Nyayakusumanjali

Author(s): Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri
Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office

Page 581

व्याख्यात्रयोपेतप्रकाशयुते न्यायकुसुमाखलौ [ 14 कारिकाव्याख्यायां अन्धं तमः प्रविशन्ति ये के चात्महनो जनाः इत्यतो नात्मानं हन्यादिति / कुर्य्याः कुर्य्यामित्यत्र विधिविहितैव लिङ्ग नेष्टाभ्युपायतामाह, किन्तु वक्तसङ्कल्पम् न होष्टाभ्युपायो ममायमिति कुर्यामिति पदार्थ, किन्तु तत्प्रतिपत्तेरनन्तरं योऽस्य सङ्कल्पः-कुर्यामिति, स एव / सर्वत्र चान्यत्र वक्तुरेवेच्छाऽभिधीयते लिङत्यवधृतम् / तथाह्याज्ञाऽध्येषणाऽनुशासंप्रश्नप्रार्थनाऽऽशंसालिङि नान्यत् चकास्ति / / यां वक्तुरिच्छामननुविधानस्तत्क्षोभाद्विमेति, सा आशा। या तु श्रोतुः पूजासम्मानव्यञ्जिका, सा अध्येषणा। वारणाभावव्यञ्चिका अनुज्ञा। अभिधान. प्रयोजना सम्प्रश्नः। लामेच्छा प्रार्थना / शुभाशंसनमाशीरिति / न च विधिविकल्पेषु निषेध उपपद्यते। तथाहि-यदाऽभिधा विधिः, तदान हन्यात् हननभावना नाभिधीयते इति वाक्यार्थी व्याघातान्निरस्तः। यदा कालत्रयापरामृष्टा भावना, तदा नेति सम्बन्धोऽत्यन्ताभावोमित्था। यदा कार्य, तदा न हन्यात् न हननं कार्यमित्यनुभवविरुद्धम्। क्रियत एव यतः। न हननेन कार्य हननकारणकं कार्य नास्तीत्यर्थ इत्यपि नास्ति / दुःखनिवृत्तिसुखाप्त्योरन्यतरस्य प्रकाशः। कुर्य्या इति / तवेदमिष्टसाधनमतः कुर्याः, ममेदमिष्टसाधनमतः कुर्यामिति व्यवहारान्मध्यमपुरुषादौ सङ्कल्प एव लिङर्थ इत्यर्थः / अन्यत्र क्लृप्तसामर्थ्यादिति विवृणोति सर्वत्रेति / अन्तिम हेतुं व्याचष्टे न चेति / न हन्यादिति निषेधेन सह हननान्वये हननाभाव विषया भावना तदर्थः स्यात् / तत्र च विधिवैयर्थ्य, हननप्रागभावात्यन्ताभावयोरसाध्यत्वात् / हननभावना नास्तीत्यन्वयस्तु न सम्भवति, वाधात् / ततो हननविषयभावनाऽभिधाया निषेधो वाच्यः, तत्राह व्यापारादिति / अभिधाविधिवादिनां हन्यादिति पदं हननभावनाऽभिधायकमेवेति तनिषेधे व्याघात इत्यर्थः / यद्यपि भानामभिधा न सङ्केतः किन्तु शक्यनिष्ठं धर्मान्तरं, तथापि सिद्ध्यसिद्धिव्याघाताभ्यां तनिषेधो न शक्य इति भावः। यदा कालत्रयापरामृष्टा भावनेत्यत्र विधिरित्यनुषज्यते / एवमुत्तरत्र / कदाचिद्धननभावनायाः सत्त्वात्तनिषेधस्यात्यन्ताभावरूपत्वं नास्तीत्याह तदा नेतीति / कार्यताविधिपक्षे निषेधानुपपत्तिमाह यदा कार्यमिति / यद्याख्यातेन नअन्वयः, तदा हनने कृतिसाध्यत्वकृत्युहेश्यत्वयोरुभयोरपि सत्त्वानिषेधो बाधित इत्यर्थः / हननस्य कार्यमाह दुःखनिवृत्तीति / प्रकाशिका। स्त्वित्यत आह न हन्यादिति निषेधेनेति / असाध्यत्वादिति / तथा च न तत्र विषयतया भावनान्वय इति भावः / अभिधाविधिवादिनामिति / हननभावनया समं वाच्यवाचकभावलक्षणो लिङ्सम्बन्धोऽभिधा, तनिषेधश्चाशक्यः, तथा सति तद्बोधानुपपत्तेरिति भावः / यद्यपीति / तथा च न व्याघातः, वाच्यवाचकभावलक्षणाभिधानपक्ष एव तत्सम्भवादिति भावः। शक्यनिष्ठं धर्मान्तरमिति / यद्यपि भट्टानां शब्दनिष्टा भावना न शक्यनिष्ठा, तथापि तथासति सिद्धसाधन मकरन्दः। यद्यपीति। तथा च नोक्तव्याघातः, वाच्यवाचकभावसम्बन्धात्मकाभिधापक्ष एव तत्सम्भवादिति भावः।