________________
અનેકાંતવાદ, સ્થીર્વાદ માર્ચ ૨૦૧૫ • પ્રબુદ્ધ જીવન ૦ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯ પૃષ્ઠ ૧૦૭ માદ, સ્યાદુર્વાદ અને
અનેકાdવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને યવાદ વિશેષક F અનેકન્તિવીદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકોdવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને વયવાદ વિરોષક ૬ અનેકન્તિવાદ, સ્વાસ્વાદ
& બહુતત્ત્વવાદી છે. આ બધા દર્શન બીજાનો વિરોધ કરે છે જ્યારે અનિત્ય છે. બીજી રીતે જોઈએ તો શબ્દ પુદ્ગલ દ્રવ્યનો પર્યાય છે ? હું જૈન દર્શન કહે છે કે દરેક દર્શન અમુક અપેક્ષાએ સત્ય છે. “સત્' અને દ્રવ્યરૂપે પુદ્ગલ નિત્ય છે તેથી આધારભૂત દ્રવ્યની અપેક્ષાએ શું
દ્રવ્યનો અર્થ જો આપણે એમ કરીએ કે જગતની સર્વ ઘટનાઓના શબ્દ નિત્ય છે. આ રીતે મીમાંસા અને ન્યાય દર્શન બંને પરસ્પર હું * મૂળમાં ‘સત્’ છે, તો તે દૃષ્ટિએ “સત્' એક છે પણ જાગતિક વિરૂદ્ધ હોવા છતાં બંને અંશતઃ સત્ય છે. એટલે જૈન દર્શન પ્રમાણે કે { ઘટનાઓમાં ઊંડા ઉતરીને જોયું તો એમાં મૌલિક ભેદો દેખાય છે શબ્દ પર્યાય દૃષ્ટિથી અનિત્ય છે જ્યારે દ્રવ્ય દૃષ્ટિથી નિત્ય છે. આમ છે જેમકે જડ અને ચેતન. ન્યાય-વૈશેષિકો કહે છે તેમ પરમાણુઓ, બંને દર્શનોનું એણે સમાધાન કર્યું છે. કાળ વગેરે એકબીજાથી સ્વભાવ ભિન્ન છે જે બધા સત્ પદાર્થો છે. જૈન દર્શનમાં ભગવાન મહાવીરે અનેકાન્તવાદની જે પ્રરૂપણા
અંતિમ સતની બાબતમાં આ ત્રણેય દર્શનોનો મતભેદ એ કેવળ કરી છે તેના મૂળમાં તત્કાલીન દાર્શનિકોમાંથી ભગવાન બુદ્ધના છે ૨ દૃષ્ટિભેદ જ છે.
નિષેધાત્મક દૃષ્ટિકોણનું મહત્ત્વનું સ્થાન છે. જીવ અને જગત તેમજ હું પર્યાયની બાબતમાં વેદાંત કહે છે કે દ્રવ્યના પરિણામો અસત્ ઈશ્વરના નિત્યત્વ-અનિયત્વ વિશે જે પ્રશ્નો પૂછવામાં આવતા તેમને હું É છે. પણ ન્યાય કહે છે કે આ પરિણામો દ્રવ્યની જેટલા જ સત્ છે. બુદ્ધ અવ્યાકૃત કહ્યા છે પરંતુ ભગવાન મહાવીરે તે જ પ્રશ્નોનું ; 8 અનેકાંતવાદ પ્રમાણે વેદાંત કહે છે તેમ આધારભૂત દ્રવ્યના અભાવે સમાધાન અનેકાન્તવાદનો આશ્રય લઈને કર્યું છે. ભગવાન બુદ્ધ દ્રવ્ય પરિણામ સંભવી શકે નહિ. માટે પરિણામ અમુક અંશે અસત્ સમયના મુખ્ય પ્રશ્નો નીચે પ્રમાણ હતાછે. કોઈપણ દ્રવ્ય અમુક સ્વરૂપે ઈન્દ્રિયગ્રાહ્ય બને છે તેથી દ્રવ્યનો એ ૧, લોકની નિયતા, અનિત્યાત અને સાંતતા, અનંતતાનો પ્રશ્ન સ્વરૂપ પર્યાય થયો અને ન્યાય કહે છે તેમ અમુક અંશે તે સત્ છે ૨. જીવ શરીરના ભેદ-અભેદનો પ્રશ્ન એટલે જૈન દર્શન કહે છે કે પર્યાય અમુક અંશે સત્ય છે અને અમુક ૩. જીવની નિત્યતા, અનિત્યતાનો પ્રશ્ન
અંશે અસત્ય પણ છે. જૈન દર્શન પ્રમાણે સત્ પદાર્થ હંમેશાં પરિણામી ભગવાન બુદ્ધ વિધાયક રૂપે કોઈ પ્રશ્નોના ઉત્તર આપ્યા નથી. ડું નિત્ય દ્રવ્ય હોય છે.
જો તે લોક કે જીવને નિત્ય કહે તો તેમને ઉપનિષદ માન્ય શાશ્વતવાદ છું કાર્યકારણવાદની બાબતમાં પણ ન્યાય, સાંખ્ય અને વેદાંત સ્વીકાર કરવો પડે અને જો તે અનિત્ય પક્ષનો સ્વીકાર કરે તો ચાર્વાક છું હું પરસ્પર વિરૂદ્ધ છે. સાંખ્ય મત સત્ કાર્યવાદ કહેવાય છે અને એના જેવા ભૌતિકવાદીને માન્ય ઉચ્છેદવાદનો સ્વીકાર કરવો પડે. એટલે શું ૐ પ્રમાણે કાર્યની સ્પષ્ટ ઉત્પત્તિ પહેલાં, કારણમાં, પહેલેથી જ કાર્ય એમણે આ પ્રશ્નોને અવ્યાકૂત ગણાવ્યા. જ્યારે ભગવાન મહાવીરે હૈં
રહેલું હોય છે. જ્યારે ન્યાય દર્શનના અસત્ કાર્યવાદ પ્રમાણે કાર્ય તે સમયના વાદોના ગુણદોષોની પરીક્ષા કરી જે વાદમાં સત્યતા છે ઉં એ તદ્દન નવીન ઘટના છે. કારણમાં પહેલેથી કાર્ય હોતું જ નથી. હતી તે તેટલી માત્રામાં સ્વીકારી બધા વાદોનો સમન્વય કરવાનો હું હું વેદાંત પ્રમાણે કારણ જ સત્ છે અને જેને આપણે પરિણામ અથવા પ્રયત્ન કર્યો. (આ જ ભગવાન મહાવીરનો અનેકાન્તવાદ છે) ૬
કાર્ય કહીએ છીએ તે અનિર્વચનીય છે. અહીં જૈન દર્શન કહે છે કે ભગવાન બુદ્ધ જે પ્રશ્નોના ઉત્તર વિવિધરૂપે આપવા નહોતા ઈચ્છતા છે અમુક અંશે સાંખ્ય મત પણ સાચો છે અને અમુક અંશે ન્યાય મત તે બધા પ્રશ્નોના ઉત્તર ભગવાન મહાવીરે અનેકાન્તવાદનો આશ્રય છે પણ સાચો છે. કાર્ય અને કારણ બંનેનો આધાર દ્રવ્ય છે અને એ લઈને આપ્યો. બંને દ્રવ્યનું જુદી જુદી રીતે સ્વરૂપ બતાવે છે છતાં દ્રવ્ય પોતે સ્વભાવથી ભગવાન બુદ્ધ અવ્યાકત જણાવેલા પ્રશ્નોમાંના પ્રથમ ચાર-લોકની સત થતું નથી એટલે કાર્યનો સ્પષ્ટ આવિર્ભાવ દેખાયા પહેલા નિત્યતા. અનિયતા તથા સાંતતા અને અનંતતાને લગતા છે. તે છે કારણમાં કાર્ય પૂર્વવર્તી રહેલું છે. હવે કાર્યને પર્યાય દૃષ્ટિએ જોઈએ પ્રશ્નોનું ભગવાન મહાવીરે જે સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે તે ભગવતી સૂત્રમાં છે તો તે એક નવીન ઘટના છે અને કાર્યના પ્રત્યક્ષ અવિર્ભાવ પહેલાં અંદક, પરિવ્રાજકના અધિકારમાં આવે છે. લોક દ્રવ્યની અપેક્ષાએ રે હું તે નહોતું. પરસ્પર વિરોધવાળા આ દર્શનોના મતાંતરોનું સમાધાન સાત્ત છે કારણ કે તે સંખ્યાની અપેક્ષાએ એક છે પરંતુ પર્યાયની 6 અનેકાંતવાદથી થઈ શકે છે.
અપેક્ષાએ લોક અનંત છે કારણ દ્રવ્યના પર્યાય અનંત છે. કાળની ? મીમાંસા દર્શન શબ્દની નિયતામાં માને છે. તેથી ઉછું ન્યાય દૃષ્ટિએ લોક અનંત છે એટલે કે શાશ્વત છે. કારણ કે એવો કોઈ $ શું કહે છે કે શબ્દોની ઉત્પત્તિ તથા પ્રયોગ આકસ્મિક છે. શબ્દ ઘટનાઓ કાળ નથી કે જેમાં લોકનું અસ્તિત્વ ન હોય, પરંતુ ક્ષેત્રની દૃષ્ટિએ ૐ આદિ અને અંતવાળી હોવાથી અનિત્ય છે. જૈન દર્શન અનેકાંતવાદથી લોક સાન્ત છે કારણ સંપૂર્ણ ક્ષેત્રમાંથી થોડા ભાગમાં જ લોક છે. હું બંનેનું સમાધાન કરે છે. જૈન દર્શન પ્રમાણે તૈયાયિકોનું કહેવું અહીં ભગવાન બુદ્ધ લોકની સાંતતા અને અનંતતા બંનેને અવ્યાકૃત રે છે અંશતઃ સત્ય છે. કારણ શબ્દ માનવ પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થાય છે માટે ગણાવ્યા છે. જ્યારે ભગવાન મહાવીરે અનેકાન્તવાદથી લોકને સાન્ત શું
અનેકોત્તવાદ, ચાવીદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકીત્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષક " અનેકોત્તવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને વયવાદ વિશેષંક ક અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદવાદ
અનેકાંતવાદ, ચાદ્દવીદ અને તેયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ¥ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્દ
અને વયવાદ વિશેષાંક ર્ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
