________________
અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ન પૃષ્ઠ૧૦૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
નહીં, એ લાભ કોને મળી શકે તેમ છે અને કોને ન મળી શકે, અને કયા સંયોગોમાં મળે તથા કયા સંજોગોમાં ન મળે, ક્યારે મળે ને ક્યારે ન મળે વગેરે બધી બાજુઓને સમજાવતું બધી બાજુઓનું નિરૂપણ એ સાથે ભંગ દ્વારા મળેલા ભિન્ન ભિન્ન જવાબો દ્વારા અને એ બધા જવાોના સરવાળા દ્વારા, ચતુર્ભુજભાઈ પાસે પ્રગટ થઈ જાય છે. આ રીતે તૈયાર થતું એ આખુંય ચિત્ર પાછું ‘યાત્’ શબ્દને આધીન છે. એ વાત ભૂલવાની નથી; કેમ કે, એ સમગ્ર ચિત્ર પણ એમાં પ્રત્યેક અંગોપાંગની અપેક્ષાને વશવર્તી છે. એ ચિત્રમાં, એકત્વ અને અને કત્વ એ બંને અપેક્ષાભાવે રહેવા જ છે.
અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને તયવાદ વિશેષાંક મેં અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષક અનેકાન્તવાદ, અને
તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
હવે, જેનું ખૂન થયું છે, એ ખૂન તો એક હકીકત છે, એક નિશ્ચિત હકીકત તરીકે એ વાત ૨જુ ક૨વામાં આવી છે. સવાલ હવે આરોપીના બચાવનો આવે છે. એનો બચાવ બેરિસ્ટર ચક્રવર્તીના હાથમાં છે. એમની સામે ફરિયાદ પક્ષના સરકારી વકીલ છે. તેઓ બંને મળીને, સામસામા ઊભા રહીને, ન્યાયાધીશ સમક્ષ આ કેસ ચલાવવાના છે. પક્ષ તરફથી સાક્ષીઓ પણ આવવાના છે. કેસ દરમિયાન, જ્યુરીના સદ્ગૃહસ્થો પણા હાજર રહેવાના છે. ન્યાય-ચુકાદો-આપવાનું કામ ન્યાયાધીશ સાહેબે ક૨વાનું છે. તે પહેલાં જ્યુરીનો અભિપ્રાય પણ મેળવવાનો છે. તેઓ સાહેબ, આ કેસની આખીએ કાર્યવાહી દરમિયાન, તેમના હંમેશના સ્વભાવ મુજબ તટસ્થતા ભાવ ધારણ કરીને બેસવાના છે. આરોપીએ ખૂન કર્યું છે એ પૂરવાર કરવા ફરિયાદ પક્ષ મહેનત કરશે. આરોપી નિર્દોષ છે એ પુરવાર કરવા બેરિસ્ટર ચક્રવર્તી આકાશ-પાતળ એક કરશે. અર્થાત્, પુરેપુરી મહેનત કરશે. એ બધામાં સત્ય શું છે એ વાતનો નિર્ણય કરીને નિઃપક્ષ ચૂકાદો આપવાનું કામ સૌથી છેલ્લે ન્યાયાધીશ સાહેબે કરવાનું છે.
હવે આપણે આ કેસની કાર્યવાહી દરમ્યાન ન્યાયાધીશ સાહેબ સમક્ષ કેવા ભિન્ન ભિન્ન ચિત્રો રજૂ થાય છે. તે જોઈએ.
(૧) ફરિયાદ પક્ષ તરફથી રજૂ કરવામાં આવેલું તોમતનામું વાંચીને એક અભિપ્રાય આવે છે કે ‘આરોપી ગુન્હેગાર છે.’ (૨) બેરિસ્ટર ચક્રવર્તીનું બચાવનામું જોઈને બીજો એક અભિપ્રાય આવે છે કે ‘આરોપી ગુન્હેગાર નથી.’
(૧) ઉઘરાણી કરીને પાછા ફરતાં ખૂન થયું છે. = દ્રવ્ય (૨) મુંબઈ શહેરમાં ધોબીતળાવ આગળ ખૂન થયું છે. = ક્ષેત્ર (૩) બોરના અઢીથી ત્રણના ગાળામાં ખૂન થયું છે – કાલ (૪) લુંટ કરવાના ઇરાદાથી ખૂન થયું છે. “ ભાવ
(૩) તહેમતનામાની અપેક્ષાએ તથા બચાવનામાની અપેક્ષાએ તટસ્થ ન્યાયાધીશ નોંધે છે કેઃ “આરોપી ગુન્હેગાર છે અને નથી. (૪) આ સંયોગોમાં ચુકાદો આપવાનું કામ ‘અવક્તવ્ય છે, ચુકાદા વિષે કંઈ કહી શકાય નહિ.'
હવે બેરિસ્ટર ચક્રવર્તી, આરોપીના બચાવ માટે ઉપરના સંયોગો તથા હકીકતોને વૃક્ષ્યમાં લઈને, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાઓ વડે યુક્ત એવો કેસ તૈયાર કરે છે.
(૫) ફરિયાદ પક્ષના સાક્ષીઓની જુબાની નોંધાય છે અને બેરિસ્ટર ચક્રવર્તી એમની લટ તપાસ લે છે. સાક્ષીઓની જુબાની જોતાં આરોપી ગુન્હેગાર છે; પરંતુ ઉલટ તપાસ જોતાં એ ગુન્હેગાર છે એવો ચૂકાદો આપી શકાય તેમ નથી. એટલે,‘આરોપી ગુન્હેગાર છે પણ ચુકાદા વિષે કંઈ કહી શકાય નહિ.'
(૧) ખૂબ આરોપીએ કર્યું નથી. = દ્રવ્ય
(૨) આરોપી ધોબીતળાવ નજીક હતો નહિ. = ક્ષેત્ર
(૩) બપોરના ૧ થી ૩ વાગ્યા દરમ્યાન આરોપી બોરીવલીમાં હતો અને તેના સાક્ષી પુરાવા છે. “ કાળ
(૬)બચાવ પક્ષના સાક્ષીઓની જુબાની નોંધાય છે અને સરકારી વકીલ એમની ઉલટ તપાસ કરે છે. આ સાક્ષીઓની જુબાની જોતાં (૪) આરોપી ખૂન કરે તેવો માણસ નથી, એની જિંદગીમાં આરોપી ગુન્હેગાર નથી; પરંતુ ઉલટ તપાસ જોતાં એ ગુન્હેગાર
એણે માંકડ કે મચ્છર પણ માર્યો નથી. = ભાવ
નથી એવો ચૂકાદો આપી શકાય તેમ નથી એટલે, ‘આરોપી ગુન્હેગાર નથી પણ ચુકાદા વિષે કંઈ કહેવાય નહિ.’
(૭) ફરિયાદ પક્ષનો કેસ મજબુત રીતે રજુ થયો છે, બચાવ પક્ષ તરફથી પણ એવી જ રીતે આરોપીના લાભમાં સંગીન રજુઆત થઈ છે. પરંતુ જ્યુરીનો નિર્ણય હજુ આવવાનો બાકી છે. એટલે ચુકાદા અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક ૐ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૭ માર્ચ ૨૦૧૫
બેરિસ્ટર ચક્રવર્તીની ઉદારતાને લગતું આ જે દૃષ્ટાંત આપ જોઈ ગયા. અહીં આપશે આ સપ્તભંગીના વ્યવહાર ઉપર્યાગિતા બતાવવાના શુભ આશયથી એક પાત્રની કલ્પના કરીને એક ચિત્ર રજુ કર્યું છે એ ભૂલવાનું નથી. મુખ્ય સવાલ આ રીતે વિચાર કરવાનો એટલે વસ્તુની ભિન્ન ભિન્ન બાજુઓને તપાસવાની ટેવ પાડવાનો અને એ રીતે આપણી તુલનાશક્તિને સાફ કરવાનો તથા મજબુત બનાવવાનો છે. આ હેતુ અહીં બરાબર જળવાયો છે એ નિઃશંક છે. આવી જ રીતે, બેરિસ્ટર સાહેબના અદાલતી કામકાજમાં પણ, સ્યાદ્વાદમાં ઉપયોગ લાભપ્રદ રીતે અજમાવી શકાય છે.
ઉદાહરણ તરીકે, એક પેઢીના મહેતાજીનું ખૂન થયું છે. એ કેસમાં બચાવ પક્ષના બેરિસ્ટર તરીકે આ ચક્રવર્તી સાહેબને આપણે રોકીએ. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની ચારે અપેક્ષાઓ આ ખૂન કેસને
ભાગુ પડે છે.
ઉપર દર્શાવેલા બંને ચતુષ્ટયોમાં ખૂન જેનું થયું છે, તે મહેતાજી માટે જે સ્વચતુષ્ટય છે તે આરોપી માટે પરચચુથ બની જાય છે અને આરોપી માટે જે સ્વચતુષ્ટય છે તે ખુન અંગે પરચતુષ્ટય બની જાય છે.
અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક ૬ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક
મનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને તયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને તયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને તયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવા
