Nyayakusumanjali

Author(s): Padmaprasad Upadhyay, Dhundiraj Shastri
Publisher: Chaukhamba Sanskrit Series Office

Page 528

पंचमस्तवके ] ईश्वरसाधनम् / अन्धयंतो वा। वेदवाक्यानि पौहपेयाणि वाक्यत्वाद, असमदरिमामवत् / सामर्थमाणकर्तृकत्वावमिति चेन्न / प्रसिद्धः। अनन्तरञ्च वक्त्रेभ्यो वेदास्तस्य विनिःसृताः। . प्रतिमन्वन्तरश्चैषा श्रुतिरन्या विधीयते / / वेदान्तकृद्धेदविदेव चाहम् , इति स्मृतः / तस्माद् , 'यश्चात् सर्वहुत ऋचः सामानि जज्ञिरे' इत्यादिश्रुतिपाठकस्मृतेश्च। प्रकाशः। तस्य वेदनिरूप्यत्वात् / नापि महाजनानां वेदाकारानुगतव्यवहारावेदत्वं जातिः / देवछत्तीमत्वानुमापकशब्दवृत्तिजातिभिः सङ्करप्रसङ्गात् / नापि स्वर्गकामादिशब्दः / स्मृत्यादौ स्थावात् / उच्यते / शब्दतदुपजीविप्रमाणातिरिक्तप्रमाणजन्यप्रमित्यविषयाऽर्थकत्वे सति शाबदाजन्यवाक्यार्थज्ञानजन्यप्रमाणशब्दत्वं वेदत्वम् / ईश्वरप्रमाया अजन्यत्वात् / वेदार्थस्यानुमासाहिविषयत्वे. ऽप्यनुमानादेवेदोपजीवकत्वात् / स्मृत्यादीनां वेदसमानार्थत्वेऽपि शब्दजन्यधीजन्यत्वात् / वेदादर्थ प्रतीत्य तत्प्रणयनात् / ___ वाक्यादिति सगृहीतं हेतुं व्याचष्टे / अन्वयतो वेति / ननु किं पौरुषेयत्वम् ? / न तदर्थधीजन्यत्वं, तदुच्चारणधीजन्यत्वं वा / अध्यापकतदुभयजन्यत्वेन सिद्धसाधनात् / नापि स्वतन्त्र पुरुषप्रणीतत्वम् / इदानी पठ्यमाने वेदे तदभावात् / न च स्वतन्त्रपुरुषप्रणीतजातीयत्वं साध्यम् / प्रायस्मृत्यादौ व्यभिचारात् / तज्जातीयस्य स्वतन्त्रपुरुषप्रणीतत्वाभावात् / नाप्यर्थ प्रतीत्या सर्व परतया प्रतिसन्धीयमानपदत्वं पौरुषेयत्वम् / अर्थज्ञानवताऽध्यापकेन सिद्धसाधनात् / अत्राहुः-सजातीयोच्चारणानपेक्षोच्चरितजातीयत्वं पौरुषेयत्वम् / श्रायस्मृतावपि तम्बातीयत्वान व्यभिचारः। यद्वा वेदत्वं सजातीयोचारणनपेक्षोच्चरितवृत्ति प्रमाणत्वावच्छेदकवाक्यधर्मत्वात् / स्मृतित्ववत् / यादिति / यज्ञो विष्णुः / ननु वेदे कर्तृस्मरणमर्थवादतया न मानम् , कार्यान्वितानत्र प्रकाशिका। न च शाखासमुदाय इति / स्मृत्यादाविति / प्राद्यस्मृत्यादावित्यर्थः / एतदपि बीमा त्वस्य भेद्रम त्वविवक्षायामन्यथा सिद्धान्तेऽप्यसङ्गतः / वस्तुत उचारणानपेक्षोआरपकर्तृत्वमेव स्वात. त्र्यमिति पूर्वपक्षिणः तात्पर्यमिति स्मृतिमात्र एतदभाव इति यथाश्रुत एव प्रन्मः। अब व सजातीयपदप्रक्षेपेण सिद्धान्त इति बोध्यम् / प्रमाणतावच्छेदकेति। सवच्छेदकत्वं यवनतिरिक्तवृत्तित्वं तदेदादीन्तनवेदत्वे व्यभिचारः, यदि चान्यूनानतिरिक्तवृत्तित्वं तहासिद्धिरिति वाच्यम् / ___मकरन्दः / गर्भत्वविवक्षायामन्यथा सिद्धान्तेऽप्यगतेरिति ध्येयम् / प्रमाणतावच्छेदकेति / न चावच्छेदकत्वं थद्यन्यूनानतिरिक्तवृत्तित्वं तदाऽसिद्धिः, अनतिरिक्तवृत्तित्वमात्रश्चेत्तदा पव्यमानषेदत्वादी व्यभिचार इति वाच्यम् / स्वसमानानुपूर्वीकसकलवाक्यवृत्तिधर्मत्वादित्यत्र तात्पर्यात् / न च विशेष्वभागल्यैव व्याप्यत्वं तावन्मात्रश्च स्वरूपासिद्धमिति वाच्यम् / अखण्डाभाववदखन्डोपाधी न व्यर्थत्वमिति मतेनोकत्वात् / यभिष्ठा यनिरूपितैति न्यायात् / अत एव प्रमेयत्वादेः शाने हेतुस्वैनानिमार्ण प्रयोजनाभावानान्यत्र विशेषणप्रक्षेपः। अन्यथा अखण्डाभावे का गतिः / तत्रापि प्रतियोनिको. टाबनेकविशेषणप्रक्षेपसंभवात् / अत एव भोमाधारत्वं भोगसमकाधिकारपातिरिकति प्रकलभोगाधिकरणवृत्तित्वादित्यत्र भोगाधिकरणपदं सार्थकम् / यत्तु व्याश्याश्रयसंकोसकाविशेगाव व्यर्थत्वं यथा नीलधूमे, न तु विकाशकस्य, यनिष्ठा वत्रिपिता इति न्यायेन तहिरोष निय