, તેને સાંભળો, રોજ સૂતાજાગતા તેની સચેતન અવસ્થાને સાંભળો. આ નાટક આપણને સુખ નામના શબ્દનો પરિચય કરાવે છે, કારણ આપણે તો એ શબ્દને ચીરીને ક્યાંય રસ્તા વચ્ચે હણી નાખ્યો છે. ફરી એક વાર સુખને સમજાવતું, સ્પર્શતું નાટક ‘કાગડો' આપણા સહુની, યાત્રા છે. ગમશે બધાને. કેટલાક શબ્દો બહુ વપરાઈને ઘસાઈ જાય છે ત્યારે આવી ઉડાઉડ એ શબ્દને ફરી જીવંત કરે છે, અહીં સુખ ફરી પાંગર્યું છે, જેને ગમે, તેને લણવાની છૂટ છે.
| ડૉ. સેજલ શાહ Mobile : +91 9821533702
sejalshah702@gmail.com (સંપર્ક સમય બપોરે ૨ થી રાતના ૯ સુધી)
પ્રબુદ્ધ જીવન
માર્ચ - ૨૦૧૯