Nyayakusumanjali

Author(s): Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri
Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office

Page 578

561 पंचमस्तवके] ईश्वरसाधनम् / तत्र विषयो धातुना भावनाऽऽख्यातमात्रेण, शेषन्तु तविशेषेण लिङा इत्येवमिष्टाभ्युपायतायामधिगतायामन्वयबलात् तद्विषयस्येष्टसाधनत्वावगतिरिति कर्त्तव्यतैकार्थसमवायिनोष्टाभ्युपायता लिङः प्रवृत्तिनिमित्तमित्युक्तम् / प्रकाशः। नत्वात्तथैवेच्छा, तथा कृतिसाध्यत्वेन पाकस्येष्टसाधनत्वात् तथैवेच्छासत्त्वात् / अन्यथा तत्तदुपायसाध्यत्वेनेच्छा तत्तदुपायसाध्यत्वप्रकारकज्ञानात् स्यादित्यनन्तकारणकल्पनापत्तिः / मम तूपायेच्छायामिष्टसाधनत्वज्ञानमेव हेतुः / अत एवैकप्रत्ययाभिवेयत्वप्रत्यासत्तेरन्तरजतया विधिप्रत्ययाभिधेयेष्टसाधनत्वस्य कृतावेवान्वयो न प्रकृत्यर्थे, तथैव चिकीर्षाहेतुज्ञानजनकत्वात् / प्रकृत्यर्थस्य च कृतौ विधेयत्वेनान्वयः / उच्यते-पाकस्य वह्निसाध्यत्वेन कृतिसाध्यत्वेन वा नेष्टसाधनत्वं 'गौरवात् , किन्तु पाकत्वेन, स च कृति विना नेत्यन्यदेतत् / कथं तर्हि वह्निना साधयामीतीच्छा। इष्टसाधनत्वेन ज्ञाते यत्र यत्साध्यत्वं ज्ञायते, तत्र तत्साध्यत्वेनेच्छासत्त्वात् / यथा हीष्टसाधनत्वेन ज्ञाते वह्निसाध्यत्वज्ञानाद्वह्निना पाकं साधयामीतीच्छा, तथा कृतिसाध्यत्वेन ज्ञाते पाके इष्टसाधनत्वज्ञानात् कृत्या साधयामीतिच्छा। तथा चेष्टसाधनत्वेन कृतिसाध्यत्वेन च ज्ञाते कृतिसाध्यत्वप्रकारिकेच्छा न त्विष्टसाधनताज्ञानमात्रादिति कृतिसाध्येष्टसाधनता विधिः / नित्ये च स्नानादौ यथेष्टसाधनताज्ञाने सत्यपि न नित्यताक्षतिः, तथा निपुणतरमुपपादितं द्वितीयाध्यायप्रकाशे इति संक्षेपः। तत्रेति / पचतीत्यादौ भावनाविषयः पाकादिर्धातुनोच्यते, भावना त्वाख्यातेनेत्यर्थः / शेषमिति / यजेतेत्यादौ लिङा भावनाविषयस्य यागादेरिष्टसाधनत्वमुच्यते इत्यर्थः / अन्वयबलादिति / प्रकृतिसमाभिव्याहारादित्यर्थः। तद्विषयस्येति / इष्टसाधनीभूतस्य भावनाविषयस्येत्यर्थः / भावनाया इष्टसाधनतया तत्कारणको यागोऽपि तथेति भावः। कर्त्तव्यतैकेति / यद्यपि पूर्वं तदर्थो भावनादिस्तद्धर्म इष्टसाधनता वेत्यनेन भावनाधर्म एवेष्टसाधनत्वं लिडर्थ इति विकल्पितम् , अधुना च भाव्यस्योच्यते इति विरोधः, तथापि तत्रादिपदेन भाव्यस्याप्यभिधानाददोषः। प्रकाशिका। इत्यर्थः / इति संक्षेप इति / इदमत्राभिसंहितम्-सुखचिकीर्षायां चिकीर्षात्वावच्छेदेन कृतिसाध्यताज्ञानं कारणत्वेन क्लुप्तम् इष्टीच्छायान्तूपायेच्छात्वावच्छेदेनेष्टसाधनताज्ञानं कारणत्वेन क्लुप्तमित्युभयावच्छेदकाधिकरणपाकचिकीर्षायामुभयं कारणमिति फलोपाधानाय प्रवृत्तस्य लिङ्गपदस्योभयशक्यत्वमित्यन्यत्र विस्तरः। एकत्रैवाख्यातत्वपुरस्कारेण भावनालिङपुरस्कारेण इष्टसाधनता वाच्या तदुभयसं. सर्गस्तु वाक्यार्थतया भासत इति मतनिराकरणाय विषयमेदमाह पचतीत्यादाविति / अन्वयविषयतानियामको र' 4 इत्यत आह प्रकृतिसमभिव्याहारादित्यर्थ इति / भावनाया इष्टसाधनतयेति / यद्यपि यागो न भावनाकारणं किन्तु विपरीतं तथापि तत्कारणमिति बहुव्रीहिः / करणपदे विषयविवक्षा वेति भावः / यागोपि तथेति / यागद्वारैव भावनाया इष्टसाधनत्वादिति __ मकरन्दः / भावनाया इष्टसाधनतयेति / यद्यपि भावनाकारणं न यागः प्रत्युत भावनैव यागजनिका, तथापि तत्कारणेत्यत्र बहुव्रीहिः, कारणपदेन विषयविवक्षा वेति भावः / / टिप्पणी। इष्टाभ्युपायता लिङः प्रवृत्तिनिमित्तमिति / प्राचार्यमण्डनमिश्राणामप्येतदेव सम्मतम् , तदुक्तं तैः पुंसां नेष्टाभ्युपायत्वास्क्रियास्वन्यः प्रवर्तकः / प्रवृत्तिहेतुं धर्म च प्रवदन्ति प्रवर्तनाम् // इति। 71 न्या० कु०