Book Title: Nyayakusumanjali
Author(s): Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri
Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office
View full book text
________________ पंचमस्तवके ] ... ईश्वरसाधनम् / .. 513 अन्यं प्रत्यनैकान्तिकत्वात् / श्राकस्मिकस्मितबीजसुखानुस्मृतेः कारणविशेषस्यान्यं - प्रति प्रमाणान्तरागोचरस्यापि तेनैव वक्त्रा प्रतिपाद्यमानत्वात्। . . वक्तैव प्रकृते न सम्भवति / हेत्वभावे फलाभावात्। चक्षुरादीनां तत्रासाम र्थ्यात् / अस्मदादीन्द्रियवत्। मनसो बहिरस्वातन्त्र्यात् / न / चेतनस्य ज्ञानस्ये न्द्रियस्य मनसो वा पक्षीकरणे आश्रयासिद्धेः प्रागेव प्रपञ्चनात् / नित्यनिराकरणे चासामर्थ्यात् / परमाण्वादयो न कस्यचित् प्रत्यक्षाः तत्सामग्रीरहितत्वादिति चेन्न / द्रष्टारं प्रत्यसिद्धेः। अन्यं प्रति सिद्धसाधनात् / ___ तथापि वाक्यत्वं न प्रमाणम् / अप्रयोजकत्वात्। प्रमाणान्तरगोचरार्थत्वप्रयुक्तं तत्र पौरुषेयत्वं, न तु वाक्यत्वप्रयुक्तम् / न / सुगताद्यागमानामपौरुषेयत्वप्रसङ्गात् / प्रमाणवाक्यस्य सत इति चेन्न / प्रणेतृप्रमाणान्तरगोचरार्थत्वस्य साध्यानुप्रवेशात्। स्वतन्त्र पुरुषप्रणीतत्वं हि पौरुषंयत्वम् / अर्थप्रतीत्येक विषयौ हि विवक्षाप्रयत्नौ स्वातन्त्र्यम् / मन्वादिवाक्यस्याऽपौरुषेयत्वप्र . प्रकाशः। प्रणेतारमिति / अनेकान्तिकत्वं स्पष्टयति आकस्मिकेति / दृष्टकारणोपहारं विना जातस्मितस्य यद्बीजं सुखानुस्मृतिरूपं कारणं तस्येत्यर्थः। सर्वज्ञो वेदवक्ता न सम्भावनाऽऽस्पदम् , वाक्यार्थज्ञानसामग्रीरहितत्वादित्याह वक्तैवेति / ईश्वरो नातीन्द्रियार्थदर्शी पुरुषत्वात् , तज्ज्ञानं चा नातीन्द्रियविषयं ज्ञानत्वात् , तदिन्द्रियं वा नातीन्द्रियार्थप्राहि इन्द्रियत्वात् , तन्मनो वा नातीन्द्रिये प्रवर्तते मनस्त्वादित्यादयः प्रयोगाः प्रागेव निरस्ता इत्याह चेतनस्येति / अपि च सामग्यभावात् कार्यज्ञानाभावेऽपि अकार्य ज्ञानं न निवर्तते इत्याह नित्येति / उपाधि शङ्कते प्रमाणान्तरेति / अत्र साध्याव्यापकत्वमाह सुगतेति / पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वादुपाघित्वं स्यादित्याह प्रमाणेति / प्रणेत्रिति / साभ्यादभिन्नत्वे साध्याव्यापकत्वाद् भेदनिबन्धनत्वाच्च व्याप्यव्यापकभावस्येत्यर्थः / प्रमाणान्तरगोचरार्थत्वेन शब्देतरप्रमाणगोचरार्थत्वं विवक्षितं, मानान्तरगोचरार्थत्वं वा, मूलभूतमानान्तरगोचरार्थत्वं वा ? / आये मन्वादीति / द्वितीय प्रकाशिका। इत्यत आह दृष्टकारणेति / साध्यादभिन्नत्व इति / यद्यपि नात्राभेद उपाधिभेदात् किच्चापौरषेयत्वस्य सुगतागमवृत्तित्वादुक्तोपाधेश्च तदवृत्तित्वात् सर्वथाभेद एव, तथापि साध्यसिद्धिपर्यवसितसिद्धिकत्वाद् वयादिसामप्रीवदुत्सर्गतोऽस्यानुपाधित्वमित्यत्र तात्पर्यम् / शब्देतरेति। शब्दतदुप मकरन्दः / - साध्यादभिन्नत्वे इति / यद्यप्यत्र नाभेदः, उपाधिभेदस्य स्फुटत्वात्, किश्च पौरुषेयत्वस्य सुगतागमादावपि सत्त्वादन्यथा वाक्यत्वस्य तत्र व्यभिचारापत्तेरिदञ्च तद्याप्तमिति सर्वथा भेद एव, तथाप्येतदस्वरसादेव दोषान्तरदानमिति बमः / अन्यथा तु चिन्त्यम् / .. शब्देतरेति / शब्दतदुपजीविप्रमाणेतरप्रमाणगोचरार्थत्वमित्यर्थः / टिप्पणी परमाण्वादय इत्यादि। अत्रास्मत्सिद्धान्ते परमाण्वादीनामपीश्वरादिप्रत्यक्षविषयतया सामान्यतः प्रत्यक्षविषयत्वाभावस्याप्रसिद्ध्या तेन रूपेण साध्यत्वे साध्याप्रसिद्धिः स्यादतो यत्किंचित्प्रत्यक्षविषयत्वाभावः साधनीयः, तथाच यत्किञ्चित्पदेनेश्वरग्रहणे परमाण्वादावीश्वरप्रत्यक्षविषयत्वा. भावो मास्तु प्रत्यक्षसामग्रीरहितत्वमस्त्विति व्यभिचारशंकानिवर्तकानुकूलतर्कशून्यत्वाव्याप्यत्वासिद्धिः, यदि च यत्पिदेन जीवो गृह्यत तदा सिद्धसाधनमित्यर्थः / 65 न्या० कु०
Page Navigation
1 ... 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610