________________
અનેકાંતવાદ, સ્થીર્વાદ માર્ચ ૨૦૧૫ ૦ પ્રબુદ્ધ જીવન અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯૭ માદ, ચાર્વાદ અને
TET
હુ અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને વાયવાદ વિશેષંક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અકાdવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિરોષક ૬ અનેકન્તિવાદ, સ્યાદવાદ
: શ્રેય છે. આમ વ્યવહારનયને | અનેકાંતવાદની સંજીવની શક્તિ એવી વિશિષ્ટ છે કે |
પર્યાયનયના એ ક ભેદ છે શું આશ્રયે અજ્ઞાનવાદનું ઉત્થાન થયું | એ મતોને નવતર રૂપે આપી દે છે. તેમાંથી કદગ્રહનું | 8 જુસૂત્રનયમાં કર્યો છે. હું વિષ નીકળી જવાથી તે મિથ્યા રહેતાં નથી. પરંતુ
જૈનદર્શન વસ્તુતત્ત્વને સામાન્ય* વળી મીમાંસકોએતો જ્ઞાન કરતાં
| વિશેષાત્મક માને છે. આથી તે ક સત્યના એક અંશ તરીકે નવજીવન પ્રાપ્ત કરે છે. તેં કર્મને જ મહત્ત્વ આપ્યું છે અને તે
| બન્ને નયોને તેમાં સ્થાન છે. છે રીતે જ્ઞાન નહિ તે અજ્ઞાન એ અર્થમાં તેમનો કર્મવાદ પણ એક પ્રકારનો ૫. શબ્દનય, ૬. સમભિરુઢ, ૭. એવંભૂત
અજ્ઞાનવાદ છે. આ બધા પ્રકારના અજ્ઞાનવાદનો સમાવેશ જૈનદર્શન ઉપરના ચાર નય વસ્તુવિચાર કરનારા અર્થનયો છે, પણ છે ૐ સંમત વ્યવહારનયમાં થયો છે. અને તે મતનો સમન્વય જૈનદર્શને જીવ વ્યવહારમાં શબ્દોનો અર્થ કેવી રીતે કરવો, એના વિવિધ અર્થોનો છે છે અને અજીવ તત્ત્વ માનીને તથા આત્મામાં – સંસારી આત્મામાં જ્ઞાન- સમાવેશ ત્રણ શબ્દ નયોમાં થયો છે, જેમ કે શબ્દ, સમભિરુઢ અને
અજ્ઞાન બન્ને માનીને કરેલ છે. પરમ તત્ત્વનું ભલે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન ન એવંભૂત નય. આ બધા જ શબ્દનો પર્યાયાર્થિક નયમાં ગણાય હોય પરંતુ પરોક્ષ જ્ઞાન એ અજ્ઞાન જ છે એમ કહી ન શકાય. વળી છે. કારણ કે તે સામાન્ય દ્રવ્યને નહિ પણ વિશેષને-પર્યાયને પોતાના હું અજ્ઞાનવાદીએ દાર્શનિકોના લક્ષણોમાં વિરોધ દર્શાવ્યો છે. પણ તે વિષય બનાવે છે. * વિરોધદર્શનને જ્ઞાન જ માનવું પડે છે. અન્યથા વિરૂદ્ધ સિદ્ધ થાય શબ્દનયમાં પ્રથમ શબ્દનયનો એવો અભિપ્રાય છે કે ઈન્દ્ર શબ્દથી ૬ કે નહિ. આમ લોકવ્યવહારમાં પણ જ્ઞાન-અજ્ઞાન બન્નેથી કાર્યસિદ્ધિ જે અર્થનો બોધ થાય છે તે જ અર્થનો બોધ શચીપતિ શબ્દથી પણ રે છે થાય છે, એકલા અજ્ઞાનથી નહિ.
થાય છે. માત્ર કારકભેદે કે કાલભેદે અર્થભેદ છે. પણ સમભિરુઢ. મીમાંસક વેદો ભલે કર્મમાં માને પણ એ કર્મ વિષે તો યથાર્થ તો પર્યાય ભેદે પણ અર્થભેદ સ્વીકારે છે એટલે કે કોઈ બે શબ્દનો ૐ જ્ઞાન જોઈએ. આમ કર્મ ભલે પોતે જ્ઞાન રૂપ ન હોય પણ એ વિષેનું એક જ અર્થ હોઈ શકે નહિ. એવંભૂત નય આથી પણ વધુ સૂક્ષ્મતાથી હૈ
જ્ઞાન જો ન હોય અને અજ્ઞાન જ હોય તો અમુક કર્મમાં પ્રવૃત્તિ શબ્દાર્થની વિચારણા કરે છે જેમ કે શબ્દની વ્યુત્પત્તિ જે ક્રિયાને લઈ છે અને અમુકમાં નિવૃત્તિ કેવી રીતે થાય? માટે મીમાંસકોએ પણ હોય તે ક્રિયાનો અર્થ જો વસ્તુમાં મળે ત્યારે જ કહેવાય. જેમ કે જે છું એકાંત કર્મને નહિ પણ જ્ઞાનને માનવું પણ જરૂરી છે. જેમ કે માત્ર ગમન કરે તે ગૌ. આમ આ શબ્દનયો પણ આંશિક સત્યો ઉપર હું
દવા લેવાની ક્રિયાથી રોગમુક્તિ થતી નથી, પણ યોગ્ય દવા કઈ છે ભાર આપે છે તો પણ તેમને અનેકાંતવાદમાં સ્થાન છે. જૈનદર્શન ક એ જાણીને દવા લેવાથી રોગમુક્ત થવાય છે. માટે જ્ઞાન અને કર્મના તેમાંના એક પણ નયને નિરાશ કરતું નથી. પણ સહુનો સ્વીકાર કં
સમુચ્ચયનો માર્ગ જ યોગ્ય છે. હિતાવહ છે. આમ ચાર્વાક, મીમાંસક કરી એમને યથાસ્થાને ગોઠવે છે. હું દર્શન આદિનો સમાવેશ વ્યવહારનયમાં કર્યો છે.
જેમ અનેક દિશામાંથી આવતી નદીઓ સમુદ્રમાં ભળીને એક હું છે ૪. ૨ ભુસૂત્રનય
થઈ જાય છે, પોતાનું અસ્તિત્વ ખોઈ નાખે છે, તેમ અનેકાંતવાદમાં શું $ જે વસ્તુતત્ત્વની વર્તમાનગ્રાહી દૃષ્ટિકોણનું પ્રતિપાદન કરે છે. પણ અનેક એકાંતવાદી મતો મળી જાય છે અને પોતાનું અસ્તિત્વ શું શું વેદાંતને મત સત્ તે કહેવાય જે સૈકાલિક હોય. પણ તેની વિરુદ્ધ ખોઈ નાખે છે. અર્થાત્ તેઓ જુદા હતા ત્યારે મિથ્યા કહેવાતા હતા, હું * બૌદ્ધોએ કહ્યું કે, સત્ તે જ કહેવાય, જે માત્ર વર્તમાનકાલિક હોય, પણ જ્યારે અને કાંતમાં સમન્વિત થઈ જાય છે ત્યારે તેમનું જુદું ?
અન્ય નહિ. વેદાંત અનુસાર સર્વ પ્રપંચોનો સંગ્રહ એક બ્રહ્મમાં-એક અસ્તિત્વ સમાપ્ત થઈ જાય છે અને સત્યના એક ભાગ તરીકે જ હું સામાન્ય સભા થઇ જાય છે. તેથી પૃથક્ કાંઈ રહેતું નથી. પણ વર્તમાન રહે છે. આથી તેઓ મિથ્યા મટી જાય છે. અનેકાંતવાદની હું તેની વિરુદ્ધ બૌદ્ધોએ કહ્યું કે સામાન્ય જેવી વસ્તુ કોઈ છે જ નહિ જે સંજીવની શક્તિ એવી વિશિષ્ટ છે કે એ મતોને નવતર રૂપ આપી દે # ? સર્વ સંગ્રાહક હોય, માત્ર વિશેષો જ છે અને તે સૌ પૃથક પૃથક છે, છે. તેમાંથી કદાગ્રહનું વિષ નીકળી જવાથી તે મિથ્યા રહેતાં નથી. મેં હું ક્ષણિક છે. સંસારમાં નિત્ય જેવી કોઈ વસ્તુ જ નથી. બૌદ્ધોનો આ પરંતુ સત્યના એક અંશ તરીકે નવજીવન પ્રાપ્ત કરે છે. આમ હું શું વાદ પર્યાયનયના એક ભેદ ઋજુસૂત્રમાં સમાવિષ્ટ છે. બૌદ્ધ અને અનેકાંતવાદમાં અનેક વિરોધી મંતવ્યોનો સમાવેશ થતો હોવાથી વેદાંતના પરસ્પર વિરોધી મંતવ્યો છે. પણ જૈનદર્શને એ બન્નેને વિરોધ શમી જાય છે. જૈન દાર્શનિક આચાર્યોએ પણ અનેકાંતવાદના આંશિક સત્ય માની પોતાના દ્રવ્ય-પર્યાયવાદમાં સમાવી દીધાં છે. વિશાળ પ્રાસાદમાં વિવિધ દાર્શનિકોના મંતવ્યોને સ્થાન આપી એકતા દ્રવ્ય-એ સૈકાલિક સત્ય-નિત્ય છે પણ તેના પરિણામો-વિશેષો સાધવાનું ભગીરથ કાર્ય કરી બતાવ્યું છે. * * * અનિત્ય છે એમ કહી ઉક્ત બન્ને વિરોધી વાદોનો એણે સમન્વય એફ) ૩૦૨, ગુંદેચા ગાર્ડન, લાલબાગ, મુંબઈ- ૪૦૦ ૦૧૨. કર્યો છે. વેદાંતનો જૈન સંમત સંગ્રહનયમાં સમાવેશ છે તો બૌદ્ધોનો મો. : ૯૮૯૨૮ ૨૮ ૧૯૬.
- અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક જ અનેકodવાદ, સાદ્ધવાદ અને વયવાદ વિશેષુક પણ અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષંક છ અકાત્તવાદ, સાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષુક F અનેકન્તિવાદ, સ્યાદવાદ
અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૬ અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને સંયવાદ વિશેષાંક 5 અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક = અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને
