________________
અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ના માર્ચ ૨૦૧૫
અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક મેં અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ અને હ્રયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ વાદ અને નચવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ
પ્રબુદ્ધ જીવન • અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક - પૃષ્ઠ ૫૧ વાદ, સ્યાદ્વાદ અને
અનેકાન્તવાદ અને સાપેક્ષવાદ
ઘડૉ. જે. જે. રાવલ
[ ડૉ. જે. જે. રાવલ મુંબઈ પ્લેનેટરી સોસાયટીના પ્રેસિડેન્ટ છે. ખગોળ વિજ્ઞાનને લગતા અનેક મહત્ત્વના સંશોધનો તેમણે કર્યા છે. અને તેમણે કરેલું પ્રદાન ખૂબ જ મહત્ત્વનું છે. રાષ્ટ્રીય-આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે તેમનું નામ જાણીતું છે. ૨૦૦૦ લેખો, અનેક સંશોધન પત્રો અને ૨૪થી વધુ પુસ્તકો લખ્યા છે. તેઓએ આઈન્સ્ટાઈનના સાપેક્ષવાદ પર સંશોધન પણ કર્યું છે. અહીં તેઓએ અનેકાન્તવાદની વાત સાપેક્ષવાદના સંદર્ભે ખૂબ જ રસપ્રદ રીતે રજૂ કરી છે.]
આધુનિક સમયમાં સાપેક્ષવાદનો સિદ્ધાંત આઈન્સ્ટાઈનના સાપેક્ષવાદના સિદ્ધાંતના નામે વિખ્યાત છે. તથ્યમાં તે હજારો વર્ષોથી ભારતીય મનીષીઓને જાણીતો હતો. વેદો અને ઉપનિષદોમાં માનવીના મનોવિજ્ઞાન સંદર્ભે તેનો ઉલ્લેખ છે. મનીષીઓએ કહેલું કે માનવીના માઈન્ડની એટલી શક્તિ છે કે તે ગમે તે કરી શકે છે. સુખદુ:ખ એ બધું સાપેક્ષ છે.
મહાવીર સ્વામીએ અનેકાંતવાદમાં સાપેક્ષવાદને સમાવી. માનવીને બ્રહ્માંડને નીરખવાની અને સત્યના સ્વરૂપનો અહેસાસ કરવાની દૃષ્ટિ આપી.
છે. માનવકલ્યાણ માટે, માનવના ઉત્થાન માટે અને જ્ઞાનની પરિસીમાની નજીક પહોંચવા માત્ર અનેકાંતવાદ જ અંતિમ રસ્તો છે. જો કે આમ કહેવું અનેકાંતવાદની વિરૂદ્ધમાં છે અને તે એકાંતવાદમાં પરિણમે છે, પણ તે સ્યાદ્વાદને લીધે અનેકાંતવાદ જ બની રહે છે, કારણ કે અંશની વાત કરીએ ત્યારે સ્યાદ્વાદથી જ વાત કરી શકાય. આ બધાને સમજવા અને વિચારવા ભાધાની ક્ષમતા ઓછી પડે છે. શબ્દોની ક્ષમતા ઓછી પડે છે. છેલ્લા અઢી હજાર વર્ષમાં મહાજ્ઞાની, કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત મહાવીર સ્વામીનો આ સિદ્ધાંત મહાસિદ્ધાંત તરીકે ઉપસી આવે છે. તેની અંદ૨ અહિંસા ભારોભાર ભરી છે. વિચારોની હિંસાને તે પૂર્ણવિરામ આપે છે. હું પોતે શંકરાચાર્યનો અનુયાયી છું, જે અદ્વૈતવાદના સિદ્ધાંતના પ્રવર્તક છે પણ હું સંમત થયો છું કે અદ્વૈતવાદ કરતાં અનેકાંતવાદ શિખરે બેસે છે, તે ડેડ-એન્ડ નથી. શંકરાચાર્યને કદાચ આઈન્સ્ટાઈનનો સિદ્ધાંત, E=me અને કવૉન્ટમ સિદ્ધાંત, વેવ પાર્ટીકલ ડુઆલીટી (Duality),
આઈન્સ્ટાઈને ગણિતશાસ્ત્રીય અને ભૌતિકશાસ્ત્રીય રીતે સાબિત કર્યું કે ગતિ, સમય, પરિમાણો, પદાર્થ, રંગ બધું જ સાપેક્ષ છે. તમે તેને અને બ્રહ્માંડને કયા પ્લેટફોર્મ ૫૨થી જુઓ છો તેના પર બધો આધાર છે. કઈ દૃષ્ટિથી તમે બ્રહ્માંડને જુઓ છો તેવું બ્રહ્માંડ દેખાય બ્રહ્માંડમાં કશું પણ નિરપેક્ષ નથી. માટે હંમેશાં વસ્તુને સાપેક્ષમાં,
સંદર્ભમાં જોવાની રહે છે. ગરમ-ઠંડું, ડાબું જમણું, હોંશિયાર-તરંગ અને પદાર્થકણના ક્રિસ્વરૂપની જાણ ન હતી. જો તેમને આ હોઠ, નાનું-મોટું બધું જ સાપેક્ષ છે. સિદ્ધાંતોની ખબર હોત તો તે અદ્વૈતવાદ જરૂર સુધારો. આઈન્સ્ટાઈને દર્શાવ્યું કે પદાર્થ એ પદાર્થ નથી અને ઉર્જા એ ઉર્જા નથી. પદાર્થ ઉર્જામાં રૂપાંતર પામી શકે છે અને ઉર્જા પદાર્થમાં. આમ પદાર્થ કા અને તરંગો એકબીજાના રૂપક છે. પ્રકાશકણ ફોટોન પદાર્થકણ છે અને તરંગો પણ છે. પદાર્થકણ એટલે પદાર્થ (Mass-m) અને ઉર્જા એટલે તરંગો (Waves). આ સાબિત કરવામાં પ્લાન્ક E=hv, E= ઊર્જા, v એટલે તરંગનું આવર્તન (ફ્રિક્વન્સી) અને h એ અચળ (constant) જેને પ્લાન્કના માનમાં ‘પ્લાન્ટનો અચળ’ કહે છે. પ્લાન્કે આમ કુદરતના વિરોધાભાસી રૂપને પ્રગટ કર્યું, આમ અનેકાંતવાદ વસ્તુનું વિરોધાભાસી ચિત્ર પણ ખડું કરી શકે છે. જેમ કે સૂર્ય આપણને જીવાડે છે તેમ તે આપણને મૃત્યુ પણ પમાડી શકે છે. કાર્બન ડાર્યોક્સાઈડ અંગારવાળું છે. ગ્લોબલ-વોર્મીંગ કરે છે પણ તે વૃક્ષોનો ખોરાક પણ છે અને આ વાયુથી જ આપણે પૃથ્વી પર હૂંફ પામી શકીએ છીએ, નહીં તો આપણે ઠંડા થઈ જાત. ઠંડીમાં જ્યારે ખૂબ જ ઠંડી લાગે છે ત્યારે આપણે કોચલું વળીને માથે ઓઢીને સૂઈ જઈએ છીએ, પણ કાર્બનડાયોક્સાઈડને લીધે આપણે હૂંફ પામીને પગ પસારવા શક્તિમાન બનીએ છીએ. અગ્નિ આપણને બાળી શકે છે
૨૪મા જૈન તીર્થંક૨ મહાવીર સ્વામી (ઈ. પૂ. ૫૯૯-૫૨૭)એ કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી અનેકાંતવાદનો પ્રથમ બોધ આપ્યો. આ દર્શાવે છે કે મહાવીર સ્વામી ફક્ત જ્ઞાન જ પામ્યા ન હતા, પણ ન કેવળજ્ઞાન પામ્યા હતા. આ વિષયને સંલગ્ન બધું સાહિત્ય વાંચતા હું એવા નિર્ણય ૫૨ આવ્યો છું કે અનેકાંતવાદ એ સુપ્રીમ સિદ્ધાંત
અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક ૐ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક = અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને તયવાદ વિશેષાંક ૐ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
દ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદવાદ અને તયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વાદ
અત્રે આપણે મહાવીર સ્વામીના અનેકાંતવાદને, સ્યાદ્વાદને, નથવાદને – સાપેક્ષવાદની પાર્શ્વભૂમિકામાં સમજવાનો પ્રયત્ન કરીશું.
અનેકાંતવાદ એટલે પોતાના જ મંતવ્યો, વિચારો અને માન્યતાઓને ન વળગી રહી બીજાના મંતવ્યો, વિચારો અને માન્યતાઓને પણ એટલો જ આદર આપો અને તેના પર પણ વિચાર કરવો અને ધ્યાન આપવું, કારણ કે ‘સત્ય એક જ નથી.' સત્યને પામવાના ઘણા રસ્તા છે. બીજાના વિચારોને પણ સમજમાં લેવા. એકાંતવાદ એટલે માત્ર પોતાની માન્યતા જ સાચી અને એ જ સત્ય છે, બીજું સત્ય નથી એવો ભાવ. અનેકાંતવાદને અંત હોતો નથી, તેને છેડો હોતો નથી. જ્યારે એકાંતવાદને છેડો હોય છે. અંત (Dead End) હોય છે. જ્યાંથી આગળ વધી શકાય નહીં.
ત
9 Lie pgl[ ]ppy
નયવાદ વિશેષાંક
