________________
અનેકાંતવાદ, ચીવ પૃષ્ઠ૧૦૦ • પ્રબુદ્ધ જીવન ૦ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯ માર્ચ ૨૦૧૫
મવાદ, ચાટ્વાદ અને
અને
હું આમ આ ‘ઉત્પાદ, વય અને ધ્રોવ્યમાં જે ત્રણ પરિસ્થિતિઓનું પણ, એમાંના “ચાત્' શબ્દથી ચોક્કસ અને નિશ્ચિત ઉલ્લેખ થાય શું આપણે દર્શન કરીએ છીએ એ સ્થિતિ પણ પૃથક પૃથક જુદી જુદી છે. આ “જ” અને “પણ” શબ્દો કોઈ અચોક્કસતા, કોઈ સંભવ, હૈ ભિન્ન કે એક બીજાથી સ્વતંત્ર નથી. એક જ વસ્તુની એ ત્રણ જુદી કોઈ સંદેહ કે અનિશ્ચિતતા બતાવતા નથી. એ શબ્દો, “કોઈ એક હૈ 9 જુદી અવસ્થાઓ માત્ર છે. આ ત્રણે અવસ્થાનો એક બીજા સાથેનો અને બીજા પ્રકારની નિશ્ચિતતા દર્શાવે છે. આ વાત જો બરાબર હું સંબંધ છે, તે આ સાપેક્ષતા-અપેક્ષાભાવ ઉપર નિર્ભર છે. સમજવામાં આવશે, તો પછી, સપ્તભંગી અંગેની સમજણમાં કશો છે
વસ્તુના પ્રત્યેક પરિણમનમાં તેનો દ્રવ્યઅંશ કાયમ રહે છે, ગોટાળો કે સંભ્રમ નહિ રહે. જે પૂર્વપર્યાયનો નાશ થાય છે અને ઉત્તર પર્યાયની ઉત્પત્તિ થાય છે. સપ્તભંગીમાં જ્યારે અપેક્ષાની વાત આવે છે, ત્યારે તે પણ, જે કે વસ્તુનો જે દ્રવ્યઅંશ છે તે ધ્રુવ (કાયમ) રહે છે અને પર્યાય અંશ એક નિશ્ચિત સ્થિતિ છે. અધૂરા કે અનિશ્ચિત અર્થમાં નહિ પણ પૂર્ણ છે $ ઉત્પન્ન-નષ્ટ થાય છે. અર્થાત્ મૂળ દ્રવ્યનું ધ્રૌવ્ય છે અને પૂર્વપર્યાયનો અને નિશ્ચિત અર્થમાં જ એ “અપેક્ષા' શબ્દ વપરાયો છે. ‘ટોપી’ છે કું 3 નાશ તથા ઉત્તરપર્યાયની ઉત્પત્તિ છે. આ રીતે, વસ્તુમાત્રમાં આ અને ‘ટોપી નથી’ એમાં બે પરસ્પર વિરોધી વિધાનોમાં આ કે ૐ ત્રણે ધર્મ-ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય-અનાદિ અનંતકાલ પર્યંત ચાલ્યા અપેક્ષાભાવ રહેલો જ છે. જુદી જુદી અપેક્ષાએ જુદી જુદી વાત ભલે શું શું કરે છે. વસ્તુનો જે ધ્રુવ (કાયમી) અંશ છે તે નિત્ય છે અને ઉત્પન્ન કરવામાં આવે, એ બધી વાતો “અસંદિગ્ધ અને નિશ્ચિત છે. નાનું * તથા વિનષ્ટ અંશ છે, તે અનિત્ય છે. આ રીતે વસ્તુ માત્ર, કથંચિત્ બાળક મોટું થયું, હવે નાનપણની ટોપી હયાત હોવા છતાં એ કં ૬ નિત્યાનિત્ય-સ્વરૂપ છે, એવું જૈન દર્શનકારો ભારપૂર્વક જણાવે છે. ટોપી તરીકે કામ નહિ લાગતી હોવાથી ટોપી નથી એ પણ સાચું જ રે હું એકાંત નિત્ય કે એકાંત અનિત્ય કોઈ વસ્તુ હોઈ શકતી જ નથી. છે. હું અહીં કોઈ કદાચ એવો પ્રશ્ન પૂછશે કે ‘ઉત્પાદ-વ્યય’ તો પર્યાયમાં એવી જ રીતે, “સ્વ” અને “પર” શબ્દો પણ અનિશ્ચિતતાના સૂચક ૬ થયા અને બ્રોવ્ય દ્રવ્યમાં રહ્યું; તો પછી, આ ‘ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્ય'ને નથી; નિશ્ચિતતાના સૂચક છે. દાખલા તરીકે, ઘરમાં આપણે શાક ૬ શું એક જ વસ્તુના ત્રણ ધર્મો કેવી રીતે કહેવાય?’
સુધારવા માટેનું એક ચખુ અથવા છરી જ્યારે શોધીએ છીએ ત્યારે, જૈ આનો ઉત્તર તદ્દન સ્પષ્ટ છે. પર્યાય, વસ્તુથી કંઈ જુદા નથી.. “ચપ્પ છે” અથવા “ચપ્પ નથી’ એવા જે પરસ્પર વિરોધી જવાબો મેં છું દ્રવ્ય પણ વસ્તુથી કંઈ જુદું નથી. વસ્તુ પોતે દ્રવ્યરૂપ પણ છે. અને આપણને મળે છે, તે બંને નિશ્ચિત જવાબો છે. ચપ્પ જ્યારે છે, શું શું પર્યાયરૂપ પણ છે; તેથી એ ત્રણ ધર્મ એક જ વસ્તુના છે. ત્યારે તે ય ચોક્કસ જવાબ છે અને ચપ્પ જ્યારે નથી, ત્યારે તે પણ ૐ વસ્તુ માત્રના જે જુદા જુદા અનેક અંત છેડા છે, તે દરેક અંત ચોક્કસ જવાબ છે.
સ્વતંત્ર નથી. એ બધાં અંત, કોઈ ને કોઈ અપેક્ષાએ એક બીજા હવે, “ચપ્પ નથી' એવો જવાબ જયારે મળ્યો ત્યારે એક ચપ્પ હું સાથે સંબંધ ધરાવનારા છે. આ વાત જૈન દાર્શનિકો જ્યારે નયદૃષ્ટિથી તો ઘરમાં હતું. એ ચપ્પ બાળકોને રમવા માટેનું અને બુઠું હતું. હું
અને સપ્તભંગીના કોષ્ટક દ્વારા બતાવે છે, ત્યારે એની સામે મોટામાં એટલે તે વિવક્ષિત ઉપયોગી ચમ્યું નથી. એટલે, “ચપ્પ નથી' એમ ૨ મોટું બૂમરાણ એ મચાવવામાં આવે છે કે “એ અધૂરી વાત હોવા જ્યારે કહેવામાં આવે ત્યારે પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર, પરકાળ અને હૈ છે ઉપરાંત એમાં અનિશ્ચિતતા છે.' આ બંને વાતો-એ બધી બૂમરાણો પરભાવની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવે છે. “ચપ્પ સિવાયની બીજી ખોટી છે.
ઘણી ચીજો ઘરમાં હોવા છતાં, “સ્વ-દ્રવ્ય' રૂપી ચપ્પ ત્યાં નથી. હું જૈન તત્વવેત્તાઓએ કોઈપણ વાતને અધૂરી કે અચોચક્કસ રીતે બીજાના ઘરમાં ભલે હોય, આપણા ઘરમાં ‘રવ-ક્ષેત્રએ નથી. સવારે કહી નથી. એમની કોઈ પણ વાતમાં, ક્યાંય પણ, અનિશ્ચિતતા કે ગઈ કાલે હતું, પણ અત્યારે, “સ્વ-કાળમાં તે નથી. જે રમકડું હું નથી. એથી ઉલટું, નિશ્ચિતતા જ સ્પષ્ટપણે રહેલી છે. પડ્યું છે તે ‘બુઠું છે.' ધારદાર નથી. એમાં બુઠ્ઠાપણું એ પર-ભાવ શું
| ‘જ” અને “પણ” એ બે શબ્દો આપણી ભાષામાં અનિયંત્રિતપણે હોઈ, “સ્વભાવમાં ચપ્યું નથી. કે વપરાય છે. એ બંને શબ્દો ચોક્કસ અર્થ ધરાવે છે. સપ્તભંગીમાં એટલે, જ્યારે ‘નથી' અગર “છે” એમ આપણે કહીએ છીએ, હું યાતિની સાથે સ્વ (એવો શબ્દ છે, તે એક નિશ્ચિતતા બતાવે છે, ત્યારે તે નિરપેક્ષ-સ્વતંત્ર કે સ્વ-આધારિત કથન નથી. એ કથન, હૈ | ‘એવ' એટલે “જ'. આ ‘જ' શબ્દ જ્યાં પણ વપરાય છે ત્યાં તે સાપેક્ષ, અપેક્ષાયુક્ત અને સંબંધ ધરાવતું, Relative છે. ૬ નિશ્ચિતતા અને ભારપૂર્વકતા દર્શાવવા જ વપરાય છે.
આપણી સમજણશક્તિમાં અને બુદ્ધિમાં આ “અપેક્ષા’ શબ્દ એક 1 શું “સાઅસ્તિ+એવ' મળીને બનતા ‘એક વાક્યમાં એક બાબત ચમત્કારિક કહી શકાય તેવી વૃદ્ધિ કરે છે એની ઉપેક્ષા જો કરીએ તો શું # છે જ' એવી નિશ્ચિતતા જ બતાવવામાં આવે છે. એ સાથે જ, ‘એ પછી, જ્યાંના ત્યાં જ આપણે રહેવાના આગળ વધવાને બદલે ૬ સિવાય બીજું પણ કંઈક છે. બીજી બાજુ “પણ” છે, એ વાતનો પાછા પડતા જવાના.
અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકન્તિવાદ, અને
અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાદ
અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વીદ અને વયવીદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક F અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને
