________________
ગાંધી જીવી
પૃષ્ઠ ૮૬૦ પ્રબુદ્ધ જીવન ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક ૯ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૫
* સર્વધર્મ સમભાવ અને અને કાંત દૃષ્ટિને જોઈને તે મને છોડ એમણે કઈ રીતે ગૂર્જરભૂમિમાં વાવીને ઉગાડ્યો હશે? $ “સ્યાદ્વાદવિજ્ઞાનમૂર્તિ' તરીકે ઓળખાવે છે. કનૈયાલાલ મુનશી આટલાં વિભિન્ન ક્ષેત્રોમાં સાતેક દાયકા જેટલા દીર્ઘકાળ સુધી છે અને ધૂમકેતુ જેવા ગુજરાતના પ્રથમ પંક્તિના સર્જકોએ પણ એમની એમના જેવું ભગીરથ અને ચિરંજીવ કાર્ય કરનાર અન્ય કોઈ વિભૂતિ સાહિત્યોપાસનાને ભવ્ય અંજલિ અર્પી છે.
મધ્યકાલીન ગુજરાતના ઇતિહાસમાં મળવી મુશ્કેલ છે. બહુમુખી રું હું શ્રી કનૈયાલાલ મુનશી હેમચંદ્રાચાર્યની ‘ગુજરાતના પ્રતિભાવાળા તેમના આ વિરાટ વ્યક્તિત્વને કારણે ગુજરાતના હૈ ૧૬ સાહિત્યસ્વામીઓના શિરોમણિ અને ગુજરાતની અસ્મિતાનો પાયો સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસના આ સુવર્ણયુગને “હમયુગ' ગણવામાં આવે ૬ ૐ નાખનાર જ્યોતિર્ધર' તરીકે ઓળખ આપે છે. જ્યારે હેમચંદ્રાર્થના છે. ગુર્જર સંસ્કૃતિના બે મુખ્ય પાયા અહિંસા અને અનેકાંત-સિદ્ધાંતને હૈં * ચરિત્રકાર શ્રી ધૂમકેતુ એમને ‘હરકોઈ જમાનાના મહાપુરુષ” તરીકે હેમચંદ્રાચાર્ય દૃઢમૂળ કરી આપે છે. અર્વાચીન કાળમાં ગાંધીજીએ રૅ * આદર આપે છે. કેટલાકે હેમચંદ્રાચાર્યને સિદ્ધહેમ, દિવાકર અને તેનો જીવનના તમામ ક્ષેત્રોમાં પ્રયોગ કરી બતાવ્યો તે જોતાં ૐ આર્ય સુહસ્તિના અનુગામી તરીકે જોયા છે, તો કોઈએ એમની હેમચંદ્રાચાર્યના જીવનકાર્યનું સાતત્ય ગાંધીજીમાં દેખાય. [ સાહિત્યસેવાને અનુલક્ષીને બીજા પતંજલિ, પાણિની, મમ્મટ, હેમચંદ્રાચાર્યના સાહિત્યમાંનું વિષયવૈવિધ્ય આશ્ચર્યકારક લાગે
પિંગલાચાર્ય, ભટ્ટિ કે અમરસિંહ કોશકાર તરીકે ઓળખાવવાનો છે. કાવ્ય, ન્યાય, કોશ, યોગ, છંદ, અલંકાર, ઇતિહાસ, પુરાણ હું પ્રયત્ન કર્યો છે.
અને વ્યાકરણ-એમ અનેક વિષયો પર એમણે શાસ્ત્રીય પાંડિત્યપૂર્ણ હું ૬ જુદા જુદા ક્ષેત્રની એમની સિદ્ધિને માટે એમણે જુદાં જુદાં ગ્રંથોની રચના કરી છે. આ ગ્રંથોમાંથી એ પણ ખ્યાલ આવે છે કે ૨ ૐ વિશેષણો પ્રયોજ્યાં છે. છેવટે “કલિકાલસર્વજ્ઞ' કહીને આ એક તેઓ મંત્ર, તંત્ર, શિલ્પ, વેદક, યંત્ર, જ્યોતિષ, યુદ્ધશાસ્ત્ર, હૈ વિશેષણમાં બધાં વિશેષણોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો. જો કે વનસ્પતિવિદ્યા, સામુદ્રિક-શાસ્ત્ર, રસાયણશાસ્ત્ર, રત્નવિદ્યા વગેરે
દીવાન બહાદુર કૃષ્ણલાલ મો. ઝવેરી તો કહે છે કે કળિકાળસર્વજ્ઞ વિદ્યાઓના પણ જ્ઞાતા હતા. & કરતાં પણ વધુ ઉચ્ચતા દર્શાવતું વિશેષણ વાપરો તોપણ તેમાં એમનું સમગ્ર લેખનકાર્ય જોતાં એમ લાગે છે કે ગહન હું = સહેજે અતિશયોક્તિ કહેવાશે નહિ.
ચિંતનશીલતા, અપ્રતિમ સર્જકતા અને મર્મગામી ભાવયિત્રી પ્રતિભા ૐ ગુજરાતના સંસ્કારજીવન પર નજર કરીએ તો સાહિત્ય, સમાજ, વિના આટલું વિપુલ અને સત્ત્વશીલ સાહિત્ય એક વ્યક્તિના જીવનકાળ ? ૬ દેશ, સંસ્કાર કે સાધુતાના ક્ષેત્રમાં વ્યાપી જતી એમની તોલે આવે દરમિયાન સર્જાવું લગભગ અશક્ય છે. વિદ્યાભ્યાસ, વિચારોની હું શું તેવી, બીજી કોઈ વિભૂતિ જોવા મળતી નથી. સાંપ્રદાયિકતાની સંકીર્ણ વિશદતા જાળવીને વિષયની સચોટ અને સાંગોપાંગ ચર્ચા થાય તેવી ૬ છે દીવાલોને ઓળંગીને તેઓ પોતાના સંયમ, સાહિત્ય અને સાધુતાના ઓજસ્વી આલેખનરીતિનું આયોજન એમણે કરેલી ગ્રંથરચનામાં છે 8 બળે ગુજરાતના સંસ્કારસ્વામી, પરમ સારસ્વત અને સન્માનનીય સામાન્યતયા જોવા મળે છે.
રાજગુરુ તરીકે મોખરે રહ્યા. એમણે જીવનધર્મ ઉપરાંત લોકધર્મ, સંસ્કૃત ઉપરાંત પ્રાકૃત, અપભ્રંશ અને દેશ્ય ભાષાના વાવિહાર હું રાજધર્મ અને યુદ્ધધર્મની રાજા અને પ્રજાને યોગ્ય સમજ આપી. કરેલો છે. એમનું પ્રાકૃત વ્યાકરણ તો સમગ્ર ભારતીય વાભયમાં ૬ નિર્લેપ સાધુતા હોવા છતાં તેઓ વ્યવહારદક્ષ રહ્યા હતા. વસ્તુતઃ એ વિષયના અપૂર્વ અને અનન્ય ગ્રંથ તરીકે આદર પામ્યું છે. તેમણે તેઓ વ્યવહારદક્ષ વિદ્વદ્વર્ય હતા.
એમાં બધા પ્રકારની પ્રાકૃતને લગતું વ્યાકરણ આપ્યું. તેમણે સ્વરચિત 8 એમની વિદ્વતા માત્ર પોથીપુરાણમાં બદ્ધ નહોતી. તેનાથી એમણે કૃતિઓ પર વિસ્તૃત સ્વોપજ્ઞ ટીકા લખી છે. લુપ્ત થયેલા સાહિત્યમાંથી હું હું પ્રજાકીય અસ્મિતાનો ઉત્કર્ષ સાધ્યો હતો. કોઈ પદ કે મોભાની અનેક અવતરણો ટાંકીને એમણે લોકસાહિત્યની હૃદયસ્પર્શિતાનો ૬ છે પરવા કર્યા વગર ગુર્જર સંસ્કૃતિના પાયામાં શ્રી અને સરસ્વતીની સર્વપ્રથમ સંકેત આપ્યો. કે સ્થાપના કરી બતાવવા મથતો અક્ષરપુરુષાર્થ તેમણે જિંદગીભર અનુગામીઓને માટે ગહન વિષયને સુગમ રીતે આયોજનબદ્ધ રૅ પણ અવિરત સાધ્યો હતો.
પદ્ધતિએ આલેખવાનો આદર્શ તેમણે પૂરો પાડ્યો એમ કહી શકાય. 9 ગુર્જર દેશના રાજા અને પ્રજા ઉભયના સંસ્કારનિર્માતા, તેમની આ ખાસિયત વિશદ ભાષા, પ્રાસાદિક શૈલી અને સર્વગ્રાહી હું હું નિઃસ્પૃહી સાધુ, સમયધર્મી કુશળ રાજનીતિજ્ઞ અને ગહન પરિચય આપતા મીમાંસાગ્રંથોમાં ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. “સિદ્ધહેમ8 અધ્યાત્મયોગના ઊર્ધ્વગામી યાત્રિક પણ હતા. પ્રશ્ન એ થાય કે કયે શબ્દાનુશાસન', ‘દ્વયાશ્રય” મહાકાવ્ય કે ‘ત્રિષષ્ટિશલાકપુરુષચરિત' 5
સમયે એમણે જીવનમાં કયું કાર્ય કર્યું હશે ? સાધુતાના આચારો જેવા વિશાળકાય ગ્રંથો તો એમના પ્રતિભાતંભ જેવા છે, પણ સાચવીને કઈ રીતે જાહેરજીવનની આટલી બધી પ્રેરક પ્રવૃત્તિ કરી “અન્યયોગવ્યવચ્છતા ત્રિશિકા” જેવા બત્રીસ શ્લોકના નાના હું
હશે? અશોકના શિલાલેખમાં કોતરાયેલ અહિંસાની ભાવનાનો સ્તુતિકાવ્યમાં પણ એમની પ્રતિભાના સ્ફલ્લિંગોનો સ્પર્શ થયા વિના હું ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષ માનવી ત્યાં હોય છે જ્યાં એનું મન હોય છે.
વતનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક
ગાંધી ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષુક F ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષક F Iધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક ૬ ગાંધીજીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક ૬ ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાયવિશેષાંક :
* ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક 5 ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષક 5 ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક ૬ ગાંધી જીવનનો અંતિમ અધ્યાય વિશેષાંક 4 ગાંધી ન
