________________
ગાંધી જીવું
all ક્રāyalalerje 99 ] [ કઢણું ke ky!e G [3] Raj ave ty!e lip |J[lc dj title ty!e [pps [3]le f y late Hણુ!e [99pG [3]lc
આ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૫
એ વૃંદની પ્રાર્થનાને પરિપૂર્ણ કરી રહી હતી. ધૂપ વગેરે સુગંધી પદાર્થોની સુવાસ સમગ્ર વાતાવરણમાં વ્યાપી ગઈ. પછી તો ભડકો એટલો ઉગ્ર બન્યો કે, પહેલી હારમાં બેઠેલાઓ ત્યાં ટકી ન શક્યા. સાંજે છ વાગ્યે મહાત્માનો દેહ સંપૂર્ણપશે ભસ્મરૂપ બની ગયો.
પ્રબુદ્ધ જીવન
ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક ૭ પૃષ્ઠ ૫૭ અંતિમ
સપાટે એ સવાલને સદાને માટે નિર્વિવાદ બનાવી મૂકો.
‘અહિંસા આખી દુનિયાને આવરી લઈ શકે એવું તેમણે જેને વિષે કહ્યું હતું તે અહિંસાની તાકાતનું રહસ્ય તેઓ પામ્યા હતા ?” એ સવાલનો જવાબ પણ એ પૂરો પાડે છે. એક જ વિચાર સમગ્ર દુનિયાને આવરી લઈ શકે, એમ તેમણે જાહેર કર્યું હતું પરંતુ સાથે સાથે તેમણે એમ પણ કહ્યું હતું કે, વાણી અને કાર્યમાં તેને પૂરેપૂરી રીતે વ્યક્ત કરવામાં દેહધારી કોઈ પણ માનવી ક્યારેય સફળ થયો નથી. વાણી કે કાર્યના વાઘામાં વિચારને સજ્જ કરવાનો પ્રયાસ તઃ તેને સીમિત કરે છે. એથી કરીને, કેટલાક વખતથી તેઓ કહેવા લાગ્યા હતા કે, હું મારી પાછળ અહિંસાનો એક સંપૂર્ણ દાખલો મૂકી જઈ શકું તો, મેં મારું કર્તવ્ય બજાવ્યું છે, એવો પૂરેપૂરો સંતોષ મને થશે. આ અવિન પરથી ચાલ્યા જવાની રીતમાં તેમની આકાંક્ષાના એ એક પૂર્ણ કાર્યને પૂરેપૂરી રીતે મૂર્તિમંત કરીને અહિંસામાં સુષુપ્તપણે રહેલી સંપૂર્ણ તાકાત કેવી રીતે મુક્ત કરી શકાય અને એ શક્તિ મુક્ત થાય ત્યારે તે શું સિદ્ધ કરી શકે એ તેમણે દર્શાવી આપ્યું,
આવો પુરુષ કદી મરતો નથી. ‘તે જીવે છે, તે જાગે છે-મૃત્યુ મરણ પામ્યું છે, તે નહીં.'
વે છે. નિત્ય એક એક, જાગતો પદ્મ 'એ' જ છે, થાય છે મૃત્યુનું મૃત્યુ, કિન્તુ અ-મૃત ‘એ' રહે. અન્યાર્યો ખાતા એવા વિશ્વના ભોજનો સહુ
સૂર્ય આથમતાં મેદની વિખેરાવા લાગી. અમે પાછા ફર્યા ત્યારે બિરલા ભવન અંધકારમાં ડૂબી ગયું હતું. તેમની હાજરીએ હજી ગઈ કાલ સુધી જેને દુનિયાના કેન્દ્રના રૂપમાં પલટી નાખ્યો હતો. એ તેમના સ્મશાન-શાંતિવાળા દીવારહિત ઓરડામાં પેલો સવાલ ફરીથી મારા મનમાં ઊઠ્યો. ગાંધીજી હંમેશાં કહેતા હતા કે, અહિંસા દુનિયામાં સૌથી વધારે સક્રિય બળ છે. એ સઘળી મુશ્કેલીઓ પાર કરે છે અને તેની આગળ દ્વેષમાત્ર અવશ્ય ઓગળી જાય છે. તો પછી, અહિંસાના અવતાર સમા તેઓ ખૂનીની ગોળીનો ભાગ શાને બન્યા? એ કોયડાની ગૂઢતાએ મને હંફાવી મૂક્યો. અને પછી અંતરની ગડમથલ શાંત પડતાં સૌધી અને સ્પષ્ટ જવાબ લાો. પોતાના અંત દ્વારા ગાંધીજીએ આપણે માટે એ પ્રશ્નાર્થનું ચિહ્ન દૂર કર્યું. ‘આપણાં કાર્યો આપણાં છે, તેનાં પરિણામો આપણાં
19.
બિલકુલ નથી.' માણસ ઘટનાઓ પર હંમેશાં અંકુશ રાખી શકો નથી, કેમ કે ચૈવ ચચાા પંચમમ્ પ્રમાણે એ અજ્ઞાત નિયતિને અધીન છે. પરંતુ સત્યાગ્રહી તેમાંથી અનિષ્ટ તત્ત્વ હંમેશાં દૂર કરી શકે છે. અને વિશ્વ પ્રત્યે સત્ય અને અહિંસાને અનુસરીને સાર્યા વર્તાવ દાખવીને તેને અમૃતમાં પલટી નાખે છે અને એ રીતે જીવનના અકસ્માતોમાંથી તેમનો ડંખ અને મૃત્યુ પાસેથી તેનો વિજય હરી વે
ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાચ વિશેષ
તે
પોતાની કારકિર્દીની પરાકાષ્ઠાને સમયે અને જાકી જાવનભરની સેવાના બદલા રૂપ હોય તેમ ખૂનીની ગોળીઓ, પોતાના દિલમાં ઈતરાજી કે ક્રોધ વિના અને પોતાની અંતિમ સભાન ક્ષણ સુધી રામનું નામ રટતાં અને ખૂનીને માટે પ્રાર્થના કરતાં કરતાં ઝીલીને ગાંધીજીએ એ કરુણ ઘટનાને વિજય અને કૃતકૃત્યતામાં પલટીનાખી. એ રીતે તેમણે સત્યાગ્રહના કેન્દ્રવર્તી સત્યને રોમાંચક રીતે પ્રદર્શિત કરી બતાવ્યું – બીજી કોઈ પણ રીતે એ ન કરી શકત – કે, નિષ્ફળતાને તે સફળતાની દિશાના પગથિયામાં પલટી નાખે છે, શરણાગતિ દ્વારા વિજય મેળવે છે અને હારવા છતાં અને કેટલીક વાર હાર દ્વારા તે છે; એ કદી પણ નિષ્ફળ નીવડતો નથી. પોતાના સમગ્ર જીવન દરમ્યાન જેને માટે તેમણે પરિશ્રમ અને જહેમત ઉઠાવ્યાં હતાં તે કોમી એકરાગની સ્થાપના કરવામાં પોતાના જીવનકાળ દરમ્યાન વિફળ નીવડ્યા હતા. તે એટલે સુધી કે, વધુ ને વધુ લોકો ખુદ તેના પાપાને વિષે પણ શંકા કરવા લાગ્યા હતા. તેમના અવસાને, એક
તેઓ
વર્ષો જે ભાર ને એની રક્ષાએ કરતો રહે; દુ:ખભાગી બને એનું સમગ્ર વિશ્વ એ સમે મર્ત્યભાગ્ય રહે તોયે ફી રીતે એ માટે કમી છે ઘડીક શોધશો અને ના દેખાતો હશો તો !
તદનું કે નિહાળીને દષ્ટિ જો નાખો કદી, પેખશો ધરતો એને હું મૃત્યુજથી મુખ કાલને ગ્રસતો કાલ, કિન્તુ એ વત્તો ચિરસ્
ઊષાંક
***
ચિતા ચૌદ કલાક બળી અને તે પછી ભસ્મ ઠંડી પડે તે માટે બીજા સત્તાવીસ કલાક તેને જેમની તેમ રહેવા દીધા પછી એ બળી રહેલી ચિતામાંથી ભસ્મ અને ફૂલો એકઠાં કરીને કુંભમાં ભરવામાં આવ્યો. ભસ્મ ભરેલા એ તાંબાના કુંભને માળાઓ તથા ફૂલો ચડાવી બિરલા ભવન લઈ જવામાં આવ્યો અને ભમ્મવિસર્જનના દિવસ સુધી તે ત્યાં રાખવામાં આવ્યો. સાંજે રાજઘાટ આગળ પ્રાર્થના કરવામાં આવી એમાં ભાગ લેનારાઓ પૈકી ગાંધીજીના વહાલા મિત્ર અલીગઢના ચુસ્ત રાષ્ટ્રવાદી મુસ્લિમ આગેવાન ખ્વાજા અબ્દુલ મદ હતા. તેમણે કુરાનમાંથી નીચેની આપતો વાંચી
પ્રાર્થના માટે ભાવ જરૂરી છે, શબ્દો નહીં
વતનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક
tall કઢણું સtalege [[G[
ગાંધી જીવતતો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક ગાંધી જીવતતો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક ગાંધી જીવતતો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક
