________________
અનેકાંતવાદ, સ્થાવા પૃષ્ઠ ૧૪૦ પ્રબુદ્ધ જીવન ૦ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯ માર્ચ ૨૦૧૫ hવાદ, ચાર્વાદ અને
અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વીદ અને નયવીદ વિરોષક અનેકાન્તવાદ, ચાવીદ અને વયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ વાદ અને નયવીદ વિરોષાંક ક અનેકાંત્તવાદ, ચાર્વાદ અનેકન્તિવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક :
જ સ્થાપના” અને “અતાદાકાર સ્થાપના” બે ભેદ છે. પથ્થરમાંથી મૂર્તિ સંકલ્પ છે અને તે વાતને સ્વીકારી વર્તમાનમાં એ રીતે રજૂ કરી છે. $ બનાવી અને એક નામ આપવું એ ‘તદાકાર સ્થાપના' છે. જ્યારે મેડિકલના ટુડન્ટને ડૉક્ટર કહેવું કે પછી મકાનનો કોઈ ભાગ રૂં શું “ચેસની રમત રમતી વખતે આપણે મહોરાને જુદાં જુદાં નામથી પડી જાય તો પણ મકાન પડી ગયું એમ કહેવું કે પછી અરિહંત સિદ્ધરું તે ઓળખીએ છીએ, હાથી, ઘોડા વગેરે. અહીં આકાર ન હોય તોય છે-તેમાં ભૂતકાળ, ભવિષ્યકાળ બંનેની વાત આવી જાય છે. ભૂતકાળ છે છે એ રીતે ઓળખાવાય છે. આ છે “અતદાકાર સ્થાપના'. કે ભવિષ્યકાળની અપૂર્ણ ઘટનાને વર્તમાનવત્ બનાવી દઈએ છીએ. હું (૩) દ્રવ્ય નિક્ષેપ :- ભૂતકાળ તથા ભવિષ્યકાળ સાથે સંબંધ વસ્તુનું સામાન્ય અને વિશેષ-સ્વરૂપાત્મક અને લક્ષણાત્મક વર્ણન { ધરાવતી વિવક્ષિત વસ્તુ અથવા વ્યક્તિના મૂળ સ્વરૂપનો, તે નામથી જેમાં સમાવિષ્ટ છે તે નગમનય છે. ૬ વર્તમાનકાળમાં ઉલ્લેખ કરવો એને ‘દ્રવ્ય નિક્ષેપ' કહેવાય છે. ભારત (૨) સંગ્રહનય-જેને Collective અથવા synthetic Approach $ કે લોકશાહી દેશ છે. અહીં રાજા નથી પરંતુ પહેલાં તેઓ રાજા હતા કહેવાય છે. આ નય વસ્તુના સામાન્ય સ્વરુપનો પરિચય આવે છે. કે જે તો આજે તેઓ રાજા નથી છતાં એમને રાજા તરીકે ઓળખાવાય આ નય વસ્તુને કેવળ સામાન્ય ધર્મવાળી જ માનીને એ રીતે તેનો શું છે, તે છે દ્રવ્ય નિક્ષેપ. વસ્તુ અથવા વ્યક્તિ વિશે એના ભૂતકાળ પરિચય આપણને આપે છે-સંગ્રહનયમાં વસ્તુને વ્યાપક અને ફુ
અથવા ભવિષ્યકાળને લક્ષમાં રાખીને કોઈ શબ્દનું આરોપણ આપણે સાધારણ દૃષ્ટિથી આપણે જોઈએ છીએ. ઉદા. નખ-આંગળીથી જુદાં શું - વર્તમાનમાં કરીએ તે ‘દ્રવ્ય નિક્ષેપ' થાય છે.
નથી-આંગળી હાથથી જુદી નથી. એ હાથ શરીરથી ભિન્ન નથી. અહીં તે 9 (૪) ભાવ નિક્ષેપ:-કોઈ પણ વસ્તુ યા વ્યક્તિને, તેવી વર્તમાન સર્વના રૂપે જોવાય છે. આ સંગ્રહનયમાં પરસંગ્રહ અને અપરસંગ્રહ ? 8 વ્યવસ્થા વિષે અથવા વર્તમાન ગુણધર્મ અનુસાર સંબોધવી એને એવા બે બતાવ્યા છે. શું ભાવનિક્ષેપ કહે છે. દાન આપનારને દાતા, રાજ્ય કરનારને રાજા, આ બંન્ને શબ્દો ‘સામાન્ય અર્થના જ સૂચક હોવા છતાં એકમાં શું ૬ કુસ્તીબાજને પહેલવાન, કાવ્ય લખનારને કવિ, સંઘ કાઢી લઈ “મહાસામાન્ય અને બીજામાં ‘અવાંતર સામાન્ય' નો નિર્દેશ કરાયો છું
જનારને સંઘવી વગેરે તરીકે ઓળખાવીએ એ ‘ભાવનિક્ષેપ' છે. છે. ૐ નય અને વિક્ષેપનો સંબંધ સમજીએ તો ‘નય' દ્વારા આપણે વસ્તુના કોઈપણ વિશેષભાવને આ નય સ્વીકારતો નથી. ઉદા. 8 ૬ વસ્તુનું જ્ઞાન મેળવીએ છીએ અને નિક્ષેપ અર્થાત્મક છે. શબ્દ અને તરીકે કબાટમાં કોટ, સાડી, ટાઈ વગેરે અનેક કપડાં પડ્યા હોવા છું ૐ અર્થનો સંબંધ છે, ‘જોય-જ્ઞાયક'નો સંબંધ છે, ટૂંકમાં શબ્દ, અર્થ, છતાં આ નય તેનો જુદો જુદો પરિચય નહિ આપે. માત્ર કબાટમાં છે તેવી સમજણ, માહિતી સુધી પહોંચી શકાય છે. હવે આપણે “સાત કપડાં છે કે પ્રાણીબાગમાં પ્રાણીઓ છે એમ જ કહેશે, પણ ક્યાં નય’ સમજીએ.
ક્યાં પ્રાણીઓ, એ અંગે વિશેષતા વ્યક્ત નહીં કરે. ટૂંકમાં સંગ્રહનય. (૧) નગમનય-અર્થાત્ વસ્તુના સામાન્ય તથા વિશેષ એમ ઉભય વસ્તુના સામાન્ય સ્વરૂપને જ માત્ર ઓળખાવે છે. ૬ સ્વરૂપને માને પરંતુ અલગ-અલગ માને તે નગમ-Figurative (૩) વ્યવહાર નય-આ નય વસ્તુના માત્ર વિશેષ સ્વરૂપને જ હું Knowledge.
માને છે. Practical, Individual Analytical approach આને હું આ “નૈગમ'માં મુળ શબ્દ છે, ‘નિગમ'. ન++++=નામ, આમાં કહે છે. વ્યવહાર નય વસ્તુને વિશેષ ધર્મવાળી જ માને છે. એના કે છે જે નિગમ શબ્દ છે તેનો અર્થ “સંકલ્પ' (નિર્ણય) એવો થાય છે. આ મતે જ્યાં સુધી વિશેષ ન આવે ત્યાં સુધી અર્થ પકડાય નહી. ઉદા. ૪ 6 નિગમ શબ્દનો “કલ્પના’ એવો અર્થ પણ થાય છે. કલ્પનાથી થતો જનાવર તો કયું-પૂંછડાવાળું-પૂંછડાં વગરનું, શીગડાવાળું શીગડા ૬ શું વ્યવહાર તે નૈગમ કહેવાય છે. અહીં કલ્પના એટલે કોઈ અર્થાત્
ના અટલ કાઈ અથાત્ વગરનું વગેરે. અહીં વિશેષ પર્યાયથી જ કાર્ય થાય છે. વ્યવહારનયમાં ૬ કાલ્પનિક ધર્મની સ્કૂરણા નથી સમજવાની. પણ સત્ વાસ્તવિક ધર્મની સંગ્રહનયથી એક જુદી જ દિશાનું કાર્ય થાય છે. આ ત્રણ નયો 5 ફૂરણા લેવાની છે. આ નયમાં બે વાત ખાસ છે કે ભૂત, ભવિષ્ય સામાન્ય અને વિશેષ સ્વરૂપની વાત કરી પરંતુ એથી સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિકોણ ? હું અને વર્તમાન ત્રણયને આ નય ‘વર્તમાનવત્' બતાવે છે. સાથે હવેના ચાર નયોમાં છે–પર્યાયાયિક નયોમાં હું અહીં સંકલ્પની વાત પણ આવે છે.
(૪) ઋજૂસૂત્ર નય-આ નય સ્થળ અને સૂક્ષ્મ પ્રકારે વસ્તુની | કોઈ એવી વાત જે વર્તમાનવત્ કહેવાઈ છે પણ કાં તો તે ભૂતકાત વર્તમાન અવસ્થાને બતાવે છે, ગ્રહણ કરે છે-અંગ્રેજીમાં તેને The બની ગઈ. અથવા ભવિષ્યમાં બનવાની છે. તેને નૈગમ કહેવાય. king in the present
નિ નગમ કહેવાય. king in its present condtion-વસ્તુ પોતાની વર્તમાન અવસ્થામાં ઉદા. રૂપાલી અમેરિકા જવાની છે પણ જ્યારે એ બોલે છે ત્યારે એમ કહી શકાય. હ ભારતની ભૂમિ પર ઊભા રહીને કહે છે કે હું અમેરિકા જાઉ છું આ નય વસ્તની ભુત તથા ભાવિની અવસ્થાને નથી માનતો હું ઉં ત્યારે આપણે તેની વાતનો વિરોધ નથી કરતાં કારણ જવું તેનો પરંતુ વસ્તુના પોતાના વર્તમાન પર્યાયને જ માને છે. વર્તમાન
અનેકાdવાદ, સ્યાદવાદ અને તેયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્થાવાદ અને નયવાદ વિશેષક - અનેકોત્તવાદ, સ્યાદૃવીદ અને વયવીદ વિશેષક નું અનેકીdવીદ, ચીત્ વીદ અને નર્યવાદ વિશેષાંક " અનેકdodવીદ, ચીવાદ
અનેકાંતવાદ, સ્થીર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદુર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
