________________
અનેકાંતવાદ, સ્યા પૃષ્ઠ ૯૮ પ્રબુદ્ધ જીવન
અપેક્ષા
અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને તયવાદ વિશેષાંક મેં અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને તયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક મેં અનેકાન્તવાદ, અને
ઇશ્રી ચંદુલાલ સકરચંદ શાહ
અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૭૦ માર્ચ ૨૦૧૫ તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
[ દેશની આઝાદી માટે સત્યામાં જોડાનાર ચંદુલાલ સાકરચંદ શાહ પત્રકાર હતા. તેના પ્રવાસના પુસ્તકો બહાર પડ્યા છે. અધ્યાત્મના રંગે રંગાઈ એ દિશામાં ચિંતન કર્યું હતું. વિષયનું તબક્કાવાર વર્ણન કરવાની તેમની શક્તિનો પરિચટ વાચકોને તેમની લેખિનીમાં થશે જ. પ્રસ્તુત લેખમાં સપ્તભંગીને સમજવા માટેની 'અપેક્ષા'ની ભૂમિકા સરળ શબ્દોમાં તેમણે સમજાવી છે.]
‘સપ્તભંગી’ એ જુદી જુદી અપેક્ષાએ યોજાતા સાત વાક્યોનો સમૂહ છે. એટલે એની વિચારણામાં ‘અપેક્ષા’ એ શબ્દનો પ્રયોગ આપણે સતત આપણી નજર સમક્ષ રાખવાનો છે.
ચાર આધાર વિષે જે વિચારણા અગાઉ આપણે કરી ગયા, તેમાં 'દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ' એ 'અપેક્ષાચનુણ્ય' વિશે થોડીક સમજણ તો અપાઈ ગઈ છે. આમ છતાં, ‘સપ્તભંગી’ અંગેની વિચારણા આપણે શરૂ કરીએ, તે પહેલાં આ ‘અપેક્ષા' શબ્દને આપણે બરાબર સમજી લઈએ તે અત્યંત આવશ્યક છે.
સામાન્ય વ્યવહારમાં ‘અપેક્ષા’ શબ્દના જુદા જુદા અર્થ કરવામાં આવે છે. અથવા તો, જુદા જુદા અર્થમાં એ શબ્દનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ભાષાનો ઉપયોગ કરતી વખતે જેમ રૂઢી અને પરંપરાથી પણ ઘણાં શબ્દોને જુદા જુદા અર્થમાં વાપરવામાં આવે છે તેમ એમની વ્યુત્પતિના હિસાબે વિવિધ મૂળ અર્થમાં પણ વાપરવામાં આવે છે. શબ્દકોષ તૈયાર કરનારાઓ એ રીતે કરવામાં આવતા પરંપરાગત અર્થને તથા અનેક મૂળ-અર્થને કબૂલ રાખે છે. અને શબ્દકોષમાં તે તે શબ્દોની સાથે એના અનેક મૂળ અર્થ તથા રૂઢિજન્મ અર્થોને શામેલ કરે છે.
'In relation t' (...ના સંબંધમાં) એમ કહેવામાં એક વસ્તુ સાથે બીજા કશાકનો સંબંધ જોડવામાં આવે છે. સપ્તભંગીમાં જ્યારે આ ‘અપેક્ષા’ શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે ત્યારે તેમાં પણ આવો જ અર્થ હેલો છે.
‘દ્રવ્યની અપેક્ષાએ, કાળની અપેક્ષાએ, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તથા ભાવની અપેક્ષાએ' એમ ચાર પ્રકારની અપેક્ષાએ કોઈ એક વસ્તુનો, દાખલા તરીકે એક આભૂશનો ઉલ્લેખ જ્યારે કરવામાં આવે ત્યારે તેમાં રહેલાં દ્રવ્યનો એટલે સુવર્ણનો, સમયનો, સ્થળનો તથા તેના સ્વરૂપ-આકાર ઇત્યાદિનો સંબંધ જોડવામાં આવે છે.
આ ‘અપેક્ષા’ શબ્દ, ઉત્તર ભારતની લગભગ બઘી જ ભાષાઓમાં તે તે ભાષાઓના અંગભૂત શબ્દ તરીકે દાખલ થઈ ગયો છે. એ શબ્દનો સ્પષ્ટ અર્થ તે તે ભાષાભાષીઓ સમજે છે ખરા, પરંતુ બીજા વ્યાવહારિક અર્થોમાં તેઓ પણ આ શબ્દનો ઉપયોગ કરે છે. આપણી ગુજરાતી ભાષામાં જે જે માન્ય શબ્દકોષો છે તેમાં આ શબ્દના વ્યવહારિક અર્થોનો જ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. નવજીવન પ્રકાશન મંદિર' તરફથી પ્રગટ થયેલા ‘સાર્થ ગુજરાતી જોડણી કોષ'માં 'અપેક્ષા' શબ્દને ઇચ્છા, અગત્યુ અને આકાંક્ષા એવો અર્થ લખ્યા પછી તેમાં ‘ક્ષિત’ ઉમેરીને, ‘અપેક્ષાવાળું’ એવો અર્થ બતાવવામાં આવ્યો છે. આ જોતાં એમ લાગે છે કે વ્યવહારોપયોગી કરવામાં આવતા અર્થો વધારે પ્રચલિત બન્યા છે. પરંતુ, અહીં આપણે તત્ત્વજ્ઞાનની વિચારણા કરી રહ્યા છીએ; એટલે તત્ત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં આ શબ્દ કયા અર્થમાં વાપરવામાં આવે છે તે વાતને, એ શબ્દના હાર્દને, સમજી લેવાનું સવિશેષ આવશ્યક છે. જૈન તત્ત્વવેત્તાઓએ આ ‘અપેક્ષા’ શબ્દનો ઉપયોગ ચોક્કસ અર્થમાં કર્યો છે. ......' ના સંબંધમાં, '....' ને લક્ષ્યમાં લઈને... એક જ દર્શાવતા શબ્દ પ્રયોગો આપણે આ ‘અપેક્ષા' શબ્દ માટે કરી શકીશું.
મનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને તયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને તયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને વયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને તયવાદ વિશેષાંક - અનેકાન્તવાદ, અને
આ અનેક અર્થ પદ્ધતિમાં ‘અપેક્ષા' શબ્દને ‘આશા, ઈચ્છા અને 'આકાંક્ષા' એવા અર્થમાં વાપરવામાં આવે છે. પરંતુ તેનો સ્યાદ્વાદના સંબંધમાં મૂળ અર્થ જુદો જ થાય છે.
‘તમે શાની અપેક્ષા રાખો છો ? એવી અપેક્ષા રાખશો નહિ આવી મતલબના વાક્યોને ઉપયોગ આપણે ત્યાં સામાન્ય છે. આમાં આ ‘અપેક્ષા' શબ્દને ઉપર જણાવ્યા-તે ‘આશા, ઈચ્છા અને આકાંક્ષા અર્થમાં વાપરવામાં આવ્યો છે. અહીં આ શબ્દના આ રીને થતા પ્રયોગની ચર્ચામાં આપણે ઉતરતા નથી. પણ એનો જે સ્યાદ્વાદને ઉપયોગી અર્થ છે, તેને આપી બરાબર સમજી લઈએ.
પ્રસ્તુતમાં ‘અપેક્ષા’ શબ્દનો અર્થ ‘સંદર્ભ' અથવા ‘આધાર' એવો થાય છે. અંગ્રેજીમાં એને માટે `With reference to certain context, અથવા `From certain point of view' એવા વાક્યો વપરાય છે. એટલે એનો અર્થ કોઈ અમુક વસ્તુ અથવા બાબતના દૃષ્ટિબિંદુથી, કોઈ એક બાબતને અનુલક્ષીને, એવો થાય છે. 'In certain respect કોઈ એક પ્રકારે એવો અર્થ પણ તેનો થાય છે. અંગ્રેજી ભાષામાં આ માટે વધારે સ્પષ્ટ શબ્દો `Relativity' અર્થાત્ 'In relation to' એવા વાપરવામાં આવે છે.
અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક ૬ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક ૐ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
જ્યારે ‘દ્રવ્યની અપેક્ષાએ’ એમ આપણે કહીશું, ત્યારે કોઈ પણ વસ્તુમાં દ્રવ્ય (Substance of basic material) રહેલું છે, તે દ્રવ્યને લક્ષમાં લઈને આપશે વાત કરીશું. દાખલા તરીકે, એક ખુરશીની આપણે ‘દ્રવ્યની અપેક્ષાએ' વાત કરીશું ત્યારે વ્યાવહારિક અર્થમાં 'લાકડું' આપણા મનમાં આવશે. આ લાકડું આંબાનું જંગલી, સાગ કે સીસમ એ બાબત તુરત જ આપણા ખ્યાલમાં આવો.
