________________
અનેકાંતવાદ, ચીત્વ પૃષ્ઠ ૬૨ • પ્રબુદ્ધ જીવન છે અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯ માર્ચ ૨૦૧૫
તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
હે જોયું હતું એ બીજી ક્ષણે એનું એ નથી હોતું. એમાં અપાર ફેરફાર અમદાવાદ એક જ છે, પણ ત્યાં પહોંચવાના માર્ગો જુદા જુદા છે, É થઈ ગયા હોય છે. આ પરિવર્તન તત્કાલ આપણે નોંધી શકતા નથી એ જ રીતે અહીં પણ તમે તો એક જ છો પણ તમારા સુધી પહોંચવા È
એ આપણી મર્યાદા છે. આપણો અનુભવ અથવા આપણું દર્શન માટેના માર્ગો અથવા તો તમારી સાથે સંબંધ સ્થાપિત કરવા માટેની હું ક એકાંગી હોય છે. એને પૂર્ણ માની લેવું એ સત્યને નહિ સમજવા અપેક્ષાઓ તમારી આસપાસના સહુ માણસો માટે જુદી જુદી છે. હૂં જેવું છે.
“સાચો છું' એમ તમે ભલે વિશ્વાસપૂર્વક કહી શકતા હો, છે આપણાં લગભગ તમામ ઘર્ષણોનું કારણ આવા એકાંગી દર્શનને પણ એ સાથે જ ‘તમે પણ કદાચ સાચા હોઈ શકો” એવો વિશ્વાસ ૐ આપણે પૂર્ણ માની લઈએ છીએ એ જ હોય છે. પરિવારમાં, ધરાવવાની તમારી તૈયારી એ જ આ સ્યાદ્વાદ છે. ઈસ્લામમાં જે $ પડોશમાં, વ્યાવસાયિક સંબંધોમાં કે કોઈપણ સામાજિક સંબંધોમાં નથી માનતા એ કાફિરો છે અને આ કાફિરોને અલ્લાહના સાચા ૬ { આપણા મર્યાદિત અનુભવ અને દર્શનને ચોકકસ અને અંતિમ રૂપ માર્ગે લઈ જવા માટે એમને મુસલમાન બનાવવા જોઈએ એ એક કું જે આપીને આપણે ઘણાં પ્રશ્નો પેદા કરીએ છીએ. એક મુસલમાન માન્યતા છે. આ માન્યતા વિશે કદાચ કટ્ટર ઈસ્લામ પંથીઓ પ્રામાણિક ? હું નમાજ પઢતી વખતે નીરવ શાંતિની અપેક્ષા રાખે છે, કેમકે એને પણ હોય, તેઓ ખરેખર એમ માનતા પણ હોય, પણ જો એ જ કે ૐ એવી ગ્રંથિ બાંધી દેવામાં આવી છે કે અલ્લાહનું સાંનિધ્ય આ રીતે રીતે અન્ય ધર્મના અનુયાયીઓ પણ માનવા માંડે અને પરસ્પરને, છું છે નમાજ પઢવાથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. આ સિવાયના બીજા કોઈ માર્ગે પોતે માની લીધેલા અલ્લાહ સુધી પહોંચાડવા માટે ધર્માતર કરાવવા મેં હ પણ ઈબાદત કરીને અલ્લાહ સુધી પહોંચી શકાય છે એ વાત એને માંડે તો જગતમાં યુદ્ધો સિવાય બીજું શું થાય? આજે આ જ બન્યું છે હું ગળે જ નથી ઊતરતી. આવું જ અન્ય ધર્મોની પ્રાર્થના પદ્ધતિઓ છે. સ્યાદ્વાદનો એના મર્મ સાથે સહજભાવે સ્વીકાર કરવાને બદલે છે છુ વિશે પણ કહી શકાય.
| આપણું વર્તન એનાથી વિપરીત રહ્યું છે. પરિણામે, જે ધર્મની ઉત્પત્તિ જૈ જૈન ધર્મ માનવ સંસ્કૃતિના ઇતિહાસમાં બીજું ગમે તે ભલે આપ્યું સુખ અને શાંતિ માટે થઈ હતી એ જ ધર્મો માનવજાતને વધારેમાં
હોય કે ન આપ્યું હોય, પણ જેને સ્યાદ્વાદ અથવા અનેકાંતવાદ વધારે અસુખ અને અશાંતિ આપી રહ્યા છે. 3 કહીએ છીએ એ એવું અદભુત દર્શન આપ્યું છે કે માનવજાત સદેવ આપણા જેવા સરેરાશ માણસો વૈશ્વિક સ્તરે વ્યાપેલી આ * જૈન ધર્મની ઓશિંગણ રહેશે. આ ‘સ્યા’ શબ્દના અનેક અર્થો અણસમજને કદાચ અટકાવી ન શકે, પણ વ્યક્તિગત ધોરણે એનું શું કરવામાં આવ્યા છે, પણ આપણા જેવા સરેરાશ માણસોને સમજવા અનુસરણ કરવામાં કશી જ મુશ્કેલી નથી. રોજિંદા વહેવારમાં ડગલે ૐ માટે આ પૈકી એક જ અર્થ ઉપયોગી છે. આ અર્થ ‘એના સંદર્ભમાં' ને પગલે આપણા સંખ્યાબંધ ગમા-અણગમા હોય છે. આવા ગમા- હું પ્ર એવો થાય છે. આ “એના સંદર્ભમાં' એટલે શું એ થોડુંક વિગતે અણગમાની વિરુદ્ધમાં જેઓ ગમા-અણગમા ધરાવતા હોય એમના 5 શું સમજીએ.
માટે આપણે મોં મચકોડી દઈએ છીએ. & ધારો કે તમે રસ્તા વચ્ચે ઊભા છો અને બરાબર એ જ વખતે ધારો કે કોબીનું શાક તમને ભાવતું નથી એટલે જેમને કોબીનું 8 શું તમારા પિતા આવીને એમના મિત્રને કહે છે કે આ મારો પુત્ર છે. શાક અત્યંત ભાવે છે એમને સ્વાદપૂર્વક એ શાક ખાતા જોઈને હું હું તમે તમારા પિતાના પુત્ર છો એ તો નિઃશંક છે, એટલે આ સત્યનો તમારા મનમાં અસુખ પેદા થઈ જાય છે. ક્યારેક તમે બબડી પણ શું તમે સ્વીકાર કરો છો. બરાબર એ જ વખતે તમારો પુત્ર એના મિત્ર નાખો છો કે “કોબીનું શાક એ તે કંઈ શાક છે? ધૂળ અને ઢેફાં જેવું છે રે સાથે ત્યાં આવી પહોંચે છે અને એ એના મિત્રને કહે છે કે આ મારા લાગે ! એ તો ઢોરનો ખોરાક કહેવાય!' આ વખતે જો કોઈ તમને ? છું પિતા છે. તમે આ સત્યનો પણ સ્વીકાર કરો છો. જે રીતે તમે તમારા પૂછે કે કોબીને ઢોરનો ખોરાક કયા શાસ્ત્રમાં કયા પૂર્વજોએ કહ્યું છે કું પિતાના પુત્ર છો એ જ રીતે તમારા પુત્રના પિતા પણ છો. તમારી છે, તો તમે તમારી માન્યતાને સાચી ઠરાવવા માટે ગમે ત્યાંથી ગમે હૈં ૬ પત્નીના સંદર્ભમાં તમે એના પતિ છો અને તમારી બહેનના સંદર્ભમાં તે વાક્યો ટાંકી દેતાં પણ અચકાશો નહિ. * તમે એના ભાઈ છો. તમારા બૉસ માટે તમે એના હાથ નીચેના અહીં સ્યાદ્વાદના મૂળને સ્પર્શી શકાય છે. આ તો એક સ્થળ હું કર્મચારી છો તો તમારા હાથ નીચેના કર્મચારી માટે તમે બૉસ છો. ઉદાહરણ થયું, પણ આવા ઉદાહરણના આશ્રયે જ આપણે આપણા પણ તમે તો એક અને અવિભાજ્ય છો, પણ તમારી આસપાસના અન્ય ગમા-અણગમા વિશે પણ વિચારી શકીએ.. મેં આ સહુ માટે તમે જુદાજુદા છો. પિતાને મન તમે પુત્ર છો, તો સ્યાદ્વાદના આવા અનુસરણથી વૈશ્વિક સુખ અને શાંતિ સ્થપાય ૐ પુત્રને મન તમે પિતા છો. પત્નીને મન તમે પતિ છો, તો બહેનને કે ન પણ સ્થપાય, પણ વ્યક્તિગત સુખ અને શાંતિ તો અવશ્ય કૅ $ મન તમે ભાઈ છો. આમ, એકની એક વ્યક્તિ પણ જુદાંજુદાં પ્રાપ્ત થશે જ. પાર વિનાના માનસિક કલહો અને ઉત્તાપો શમાવી શું * માણસોનાં જુદાજુદા સંદર્ભોમાં જુદી જુદી રીતે ઓળખાય છે. આ શકવાને સમર્થ એવો આ રાજમાર્ગ છે. આપણે જ્યારે આપણી છે
દરેક અપેક્ષાનો તમારે સ્વીકાર કરવો રહ્યો. તમે એનો ઈન્કાર કરી માન્યતામાં મક્કમ હોઈએ છીએ એટલે કે કટ્ટરવાદી હોઈએ છીએ ? ૐ શકો નહિ. ઉપર ટાંકેલા અમદાવાદના ઉદાહરણમાં જે રીતે ત્યારે એનું અને માત્ર એનું જ સમર્થન કરવા પાછળ આપણા મોટા શું અનેકાંતવાદ, સ્યાદવાદ અને તયવાદ વિશેષાંક F અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિરોષક 9 અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૧ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૬ અનેકાન્તવાદ, અને
