Nyayakusumanjali

Author(s): Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri
Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office

Page 552

. 535 पंचमस्तवके] ईश्वरसाधनम् / स्यादेतत् , अभिधीयतां तर्हि कर्ताऽपि / तदनभिधाने हि सङ्ख्येयमात्रमाक्षिप्य सङ्ख्या कथं कर्तारमन्वियात् , न तु कर्मादिकमपि / शाकस्पी पचति शाकसूपौदनान् पचतीत्यादौ विरोधनिरस्ता सङ्ख्या चैत्र इति कर्तारमविरुद्धमनुग च्छतीति चेत् / चैत्र श्रोदनं पचतीत्यत्र का गतिः। . एकत्र निर्णीतः शास्त्रार्थोऽपरत्रापि तथा, यववराहादिवदिति चेत् / न, पच्यते इत्यादावपि तथाभावप्रसङ्गात् / चैत्राभ्यां चैत्रैरिति विरोधनिरस्ता सूप इत्यविरुद्धं कर्म समनुक्रामतीति चेत् / चैत्रमैत्राभ्यां शाकसूपौ पच्येते इत्यत्र का गतिः / अन्यत्र निर्णीतेनार्थेन व्यवहार इति चेत् / न, पचतीत्यादावपि तथाभावप्रसनात् / तत्र पूर्वक एव निर्णयः, पच्यते इत्यत्र त्वपर इति चेत् / न, विशेषाभापात्। आत्मनेपदपरस्मैपदाभ्यां विशेष इति चेत् / न, पच्यते पचते पक्ष्यते इत्यादी विप्लवप्रसङ्गादिति / प्रकाशः। नियमो न स्यादिति वैयाकरणमतमाह-अभिधीयतामिति / का गतिरिति / श्रोदनमित्येकत्वेनोपस्थितेनैकत्वसङ्ख्याऽन्वयविरोध इति पचतीत्येकत्वमोदनान्वितं किन्न स्यादित्यर्थः / ___ यववराहादीति | यवमयश्वरुर्भवतीत्यत्र दीर्घशूकस्य यवपदार्थतया निर्णीतस्य यवैर्यजेतेत्यादौ न यत्र वाक्यशेषस्तत्रापि तस्यैव यवपदवाच्यता यथेत्यर्थः / तथाभावेति / आख्याताभिहितभावनायाः कन्वयप्रसङ्गादित्यर्थः / तथा चौदनः पच्यते देवदत्त इति प्रयुज्यतेति भावः। अन्यत्रेति / चैत्राभ्यां चैत्रैः सूपः पच्यते इत्यत्र कर्मणि सङ्ख्याऽन्वयस्य निर्णीतत्वादत्रापि तथेत्यर्थः / पचतीत्यादाविति / देवदत्त प्रोदनं पचतीत्यादावपि कर्मगतैकत्वान्वयप्रसङ्ग इत्यर्थः / तत्रेति / पचतीत्यत्र सङ्ख्याऽन्वयः कर्ता, पच्यते इत्यत्र कर्मणेत्यर्थः। विशेषेति / क्वचित् कर्त्तरि क्वचित् कर्मणि सङ्ख्याऽन्वयस्य दृष्टत्वादन्यतरत्र नियामकाभावादित्यर्थः। पच्यत इति / पच्यत इति दृष्टान्तार्थम् / अतो यथात्मनेपदात् पच्यते इत्यत्र कर्मणा सङ्खयान्वयः, तथा पचते इत्यत्रापि स्यादित्यर्थः। नन्वाख्यातवाच्यत्वे कर्तुस्तद्वाच्यया सङ्घययाऽन्वयबोधो न स्यात् , एकपदोपस्थापितपदार्थयोमिथोऽन्वयबोधस्याव्युत्पन्नत्वात् , अन्यत्र भिन्नपदोपस्थापितानामेवान्वयबोधादित्यत आह प्रकाशिका। पच्यत इति / दृष्टान्तार्थमिति। तत्र प्रथम पृष्ठेनैवेति / इदश्च द्वयोस्तुल्यवलवत्तायामित्यवधेयम् / टिप्पणी। वैयाकरणः शंकते स्यादेतदिति / इत आरभ्य एवं प्राप्ते इत्यतःप्राक्तनेम सन्दर्मेण, तन्मते चैत्रः पचतीत्यादावाख्यातेन कर्ता संख्या चाभिधीयते, तथाचैकत्ववच्चैत्राभिन्नकर्तृको वर्तमान कालिकः पाक इत्यन्वयबोधः। यदि तत्राख्याताभिहितायाः संख्यायाः संख्येयाविनाभूततयाऽऽक्षिप्तेन का सहान्वयो भवतीति त्रूयात् , तदा कर्मणोऽपि संख्येयतया तत्रैव कुतो नान्वय इति शंकाऽनिवार्या स्यात् / कर्तुराख्यातवाच्यत्वे तु समानपदोपात्तत्वेन तत्रैव संख्याऽन्वय उपपद्यत इत्यर्थः / न तु कर्मादिकमिति। अन्वियादिति पूर्वेणान्वयः। का गतिरिति / कथं नोदने आख्यातार्थसंख्यान्वयः॥