Nyayakusumanjali

Author(s): Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri
Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office

Page 426

तृतीयस्तवके ] शब्दस्य बाधकत्वखण्डनम् / 406 - बोधनी। (१)यदाहि इति। अपौरुषेयत्वनिश्चयेन दोषाभावे निश्चितेऽनुमानसामग्री पूर्णेत्यनुमानादेव संसर्गसिद्धेवें दानुवाद एव स्यादिति किमविशेष एव सर्वथा लोकवेदयोरित्यत्राह इयांस्तु इति। वेदे वक्तुरभावात् पादर्थानेव पक्षीकृत्य तत्संसर्गः साध्यः,लोके तु वक्तृज्ञानविशेषणतयेत्येतावान्विशेषः। संसर्गस्यानुमानतः सिद्धिरित्यत्र फले तु न विशेष इति / तथा च इति / वेदेऽपि संसर्गस्यानुमानतः सिद्धावित्यर्थः / किंचैवमनुमानात्संसर्गसिद्धौ न तत्रान्विताभिधाने शब्दस्य प्रमाणमस्ति तत्प्रमाणस्यान्वितत्वेन प्रती. तेरन्यथाप्युपपन्नत्वादित्याह न चैवम् इति / वृथा प्रयासः। अन्विताभिधानकल्पन इति शेषः / तस्मारलोक एव शब्दस्यानुवादकत्वमिच्छतो वेदस्याप्यनुवादकत्वमनिष्टं प्रसज्यत इति श्लोकार्थमुप. संहरति तस्मात् इति / यद्वा लिङ्गेन निर्णीतेऽर्थे शब्दस्यानुवादकत्वं वदतो विलम्बितप्रवृत्तेलिजस्यैवानुवादकत्वं न शब्दस्येति निर्णीतशक्तेर्वाक्याद्धीति, पूर्वश्लोकार्थोपसंहारः इति / . एवमन्विताभिधानमङ्गीकृत्य लोकवेदयोस्तुल्यत्वमावेदितम्, इदानों तदपि निराकुर्वन्नाह कि चेदम् इति / अविवादात् इति / अभिहितान्वयवादिनोऽप्यन्वितप्रतिपादनमात्रं संवदन्ति, तदभिधान एव ते विवदन्त इति / विवादादेव इति / अन्वितप्रतिपादनो द्देशेन पदार्थानभिदधति / पदानीत्यत्रापि नास्माकं विवाद इति / तद्यदि व्युत्पत्तिबलेनान्वितप्रतिपादनं तर्हि अनुभूतो वाक्यार्थो नावगम्येतेत्याह नापि संगति इति / न च पदार्थविषययैव संगत्या वाक्यार्थप्रतिपादनं तस्याः पदार्थप्रतीतिमात्रोपक्षीणत्वादित्याह नापि स्वार्थ इति / अर्थसंगतिरेव तत्रानुपक्षीणा वा. क्यार्थेऽप्युपयुज्यत इत्युच्येत तर्हि पदार्थवाक्यार्थप्रतीत्योः पूर्वापरभावो न स्यादित्याह नापि सैव इति / अस्तु तहिं योगपयमित्यत्राह योगपद्य इति / अवगतपदार्थो हि तेषां योग्यतादिकं प्रतिसंधातुं क्षमत इति / नन्वेकस्या एव संगतेः पदार्थवाक्यार्थप्रतीत्योः क्रमेणैव हेतुत्वं काष्टस्येव ज्वा. लापाक्योरित्यत्राह नापि सैव इति / करणानामेव यवान्तरव्यापारापेतेति भावः। ननु तदनुवादकत्वं वदतो विलम्बितप्रवृत्तेलिङ्गस्यैवानुवादकत्वं संगतिमन्ति पदानि करणं तथापि वाक्यार्थानुगुणसंगतिभाजि तानि तथा न तु केवलानि, ततश्च संगतिरपि करणशरीरानुप्रवेशिन्येवेत्याह तथापि इति। न तावत् इति / पदार्थविषयत्वेन संगतेस्त्वदृष्ट्या सामान्यमात्रविषयत्वात् अस्मदृष्ट्या तद्विशिष्टव्यक्तिमात्रविषयत्वाद्वा न तत्संसर्गात्मकवाक्यार्थप्रतिपादनानुगुणना संभवतीति पदार्थाश्रयस्वेऽपि संगतेर्वाक्यार्थप्रतिपादनानुगुणव्यापारवत्त्वेन तदानुगुण्यमस्तीत्यत्राह नापि तदनुगुण इति / उकं येतस्संगतेरकरणत्वान्नावान्तरव्यापारयोगित्वमिति / नन्वस्तु पदानामेव करणत्वादवान्तरव्यापारः, स तु संगत्यधीन इति वाक्यार्थप्रत्ययानुगुणत्वं तस्या इत्यत्राह तदनुगुण इति / करगानां पदानां पदार्थप्रतिपादनलक्षणोऽवान्तरख्यापारः संगत्यधीन इत्यत्र नास्माकं विवाद इति / प्रकाशः। इति / अन्यथा मानाभावात् संसर्गज्ञानानुदयान्नवकाव्यरचना न स्यादिति पदार्था एव चिन्तावशो. पस्थिता अन्वयबोधकाः। यत्रापि पदात पदार्थोपस्थितिस्तत्रापि पदार्था एवान्वयबोधकाः, न.तु पदान्यपि, पदार्थस्मृत्यैवान्यथासिद्धत्वात् , कथमन्यथा श्वेतरूपदर्शनाद्धेषाशब्दश्रवणात् क्षुरविक्षेपशब्दश्रवणाच्छन्दं विना श्वेतोऽश्वो धावतीति धीः। न चैवं पचतीत्युक्ते प्रत्यक्षोपस्थितकलायेनान्व प्रकाशिका। पस्थितपदार्यानामपि शाब्दोऽन्वयबोधो भवत्येवेति प्राभाकरोक्तान्वितशक्तियुक्तावसहमानो भट्टः मकरन्दू। मन्विताभिधाननादिनमिति प्रभाकरमित्यर्थः। ... (1) इयं बोधिनी 404 पृष्ठं प्रारभ्य 408 पृष्ठपर्यन्तमूलव्याख्याऽऽदर्शपुस्तकाशुद्धया संपादकप्रमादाचात्रागता तत्र पठितव्या। 52 न्या० कु०