Prabuddha Jivan 2015 Year 63 Ank 01 to 03

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 228

અનેકાંતવાદ, ચીવ પૃષ્ઠ ૮૦ ૦ પ્રબુદ્ધ જીવન ૦ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯ માર્ચ ૨૦૧૫
hવાદ, ચાટ્વાદ અને
સામાજિક સૌહાર્દ, સમરસતા ઔર અનેકાન્ત દષ્ટિ
1 ડૉ. વીરસાગર જૈન
[ શ્રી લાલબહાદુર શાસ્ત્રી રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃત વિદ્યાપીઠ ખાતે જૈન દર્શન વિભાગના અધ્યક્ષ છે. એ ઉપરાંત આ જ યુનિવર્સિટી ખાતે તેઓ ‘ડીન' તરીકેની ભૂમિકા ભજવે છે. જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના વિદ્વાન અને સંશોધનકર્તા ડૉ. વીરસાગરજી પાસેથી ૨૦ થી ૨૫
પુસ્તકો પ્રાપ્ત થયા છે. અહીં તેઓએ અનેકાન્ત દૃષ્ટિ સમજાવતો લેખ લખ્યો છે. ] છે જૈનદર્શન એક અત્યન્ત વ્યાવહારિક દર્શન હૈ. ઉસકે સિદ્ધાન્ત ન હમેં અનેકાન્તવાદ કા સમીચીન સ્વરૂપ સમઝના હોગા, તભી હમ ચૈ કેવલ પારમાર્થિક દૃષ્ટિ સે, અપિતુ લૌકિક યા વ્યાવહારિક દૃષ્ટિ સે ઉસકી સામાજિક સૌહાર્દ મેં ભૂમિકા કા નિર્ણય એવું વિચાર કર રેં છું ભી અત્યન્ત ઉપાદેય સિદ્ધ હોતે હૈ. યહી કારણ હૈ કિ આચાર્ય પાયેંગે. # વિદ્યાનન્દ જૈસે અધ્યયનશીલ વિદ્વાન મુનિ ને ભી જૈનદર્શન કે સભી ક્યા છે અનેકાન્તવાદ કા સ્વરુપ૨ પ્રમુખ સિદ્ધાન્તોં કી સામાજિક વ્યાવહારિક વ્યાખ્યા નિમ્ન પ્રકાર સે જૈનદર્શન કે અનુસાર ઇસ વિશ્વ કી સભી વસ્તુ અનેકાન્તાત્મક રૅ પ્રસિદ્ધ કી હે
હે, અનેકાન્તસ્વરુપ હૈ અર્થાત્ ઉનકા સ્વરુપ હી અનેકાન્ત હૈ. ૧. આત્માનુશાસન – સ્વયં પર સ્વયં કા શાસન.
અનેકાન્ત કા અર્થ હૈ કિ ઉસમેં અનેક “અન્ત’ રહતે હૈ. “અન્ત' કા ૨. અનેકાન્તવાદ – સબકે સાથ સમન્વય કી કલા.
અર્થ યહાં ધર્મ, ગુણ, વિશેષતા આદિ સમઝના ચાહિએ તથા “અનેક' ૩. અહિંસાવાદ – કિસી કા મન વ્યર્થ મે મત દુખાઓ. કા ભી અર્થ વૈસે તો અનેક (એકાધિક, બહુત, સંખ્યાત, અસંખ્યાત ૪. અપરિગ્રહવાદ – અતિ લોભ ખતરે કી ઘટી છે. ઔર અનન્ત તક ભી) સમઝે જા સકતે હૈં, કિન્તુ યહાઁ રૂઢિવશાદ્ ૫. સ્યાદ્વાદ – પહલે તોલો, ફિર બોલો."
‘દો' હી ઔર વહ ભી પરસ્પર વિરુદ્ધ પ્રતીત હોને વાલે ‘દો' હી હું જૈનદર્શન કે પ્રમુખ સિદ્ધાન્તો કી ઉક્ત વ્યાખ્યા કો ઉન્હોંને ‘વિશ્વ ગ્રહણ કિએ જાયેં તો અધિક અચ્છા રહેગા, ઉસી સે અનેકાન્તવાદ છે કું કલ્યાણ મેં ઉપયોગી શ્રેષ્ઠ જીવન-નિર્માણ કે પાંચ સૂત્ર' શીર્ષક કા સૌન્દર્ય અથવા વૈશિસ્ય ઉભરકર સામને આ સકેગા – ઐસા હું $ દેકર સર્વત્ર પ્રચારિત કિયા હૈ. ઇસસે સિદ્ધ હોતા હૈ કિ જૈનદર્શન જૈનાચાર્યો કા સ્પષ્ટ નિર્દેશ છે. * એક અત્યન્ત વ્યાવહારિક દર્શન હૈ ઔર ઉસકે સિદ્ધાન્ત કહને કા તાત્પર્ય યહ હુઆ કિ વિશ્વ કી પ્રત્યેક વસ્તુ પરસ્પર
આત્મકલ્યાણાર્થ હી નહીં, વિશ્વકલ્યાણાર્થ ભી અત્યન્ત ઉપયોગી છે. વિરુદ્ધ પ્રતીત હોને વાલે દો-દો ધમ કે અનન્ત યુગલોં કા નિવાસ9 આચાર્ય વિદ્યાનન્દ મુનિ કી ભાંતિ અન્ય ભી અનેક મનીષી સ્થાન હૈ ઔર ઇસ લિએ વહ અનેકાન્તાત્મક યા અનેકાન્ત-સ્વરુપ છે દે ચિન્તક ને જૈનદર્શન ઔર ઉસકે સિદ્ધાન્તોં કી વ્યાવહારિકતા એવું છે. તથા ઇસ પ્રકાર વિશ્વ કી પ્રત્યેક વસ્તુ કો અનેકાન્ત-સ્વરુપ ઉં લોકહિત મેં ઉપાદેયતા પર બડા હી સુન્દર પ્રકાશ ડાલા હૈ, પરન્તુ માનના અનેકાન્તવાદ હૈ ઔર ઉસે કહને યા સમઝને કે લિએ છે $ વિસ્તાર-ભય સે યહાં હમ ઉસકી વિશેષ ચર્ચા નહીં કર સકતે હૈ, જિસ સમીચીન પદ્ધતિ કા આશ્રય લિયા જાતા હૈ, વહ સ્યાદ્વાદ હૈ. $ : માત્ર સત્યદેવ વિદ્યાલંકાર કા એક કથન ઉદ્ધત કર અપની બાત કો અનેકાન્તવાદ કે સાથ સ્યાદ્વાદ કો ભી સમઝના પરમ આવશ્યક હું આગે બઢાતે હૈ. ઉનકા વહ કથન ઇસ પ્રકાર હૈ-
હૈ. દોનોં પરસ્પર અત્યન્ત સમ્બદ્ધ હૈ. અનેકાન્ત પ્રત્યેક વસ્તુ કો શું “જૈન ધર્મ કા સામ્યભાવ યા સમાજવાદ કેવલ માનવ સમાજ પરસ્પર વિરુદ્ધ અનન્ત ધર્મયુગલોં કા નિવાસ-સ્થાન ઘોષિત કરતા હું * તક સીમિત નહીં હૈ. પ્રાણિમાત્ર ઉસકી પરિધિ મેં સમા જાતે હૈ, વહ હૈ, કિન્તુ ઐસે જટિલ સ્વરુપ વાલી વસ્તુ કો સ્યાદ્વાદ કે બિના કહના હું વિપક્ષી કે લિએ ભી અપને હી સમાન ગુંજાઇશ રખતા હૈ. યદિ યા સમઝાના સમ્ભવ નહીં હૈ, અતઃ સ્યાદ્વાદ અનેકાન્તાત્મક વસ્તુ પણ દૂસરે કે લિએ ગુંજાઈશ રખકર જીવન વ્યવહાર કિયા જાયે તો સંઘર્ષ કો સમીચીનતયા કહને યા સમઝને કી ઉત્તમ વિધિ હૈ, જો પ્રાયઃ ણ હૈ કી સંભાવના નહીં રહતી.. વ્યાવહારિક રૂપ મેં જૈનધર્મ કી ક્ષમતા ઇસ પ્રકાર કથન કરતી હૈ કિ – પ્રત્યેક વસ્તુ સ્યાત્ (કથંચિત્ | કિસી હૈં ૐ અસીમ હે.૨
એક અપેક્ષા સે | અમુક અપેક્ષા સે) નિત્ય હૈ ઔર વહી વસ્તુ યાત્ આજ હમારા વિષય જેનદર્શન કે એક અત્યન્ત પ્રમુખ સિદ્ધાન્ત (કથંચિત્ | કિસી એક અપેક્ષા સે | અમુક અપેક્ષા સે) અનિત્ય ભી ? : અનેકાન્તવાદ કી સામાજિક સૌહાદ મેં ઉપયોગિતા પર ચિન્તન છે. અથવા – પ્રત્યેક વસ્તુ સાત્ અસ્તિ હૈ, સ્યાત્ નાસ્તિ ભી હૈ. * શું કરના હૈ. કહને કી આવશ્યકતા નહીં હૈ કિ ઇસકે લિએ સર્વપ્રથમ અથવા સ્યાત્ એક હૈ, સ્યાત્ અનેક ભી હૈ, ઇત્યાદિ.
હુ અનેકાન્તવાદ, સ્પીદ્વવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાન્તવાદ, સ્યાહ્નવીદ અને નયવાદ વિશેષાંક + અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષુક અનેકાન્તવાદ, અને
અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકન્તિવાદ, અને
અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વીદ અને વયવીદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક F અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને